J. Starnawski, Warsztat bibliograficzny historyka literatury polskiej. (Na tle dyscyplin pokrewnych), Warszawa 1982.

OPIS BIBLIOGRAFICZNY

Opis bibliograficzny - zespół informacji niezbędnych do identyfikacji opisywanego dokumentu oraz informacji uzupełniających, które mogą być dodawane dla bliższego scharakteryzowania dokumentu:

1. zasadniczy - w katalogach bibliotecznych (zbiór kartek o określonych wymiarach, wymiar międzynarodowy: 75 mm x 125 mm)

2. skrócony - wymieniający w opisie nie mniej elementów, niż określono to w normie jako „minimum”

Opisu dokonujemy de visu (bezpośrednio z egzemplarza dzieła). Podstawą opisu jest tytulatura dokumentu (przede wszystkim karta tytułowa, nie okładka!).

Opis zasadniczy:

1. Autor

- nazwisko i imię, stawiane zawsze w Mianowniku, nazwisko podajemy przed imieniem

- wyjątek: autorzy starożytni (pomijamy patronimiki czyli imiona rodowe); autorzy rzymscy mieli na ogół nazwisko złożone z 3 członów: praenomen, nomen gentile, cognomen (imię, nazwisko rodowe, przydomek), w tradycji ustaliły się nie zawsze konsekwetnie: Publius Ovidius Naso (nomen gentile), Tullius Cicero (cognomen); trzymać się należy nazwy autora, będącej w powszechnym użyciu (Ovidius, Horatius); nazwiska te piszemy w formie łacińskiej

- imiona władców są ważniejsze niż nazwiska (Jan III Sobieski, Napoleon I), tak samo w przypadków papieży (Jan Paweł II, nie Wojtyła)

- pseudonimy i kryptonimy należy w miarę możliwości rozwiązywać (Bolesław Prus, nie Aleksander Głowacki - występuje tu często kwestia popularności); niekiedy pseudonim i nazwisko używane są wymiennie (wybór należy do bibliografa); do rozwiązywania pseudonimów i kryptonimów służą słowniki; pseudonimy nie rozwiązane stawiamy na czele opisu z zachowaniem kolejności liter i znaków graficznych (jp., Dr A.J.)

- podobnie rozwiązujemy autorstwo dzieł anonimowych; anonimy nie rozwiązane rejestrujemy przed tytułem

- wyjątek stanowią rodzajniki, których nie bierze się pod uwagę (The Oxford History of… pomijamy the i opisujemy pod Oxford litera „o”)

- konieczne jest konsekwentne zachowanie najlepiej oryginalnej formy nazwiska; można wprowadzać odsyłacze kierujące do formy przyjętej (tzw. odsyłacze ogólne)

- opisywanie dzieł autorów o tej samej nazwie: odróżniamy ich za pomocą dopowiedzeń, a więc w nawiasie wprowadzamy określenie zawodu, tytułu naukowego, stosunku pokrewieństwa etc.: Dumas Aleksander (ojciec), Dumas Aleksander (syn)

- dzieło dwu autorów należy opisywać pod nazwą pierwszego z nich, od nazwy drugiego autora daje się odsyłacz (tzw. odsyłacz szczegółowy obok nazwy autora dodatkowo tytuł dzieła; wprowadza się je również od nazwisk tłumaczy, redaktorów, wydawców i innych współpracowników, niekiedy od nazwisk występujących w tytułach dzieł)

- w dziele mającym więcej niż trzech autorów zaczynamy opis od tytułu; nazwiska umieszczamy po tytule, niekiedy ograniczamy się do pierwszego z dodatkiem „i inni”

- nazwiska autora, które wyodrębniamy jako nazwę, nie powtarzamy następnie w tytule (Pisma Krasińskiego Krasiński Zygmunt, Pisma)

2. Tytuł z podtytułem

- obowiązuje tytuł pełny (skracanie uważane jest z błędne)

- opis dzieł anonimowych rozpoczynamy od tytułu, podobnie opis wydawnictw ciągłych

- jeśli tytuł zaczyna się od cyfry lub litery należy ją wyrazić pełnymi słowami (Tysiąc osiemset czterdzieści osiem; [Uniwersytet Jagielloński] UJ)

- tytuły niejasne lub niewystarczające objaśniamy (Słowacki Juliusz, Pan Tadeusz (fragmenty kontynuacji epopei Mickiewicza))

- gdy brak tytułu, tworzymy go od incipitu; inaczej postępujemy w zakresie utworów większych, formułując tytuł od głównego bohatera

3. Kto opracował tekst

- po tytule

- nazwiska współpracowników wymieniamy, dodając w skrócie: „oprac.” - opracował, „tł.” - tłumaczył, „wyd.” - wydał, „red.” - redaktor, „przedm.” - przedmówca (autor przedmowy), „ilustr.” - ilustrował

4. Oznaczanie wydania

- cyfry arabskie

- rodzaje wydań: pośmiertne; oryginalne - wydane za życia autora, który już dziś nie żyje oryginalne dzielą się na: 1) pierwodruki (editio princeps), 2) ostatnie (editio ultima), wydanie dokonane za życia twórcy jako ostatnie; korsarskie - wydanie wbrew woli autora; editio posthuma - pośmiertne editio princeps; wydania zbiorowe (zupełne, krytyczne, czasem nazwy wiążące wydanie z jakąś specjalną okazją np. jubileuszowe, pomnikowe)

- najwyższą rangę mają edycje, które co do poprawności tekstu i całej oprawy filologicznej w sprawie tekstu rozstrzygają w sposób ostateczny wszelkie wątpliwości, podają aparat krytyczny (editio definitiva / editio ne varietur)

- editio cum notis variorum - dot. poetów starożytnych, wydanie komentujące objaśnienia z wydań dawniejszych, typ wydania doskonałego, podstawowy dla badań filologów klasycznych

- editiones expurgatae (castratae, castigatae, purificatae) - wydania oczyszczane specjalne i przystosowywane do aktualnych potrzeb grupy ludzi (cenzury)

- wydania niepełne - szkolne, przygotowane dla użytku młodzieży, uczniów etc. (editio in usum scholarum / in usum Delphini)

- podział wydań ze względu na ich klasyfikację wartości przekazowej: editio authentica (autentyczne) - powstałe pod kontrolą autora, za jego życia; editio supria (skażone) - edycje pośmiertne oparte na autoryzowanych wydaniach oryginalnych

- wydanie tytułowe - wydanie sporządzone z dawniejszego składu drukarskiego z nową kartą tytułową, powstałe wskutek zaopatrzenia książki dawniej wydanej w nową kartę tytułową

- po oznaczeniu wydania może zachodzić potrzeba oznaczenia tomu

5. Adres wydawniczy (miejsce wydania, nazwa instytucji wydawniczej, rok wydania)

- miejsce i rok wydania (konieczne)

- w przypadku wielu miejsc (Kraków - Warszawa - …) podajemy pierwszą lub specjalnie wyróżnioną graficznie nazwę, oznaczającą centralę wydawniczą

- tylko informacja z karty tytułowej jest ważna (w przypadku rozbieżności między danymi z karty tytułowej a danymi z następnej strony)

- zdarza się, że nie jest podane miejsce wydania a jedyna informacja to notatka o drukarni na następnej stronie (przyjmujemy ją wtedy jako miejsce druku; miejsce możemy nieraz ustalić na podstawie nazwy firmy wydawniczej np. Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa, Wydawnictwo Literackie Kraków)

- gdy nie możemy rozwiązać miejsca wydania piszemy w skrócie „b.m.” („bez miejsca”)

- rok jest najważniejszą częścią adresu wydawniczego; niekiedy data da się ustalić w przybliżeniu, wprowadzamy wtedy dwa terminy: terminus a quo / terminus non ante (najwcześniejszy możliwy) i terminus ad quem / terminus non post (najpóźniejszy możliwy)

6. Nazwa instytucji wydawniczej

7. Paginacja

- liczbowanie stron

- prócz liczbowanych zapisujemy nieliczbowane (nlb - w nawiasie) np. (4), 10, (2), 447 s.

- ilustracji umieszczonych na stronicach tekstu branych pod uwagę przy normalnym liczeniu, nie wyszczególnia się w opisie bibliograficznym

8. Format

- rozróżniamy dwa sposoby opisywania formatu:

1) sposób dawny (wg podziału arkusza) złożony przez pół - folio (2^o), na czworo - quatro (4^o), octavo (8^o), sextodecimo (16^o)

2) sposób nowy (wg wysokości grzbietu) do 20 cm (16^o), 20 - 25 cm (8^o), 25 - 35 cm (4^o), powyżej 35 cm (2^o)

- stosuje się też tzw. format znormalizowany: A4, A5, A6; powstaje on przez złożenie podstawowego arkusza papieru A0 (841x1189 mm); złożenie dokonuje się na linii dłuższego boku (format A4 - czasopisma, skrypty, papier maszynowy; A5 to najczęstszy format książek beletrystycznych; A6 - pocztówkowy lub kieszonkowy, kalendarze, słowniki); spotyka się też format złożenia arkusza B0 (1000x1414 mm)

- jeśli przy końcu mamy bibliografię załącznikową, można podać liczbę pozycji lub liczbę stron zajętych przez bibliografię np. bibliogr. 110 poz.; bibliogr. s. 225 - 285)

- tzw. pagina żywa (wskazywanie na poszczególnych stronach przedstawionej tam problematyki nie wchodzi do opisu)

9. Seria wydanicza

- Biblioteka Narodowa, Pisarze Polscy i Obcy, Biblioteka Poetów, Biblioteka Szkolna etc.

Przykłady:

Prus Bolesław, Anielka, oprac. Zygmunt Szweykowski, wyd. 2, Warszawa: Książka i Wiedza, 1950 XI, 193, (2) s., 8^o, Biblioteka Pisarzy Polskich i Obcych 15.

Adamczewski Stanisław, Sztuka pisarska Żeromskiego, Kraków, M.Kot, 1949, 447, (1) s., 8^o, Literatura - Sztuka - Krytyka, Biblioteka Naukowa 9.

Opis skrócony:

1. Nazwa autora

- imię można skrócić (po nazwisku)

2. Tytuł, podtytuł

- można skrócić, ale musi być zrozumiały

3. Wydanie

- jeśli dzieło miało kilka wydań, zaznaczamy ostatnie

4. Miejsce i rok wydania (czasem potrzebne też wydawnictwo)

Przypisy:

1. Nazwa autora

- pierwsza litera imienia przed nazwiskiem

2. Tytuł, podtytuł

3. Wydanie

4. Miejsce i rok wydania

Cytaty w przypisach:

1. zamiast powtarzania za każdym razem tytułu możemy używać zwrotu „op.cit.” lub „o.c.” (opus citatum)

2. określanie miejsca powtarzającego się: „loc.cit.” lub „l.c.” (loco citato)

3. odpowiednik polski: „dz.cyt.” (dzieło cytowane)

4. jeśli obok siebie umieszczone są dwa przypiski cytujące prace tego samego autora, za drugim razem nazwisko jego możemy zastąpić wyrazem „idem” (tenże); podobnie powtórzenie kolejne tego samego źródła zastępujemy wyrazem „ibidem” lub „ibid.” (tamże)

Stare druki - datowane do roku 1800 (około tego roku dokonał się proces przekształcenia drukarstwa ręcznego na zmechanizowane); wymagają precyzyjnego opisu bibliograficznego; nie każdy stary druk ma kartę tytułową (wtedy informacji należy szukać w różnych miejscach dzieła); badanie filigranu (znak wodny) prowadzi do ustalenia papierni; stare druki mają często numerowane nie stronice lecz karty (k.); należy zaznaczyć przy cytowaniu, czy cytuje się prawą czy lewą stronę: „r.” (recto) - prawa, „v.” (verso) - lewa, „d.” (dorso) - lewa PUSTA strona karty, stronice mogą być nieliczbowane w całej książce, dopuszcza się nawet podanie paginacji w przybliżeniu; w opisie starych druków należy zawsze podać drukarnię; niezbędnym elementem jest też cytata bibliograficzna (odwołanie się do Estreichera - jeśli stary druk był już mu znany np. E.XXXIV), cytata bibliograficzna zwalnia od paginacji

Inkunabuły - wyróżnione spośród starych druków, datowane do 1500 roku

Rękopis - do rękopisów zaliczamy: 1) maszynopisy; 2) fotokopie, mapy, plany, rysunki, muzykalia (zwł. stare); 3) druki, które przez podpis lub pieczęć uzyskały miano dokumentu oryginalnego; 4) druki związane z rękopisem bibliotecznym lub uzupełniające jego treść; 5) egzemplarze korektorskie i autorskie z odręcznymi zapisami; 6) egzemplarze druków zwartych z wklejonymi utworami rękopiśmiennymi lub listami; 7) zbiory druków ulotnych, zaproszeń, biletów wizytowych, wycinków prasowych etc.; opis rękopisu zawiera sygnaturę, czyli numer inwentarzowy, złożony z cyfry rzymskiej (wysokość; I - do 20 cm, II - 20 - 25 cm, III - 25 - 35 cm, IV - 30 - 40 cm, V - ponad 40 cm) oraz arabskiej (kolejny numer inwentarzowy); na początku podajemy cechy zewnętrzne (język; czas powstania; stosunek do oryginału - brulion, kopia, maszynopis bądź oryginał; wymiary; liczba tomów lub zeszytów; liczbę stron zapisanych i nie zapisanych; informacje o oprawie), potem opis właściwy (tytuł - oryginalny bądź utworzony przez opisującego; zawartość; każdy składnik opatrujemy wyliczeniem stronic od - do; przy końcu podajemy dane o proweniencji, czyli o pochodzeniu).

Ekslibris - znak własnościowy danego egzemplarza książki, najczęściej ozdobny, wykonany w technice graficznej, z imieniem i nazwiskiem właściciela księgozbioru (lub np. stylizowanymi inicjałami), lub z nazwą instytucji; typowy ekslibris jest małą zadrukowaną karteczką przyklejoną do wewnętrznej strony okładki; w prostszej formie może to być np. pieczątka; nie jest on włączany do opisu.

Marginalia - zapiski na marginesie

Tom a wolumin - tom jako jednostka piśmiennicza; wolumen - wydawnicza bądź biblioteczna; kilka tomów oprawionych razem stanowi jeden wolumen.

Klocki - szereg broszur jednego formatu oprawionych razem; nie powinno się ich spotykać w bibliotekach; wiele z nich kryje w sobie cimelia (najcenniejsze, najrzadsze obiekty biblioteczne).

Wydawnictwa zwarte i ciągłe.

Nazwa serii wraz z numerem tomu wymieniona jest na końcu opisu. Wydawnictwo ciągłe opisujemy jako całość nie zamkniętą (kartka biblioteczna przewidywać musi wpisywanie następnych, kolejno ukazujących się numerów wydawnictwa).

Terminologia bibliotekarska:

1) Wydawnictwo - dokument samoistny pod względem piśmienniczym i wydawniczym (wydawnictwa zwarte i ciągłe traktowane jako całość)

2) Fragment - dokument niesamoistny pod względem piśmienniczym i wydawniczym (rozdziały, ustępy wydawnictw i utworów)

3) Cytata wydawnicza - rok czasopisma

Poezje oznaczamy, dodając w nawiasie prostokątnym [w].

Adnotacje - wprowadzane w opisie, podają treść np.:

Pigoń Stanislaw: Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości. Kraków: Wydawnictwo Literackie 1957, 287 s. Pamiętniki i Wspomnienia. Ser. 1. Pamiętniki polskie. Pod red. Tadeusza Bukowskiego.

Treść: Od autora. Przedmowa Franciszka Bujaka do 1 wyd. Wstęp. I. Moja wieć. II. Mój dom. III. Lata szkolne. IV. W uniwersytecie: lata błądzenia. V. W uniwersytecie: lata nauki. VI. Zamknięcie tymczasowe. Dodatek: 1. Edmund Kołodziejczyk. 2. W obronie zatraconego piękna. Przypisy. Indeks nazwisk. Spis ilustracji.

Opisując jedynie recenzję, dodajemy: [Rec. z:].

4

---