1. Filozofia przedsokratejska:

Tales z Miletu

Cały świat został stworzony z wody. Arche (zasadą) świata jest woda. Wszystko z niej powstaje bo jest życiodajna. Wszystko co żywe jest wilgotne, a gdy umiera - wysycha. Tales to hylozoista (hyle-materia, zole-życie) - przekonanie, że cała materia jest ożywiona. Rzeczy oddziałują więc żyją. Większą część planety zajmuje woda; różnorodność - zmienia stany skupienia; człowiek - 80% wody.

Anaksymander

Materiał z którego powstał świat musi być niewyczerpywany (apeiron), a woda taka nie jest. Pierwszy materiał (apeiron), z którego powstał świat musi być pozbawiony jakości (tak by mogły powstać z niego rzeczy sprzeczne, np. ogień i woda). Ma je w sobie, ale nie jest nimi. Skupia w sobie 4 żywioły, zawarte w nim jako chaotyczna mieszanina. W skutek kolistego ruchu oddzielają się od apeironu poszczególne żywioły na zasadzie przeciwieństw: suche - wilgotne; ciepłe - zimne:

suche + ciepłe → ogień (najlżejsze); ciepłe + wilgotne → powietrze; wilgotne + zimne → woda; suche + zimne → ziemia (najcięższe). Świat powstaje i ginie cyklicznie. Ta teoria jest bardziej abstrakcyjna, nie ma odwołań do doświadczenia.

Anaksymenes

Tworzywo pierwotne musi być niewyczerpalne. Istnieje tylko to co da się wskazać. Powietrze ma charakter bezkresny, nie ma w nim przerw. Jest w stanie zmieniać konsystencję (zagęszcza się i ochładza lub ociepla i rozrzedza). Tak powstają żywioły: rozrzedzone - ogień; ochłodzone i zagęszczone (skraplanie) - woda. Powietrze jest życiodajne.

Heraklit z Efezu

Pierwszym tworzywem jest ogień - wszystko z niego powstaje i nim jest koniec. Ilustruje zmianę, ruch, nieregularność, jest w stanie wszystko zniszczyć. Odpowiedzią na naturę świata jest zmiana. Jest tylko jeden niezmienny element: zmiana. Boski charakter zmiany - zachodzi w rozumnym i stałym porządku. Logos - rozum rządzi zmianami. Rozum rządzi światem, jest siłą wewnątrz świata, więc świat jest boski. Woda: pantha rei; nie wchodzi się dwa razy do tej samej rzeki.

Parmenides

Daje początek ontologii - nauka o bycie, pyta o jego naturę. Zmysły dają prawdę zmienną, tylko rozum daje prawdę stałą; tak mu nakazała bogini. Byt jest, a niebytu nie ma. Byt nie może mieć początku, ani końca; gdyby miał początek to w niebycie, którego nie ma, gdyby się skończył nastąpił by niebyt, którego nie ma. Jest niezmienny, bo gdyby się zmienił to w niebyt. Musi być nieruchomy i prosty. Jest jeden, niepodzielny, kulisty (kształt doskonały). To co widzimy: zmiana, wielość, ruch, to tylko złudzenie.

Zenon z Elei

Cztery argumenty (paradoksy) przeciw istnieniu ruchu: 1. „strzała” - ruch strzały wypuszczonej z łuku jest złudzeniem, gdyż w każdej chwili lotu zajmuje ona jakieś miejsce. Nie posuwa się w miejscu w którym w danej chwili jest, a tym bardziej w który nie jest; 2. „dychotomia” - aby jakieś ciało posunęło się o dowolny odcinek musi pokonać połowę tego odcinka, a przedtem połowę tej połowy i tak w nieskończoność. Przebycie nieskończenie wielu odcinków drogi w skończonym czasie jest niemożliwe; 3. „Achilles” - szybki Achilles nigdy nie dogoni żółwia, bo przedtem musiałby się znaleźć w miejscu, gdzie żółw znajdował się w chwili rozpoczęcia wyścigu, następnie w miejscu, w którym żółw znajdował się, kiedy Achilles osiągnął miejsce startu żółwia i tak w nieskończoność. 4. „stadion” - dowodzi na podstawie względności prędkości względność ruchu, którego prędkość jest istotną cechą.

2. Sokrates

Cnota kluczowym pojęciem; jest jedna, wspólna dla wszystkich; to odwaga, dobroć, miłosierdzie, sprawiedliwość. Cnoty moralne wywodzą się wprost z istoty człowieka i nie da się ich spisać. Cnota wiąże się zawsze z pożytkiem i szczęściem. Cnotliwe życie sposobem na szczęście. Nie można rozdzielić pożytku od szczęścia. Pożyteczne jest tylko to co cnotliwe (czyli dobre- odwrócony utylitaryzm). Ludzie postępują źle bo nie wiedzą o tym co dobre. Cnota = wiedza. Powinniśmy dążyć do wiedzy, bo to największa sprawność. Wystarczy wiedzieć co jest dobre, aby dobrze postępować (nikt nie działa przeciw szczęściu i pożytkowi); gdy człowiek postępuje źle ma tylko wiedzę pozorną. Człowiek nie rodzi się z cnotą, może się jej nauczyć, zdobyć w ciągu życia. Metoda elenktyczna - metoda zbijania fałszywych poglądów. Udawał głupiego, prosił o wytłumaczenie czegoś, a potem podsuwał wnioski tak by rozmówca zgodził się z tezą sprzeczną z jego poglądami (argumentem ad hominem). Metoda położnicza - prowadzi rozmówcę do przyjęcia właściwych wniosków; tak jak akuszerka (matka Sokratesa), Sokrates pomaga urodzić mądrość, której rozmówca jest nieświadomy. Pojęcia to uogólnione obrazy, które zawierają wszystkie cechy wspólne bez cech jednostkowych, coś co jest właściwe jednemu gatunkowi. Wytwarzamy je w swym umyśle poprzez indukcję.

3. Platon

Rozumowe poznanie jest ważne, ale wszystko co widzimy nie jest złudzeniem. Pojęcia są stałe i niezmienne; muszą się do czegoś odnosić; posiadają cechy ogólne, a nie jednostkowe; nie stosują się do rzeczy. Różnorodne rzeczy nazywamy pięknymi; pięknymi czynią je idee. Są odbiciem idei, stworzone na ich kształt, podobne, ale mniej prawdziwe i mniej doskonałe. Dzieli świat na dwa: 1. Nasz świat - materialny, w nim żyjemy, jest lichym odbicie świata idei; ludzie uznają go za prawdziwy i jedyny. 2. Świat idei - stały, niezmienny, niematerialny. Ludzie to jedna idea. Każdemu gatunkowi odpowiada jedna idea. Idee mają tylko cechy ogólne; tworzą hierarchie ze względu na stopień ogólności; najdoskonalsze są najogólniejsze i najprostsze, przysługują największej liczbie rzeczy. Najdoskonalsza jest idea dobra. Poziom niżej jest prawda i piękno (równe sobie). Wiedza o ideach jest wrodzona. Człowiek przez przypadek jest połączeniem ciała z duszą. Powinien się uwolnić i przypomnieć sobie wiedzę o ideach. Dusza - byt nieśmiertelny we wszystkich wymiarach, istnieje od zawsze, nie powstają nowe i nie giną; niezależna od ciała, które jest więzieniem,prosta i niepodzielna (w przeciwieństwie do ciała), funkcje: rozumna(myślenie), zmysłowa (poznanie), impulsywna (uczucia);źródło dobra, prawdy i piękna; zanim złączy się z ciałem żyje w świecie idei; gdy zaczyna przyglądać się ciału zostaje w nie za karę strącona i zapomina wszystko; jeśli sobie przypomni to wraca. Preegzystencja - okres gdy dusza nie zna jeszcze ciała. Metepsychoza - wędrówka dusz; po śmierci ciała nie wracają od razu bo jedno życie to za mało żeby sobie przypomnieć wszystko. Czas zależy od statusu, filozofowie wracają najwcześniej. Anamnezja - okres przypominania sobie o ideach. Powstanie świata: ma początek w czasie; ma celową konstrukcję jest więc dobry, doskonały; Debiurg - boski stwórca, budowniczy świata, stworzył go z materii (wieczna), jest odtwórcą tworzy świat na podst. idei.

4. Arystoteles

Nie ma żadnej wiedzy wrodzonej, świat poznajemy za pomocą umysłu. Oprócz pojęć człowiek posługuje się sądami; są podstawą weryfikacji - prawda/fałsz. Indukcja - rozumowanie od szczegółu do ogółu. Substancja = materia + forma. Substancja - byt samoistny, konkretne rzeczy. Materia - pierwotne podłoże każdej rzeczy, z którego ona powstaje i tym co trwa, gdy rzecz ulega zniszczeniu; jest nieokreślona jest możnością stania się bytem aktualnym. Forma=akt, określa materie. Nie są samodzielnymi bytami. Materia pierwsza - bez formy, potencjalna zasada, niepoznawalna czysta nieokreśloność. Przechodzenie od możności do aktu to powstawanie, ruch. Byt jest doskonały. Jest przyczyną ruchu w świecie, ale nie jest stwórcą. Świat jest wieczny. Nieruchomy pierwszy poruszyciel jest nieruchomy, ale porusza inne rzeczy - rzeczy te pragnąc doskonałości poruszają się. Pierwszy poruszyciel jest czystym aktem, a rzeczy możnością. I te rzeczy przekształcają możność w akt bo dążą do doskonałości. Istnieją rzeczy materialne - złożone z materii (cielesne) i formy (duchowe, powszechne, wspólne). Materia - cechy jednostkowe, forma - cechy wspólne dla całego gatunku. Jest tylko jeden świat, ten który nas otacza. Człowiek ma coś materialnego i duchowego. Dusza to forma substancjalna; sprawia, że jesteśmy tym, czym jesteśmy; rodzaje duszy: 1. wegetatywna - rośliny. Najmniej doskonała. Sprawia, że rośliny żyją i się rozwijają (w sensie: rosną); 2. zmysłowa - zwierzęta. Pozwala na proste poznawanie, odczuwanie; 3. rozumna - człowiek. Najdoskonalsza. Pozwala myśleć w sensie abstrakcyjnym; każda kolejna dusza spełnia funkcję tej mniej doskonalszej. Etyka: Największym dobrem jest najwyższy cel człowieka. Dobro tkwi w tym co nas otacza (rzeczy, ludzie). Dobro=szczęście. Eudajmonizm - przekonanie, że najwyższym celem człowieka jest szczęście. Zaleca postępowanie według „złotego środka”.

5. Stoicyzm (Zenon z Kition)

Stoicy byli materialistami, świat ma materialną strukturę. Uważają że do życia wystarczy sama materia. Dusza, jeśli jest, też jest materialna. Zaprzeczają istnieniu czasu i przestrzeni. Szczęście można osiągnąć tylko racjonalnym działaniem. Stoicy twierdzą że powszechniki to tylko słowa, które nie istnieją. Białości nie ma, są tylko białe rzeczy, są ludzie, nie ma człowieczeństwa. Wszystko złożone jest z dwóch pierwiastków czynnego i biernego. Pneuma w człowieku to rozum, u zwierząt dusza; nie jest to nic nieśmiertelnego, nie ma życia po śmierci. Ruch toniczny - polega na napinaniu się materii, jest to wewnętrzny ruch rzeczy. Świat jest jednolity, rządzą nim rozumne i celowe prawa; cechuje go życie, rozumność, celowość, jednolitość, prostota, nieograniczoność, wieczność, nieskończoność jedność i jedyność. Panteizm - przekonanie, że świat jest boski. Szczęście ma charakter przemijający; nasze życie kształtuje coś w rodzaju fortuny. Cnota jako jedyna daje szczęście i nie można jej utracić; jest jednakowa dla wszystkich; jedna; samowystarczalna, niestopniowana. Życie harmonijne w zgodzie z rozumem i naturą gwarantuje szczęście i wolność. Zło jest przeciwieństwem cnoty. Reszta to rzeczy obojętne moralnie, nie konieczne do szczęścia, używane w zły lub dobry sposób. Namiętności - bezrozumne i przeciwne naturze ludzkiej działania. Czyn jest dobry jeśli wypływa z dobrej intencji: słuszne - niby dobre, ale naprawdę nie do końca; zacne - czynienie dobra.

6. Epikureizm

Do szczęścia wystarczy życie pozbawione cierpienia. Nie ma duszy i nieśmiertelności. To życie jest jedyne i krótkie. Carpe diem. Najwięcej przyjemności dają dobra najmniejsze. Cnota i rozum to podstawa. Celem jest przyjemność, rozum to środek do jej osiągnięcia. Nie ma nic poza ciałami. Ruch jest mechaniczny, i wiąże się z ciężarem. Przyroda daje się wytłumaczyć bez interwencji bóstw. Bogowie istnieją ale nie interesują się ludźmi i światem. Kiedy umiera ciało umiera też dusza. Śmierć to koniec zmysłów. Lęki człowieka: 1. przed niemożnością osiągnięcia szczęścia; 2. przed cierpieniem; 3. bogami; 4. śmiercią.

7. Filozofia średniowieczna:

Św. Tomasz z Akwinu

Czerpał z Arystotelesa. Nie wszystkie prawdy wiary da się poznać za pomocą rozumu, pewne prawdy („tajemnice wiary”) przyjmuje się tylko na mocy objawienia. Do prawd tych należą m.in. tajemnica Trójcy świętej, grzechu pierworodnego, Wcielenia Syna Bożego, a nawet stworzenia świata w czasie. Bóg jest samoistny, jest istnieniem, aniołowie nie istnieją dopóki nie otrzymają od Boga istnienia, są w możności, nie są samoistne. Bóg jest czystym aktem, czystą formą, istnieje bez przyczyny i koniecznie. Aniołowie i pozostałe stworzenia mogą istnieć lub nie istnieć, gdyż istnieją nie ze swej natury, ale dlatego, że otrzymują istnienie od Boga. Istotę aniołów tworzy tylko forma, na istotę innych rzeczy składa się forma i materia. Pięć dowodów na istnienie Boga: o Bogu można mówić na dwa sposoby: poprzez negację (zaprzecza się istnieniu w Bogu niedoskonałości typowych dla stworzeń) lub eminencję (wskazuje się doskonałości stworzeń i przypisuje je Bogu w stopniu najwyższym). Bóg jest zatem: samoistny (nie posiada przyczyny istnienia - najistotniejsza cecha), niezmienny, wieczny, bez początku i bez końca, niematerialny, prosty (niezłożony), doskonały, mądry, wszechmocny, jest nieograniczoną inteligencją i nieograniczoną wolą. Świat został stworzony w czasie z niczego, bezpośrednio przez Boga, ma budowę hierarchiczną. Ciało i dusza są stwarzane równocześnie, ich ścisły związek wymaga zmartwychwstania ciała po śmierci. Nieśmiertelna dusza ma funkcję rozumową i posiada cechy też zmysłowej (zwierzęta) i wegetatywnej (rośliny).

Św. Augustyn

Wpływ Platona. Wiedzę o prawdach wiecznych otrzymujemy od Boga, który jest ich źródłem. Iluminacja jest darem od Boga, polegającym na poszerzeniu zdolności poznawczych człowieka, tak by mógł poznawać prawdy wieczne dzięki bezpośredniej kontemplacji, a także samego Boga. Bóg jest najwyższym bytem koniecznym (wszystkie inne byty są niekonieczne), niezależnym (nie ma przyczyn istnienia), jest najwyższym dobrem i doskonałością; przyczyną wszystkiego co istnieje jako stwórca i jako ten, który dzięki Opatrzności utrzymuje to istnienie. „Ciągłe stwarzanie” - creatio continua - podtrzymywanie świata w bycie. Celem człowieka jest Bóg; nie może osiągnąć zbawienia sam, bez Boskiej pomocy (łaska). Posiada duszę i ciało stworzone przez Boga więc nie złe. Dusza doskonalsza, więc wg niej powinien postępować; jest niezależna od ciała. Wola ludzka ma przewagę nad rozumem. Nie wystarczy wiedzieć, co jest dobre; trzeba jeszcze to dobro kochać i go chcieć. Zło bierze się z zepsucia (niedoskonałe rzeczy są na nie podatne), które jest utratą naturalnego dobra.

8. Oświecenie

David Hume (Szkot)

Podkreśla rolę spostrzeżeń zmysłowych; pojęcie „kojarzenie wrażeń”; rozróżnienie na „prawdy faktyczne” (zawierają w sobie konieczność) i „rozumowe” (konieczność myślowa); krytyka pojęcia substancji i przyczynowości; odrzuca poznanie rozumowe; determinizm, hedonizm, utylitaryzm; religia wyrasta z poczucia wiary. Umysł jest w stanie tworzyć złożone idee, tworzy byty których nigdy nie widzieliśmy (pegaz) poprzez połączenie dwóch prostych wrażeń do postaci złożonej. Większość z nich jest fałszywa. Wiedza: 1. O ideach - pewna, aprioryczna (oparta na prawach logicznych), nienegowalna, zawsze prawdziwa, niezależna od doświadczenia; 2. O faktach - doświadczona przez człowieka, logicznie możliwa. Umysł ludzki często wykracza poza fakty (do których powinniśmy się ograniczyć) myśląc w kategoriach przyczynowo-skutkowych. Nawyk/przyzwyczajenie - dzięki niemu stwierdzamy po którymś razie widzenia zjawiska jego związek przyczynowo skutkowy. Nie jest to podstawa wiedzy. H. twierdzi, że nie możemy na tyle poznać związku p-s, by stwierdzić, że on istnieje. Wiedza ma nastawienie teoretyczne a nawyk praktyczne. Wiara: odrzuca wiarę w to co objawione; religia jest naturalną potrzebą umysłu.

9. Francuskie oswiecenie

Voltaire

Naturalizm (spuernaturalizm) - racjonalizm służy supernaturalizmowi. To co racjonalne jest zgodne z naturą. Bóg istnieje ale nie wiadomo jaki jest i nie trzeba się tym zajmować. Supernaturalizmy jest wrogiem rozumu. Trzeba to odrzucić, fikcję uznać za szkodliwą, skupić się na tym co przyrodzone. Wyznaje deizm - to co zgodne w religii z rozumem jest słuszne. Bogu przypisuje się sprzeczne cechy: miłosierny i wszechmocny. Nie ma czegoś takiego jak zło, które ma uwznioślić dobro. To co pewne: Bóg istnieje, (jest to potrzebne), jest twórcą/dawcą praw i stwórcą świata. Nie zajmuje się nami, dlatego nie ma sensu Go o nic prosić, zwłaszcza za pośrednictwem - kler katolicki niepotrzebny.

Rousseau

Podwaliny dla sentymentalizmu. Krytyka rozumu, nauka to zło. Cywilizacja jest zła, przeciwstawna naturze. Dobro jest w tym co naturalne. Naturę rozumiał jako coś nieskażonego i nierozwiniętego. Człowiek jest na tyle dobry, na ile nie został skażony przez cywilizację. Krytyka kultury zachodu, uwznioślenie kultur prymitywnych. Człowiek nie jest istotą społeczną. W stanie natury wszyscy byli równi. Równość najwyższym prawem ludzki. Gdy pojawiła się własność pojawiła się nierówność (wraz z rolnictwem i metalem - handel). Niezgoda, zazdrość, morderstwa. Ze względów bezpieczeństwa zaczynają formować nienaturalne społeczeństwa. Ustanawiają sankcje -> państwo. Cywilizacja, nauka i postęp, czynią człowieka nieszczęśliwym, wynikają z rozumu (dlatego go neguje). Stan refleksji jest niezgodny z przyrodą.

Immanuel Kant

Etyka obowiązku - oceniając czyn powinniśmy oceniać intencje, a nie skutki. Właściwą intencją jest dobra wola zgodna z obowiązkiem moralnym (wynik dobrego postępowania). Postępowanie może być słuszne, ale nie musi być dobre, jeśli wynika z niemoralnych pobudek. Prawo imperatywu kategorycznego - postępuj zawsze tak, żebyś mógł chcieć, aby zasada twojego postępowania stała się powszechnie obowiązująca.

10. Romantyzm

Johann Fichte

Na początku znajduje się zasada tożsamości, którą odnosi do bytu. Absolutne „ja” ustanawia siebie oraz „nie-ja (świat). Z wzajemnych ograniczeń „ja” i „nie-ja” rodzą się wszystkie problemy realnego świata. Schemat 5 epok w których ludzkość powraca do pierwotnego stanu rozsądku. Domagał się socjalizmu państwowego. Miał wpływ na Schellinga i Hegla.

Fridrich Wilhelm Joseph Schelling

Zwrot ku estetyce. W sztuce człowiek się najlepiej realizuje. Filozof twórcą podobnym artyście. Przyroda nie jest jedynie narzędziem do wypełniania celów ludzkich, jest duchowa, żywa i twórcza. Prawdy filozoficzne nie różnią się od tych głoszonych przez religie pierwotne. Wiara dotyczy tych samych rzeczy co filozofia. Absolut wykracza poza jaźń i przyrodę, a zarazem zawiera obie w sobie; pierwotnie jeden z czasem rozpada się na przeciwieństwa: jaźń - przyroda, myśl - świat. Przeciwieństwa się przyciągają. Wszystkie działania są realizacją jakiejś najwyższej woli. To umysł pozwala nam poznać świat, jest w stanie osiągnąć ogląd intelektualny: INTELECTUELE AUSCHANUNG.

Hegel

Pierwotna jest myśl, rzeczy są jej wytworami. Byt jest absolutem, jest racjonalny, logiczny i panuje w nim ścisła konieczność, każdemu odpowiada ogólne pojęcie. Jest zmienny, rozwija się, każdy stan wynika z poprzedniego. Światem rządzi konieczność dziejowa. Prawo dialektyki - każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada przeczenie nie mniej prawdziwe: teza + antyteza = synteza (teza) + antyteza = synteza, itd. Jeżeli byt jest czystym bytem to nie przypisujemy mu żadnej jakości, a to znaczy, że jest tym samym co niebyt. Z pierwotnego bytu powstają przyroda i idea (idea +przyroda = duch). Filozofia ducha - wywodzi różne postaci ducha subiektywnego. Rozwój: d. subiektywny + d. obiektywny = d. absolutny. Państwo to najwyższy stopień szczebla społecznego, duch obiektywny zmierza do niego. Ogół jest czymś więcej niż jednostka, która jest niczym w stosunku do państwa. Kształtowanie się państwa: 1. Okres wschodni - wiek dziecięcy; 2. Okres chłopięcy - czas trwania kultury greckiej; 3. Wiek męski - kultura rzymska; 4. Germański - wiek starczy, najbardziej doskonały. Uważał za takie Państwo Pruskie. Piękno to synteza idei i rzeczywistości; poezja najdoskonalszą ze sztuk. Religia posługuje się wyobrażeniem absolutu, a nie jego kontemplacją. Filozofia najwyższym przejawem ducha absolutnego, posługuje się doskonałymi pojęciami, duch dochodzi do zrozumienia samego siebie.

Schopenhauer

Świat możemy poznać poprzez poznanie siebie. Człowiek rzeczą. Wiemy o sobie, że jesteśmy wolni, to wiedza jedyna wiedza bezpośrednia. Wszystko inne dane jako zjawiska. Wewnętrzne doświadczenie przenosimy na pozostałe rzeczy - wola jest istotą każdego bytu, całej przyrody; odpowiednikiem woli w przyrodzie są działające w niej siły. Wola jest bezrozumnym popędem, który nami rządzi, nigdy nie zostanie zaspokojona - cierpienie. Życie w perspektywie śmierci. Od bólu istnienia chronią postawy: 1. Etyczna - potrzeba wyzbycia się pożądań na konieczność samoograniczenia (nirwana, altruizm); 2. Estetyczna - kontemplacja sztuki. Artysta to ktoś kto ma szczególną rolę w społeczeństwie., tworzy nowe, najwięcej warte jakości.

11. Henri Bergson

Natura jest różnorodna, zmienna, żywa, dynamiczna, nie daje się opisać, ciągłą, pozbawioną przerw, płynną całością. Intelekt dokonuje na naturze szeregu zniekształceń (unieruchamia, rozkłada rzeczy na części, upraszcza i ujednolica, ujmuje ilościowo, mechanizuje relatywizuje - rozpatruje w kontekście powiązań i zależności) bo jest nastawiony praktycznie. Z czysto poznawczego punktu widzenia intelekt jest bezwartościowy: obraz rzeczywistości, jaki tworzy, w żadnym stopniu nie odpowiada temu, jaka rzeczywistość istotnie jest. Dlatego do poznania świata służy intuicja: pozwala na bezpośrednie ujęcie rzeczywistości bez zniekształcania; jest uświadomionym instynktem. Jaźń: płytka (umysł jest na jej poziomie) i głęboka (poznawalna przez intuicję). Umysł eliminuje wrażenia, które uzna za zbędne. Wrażenie należy do świata cielesnego, wyobrażenie — psychicznego. Elan vital (siła życiowa) - wewnętrzna siła organizmu od której zależy rozwój istot organicznych. Światem rządzi wolność - niepowszechna i stopniowalna. Czyny wynikają z jaźni, nie z otoczenia.

12. Egzystencjalizm Przedstawiciele: Martin Heidegger, Jean Paul Sartre, Karl Jaspers

Esencja (istota) nie poprzedza egzystencji (istnienia). Człowiek jest egzystencją, która kształtuje się wraz z każdym dokonanym wyborem. Byt ludzki jest jedynym świadomym swego istnienia bytem. Nie mamy wpływu na początek życia, ale w każdej chwili możemy je zakończyć. Mamy świadomość świata, w który jesteśmy rzuceni (przypadkowość). Wobec otaczających zagrożeń, egzystencja wykazuje postawy troski (ochrona) i trwogi (obawa o istnienie) wynikające z obcości świata (tajemniczy, groźny, niezrozumiały). Nie ma Boga, nie ma nic po śmierci. Jest nicość, która budzi lęk. „Bycie ku śmierci”. Człowiek otacza się rzeczami by czuć się bezpiecznie, ale to tylko złudzenie. Nie powinien robić tego co „się” robi. Decyduje o tym co dobre i złe. Skazany na wolność musi wybierać i decydować.

---