Metody nauczania i uczenia się

Wstęp

W pierwszej części mojej pracy postaram się przedstawić co to jest metoda i jakie są metody nauczania, natomiast w drugiej części omówię na czym polega uczenie i co to jest.

Metoda (z j. gr. methodos - sposób lub droga) oznacza drogę rozumianą jako sposób dochodzenia do zamierzonego celu. Nie jest to więc przypadkowy sposób działania, lecz wcześniej przemyślany i zaplanowany, stosowany systematycznie. Metodę pracy pedagogicznej nazywamy celowo i systematycznie stosowany sposób oddziaływania na wychowanków, kształtowaniu ich osobowości. Pojęciem węższym jest metoda nauczania¹ oznaczająca systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający im opanowanie wiedzy wraz z umiejętnościami stosowania jej w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań.

Ogólnego podziału dokonuje m. in. W. Zaczyński². Przedstawiona przez niego klasyfikacja wskazuje jedynie na grupy metod, nie wymienia zaś konkretnych sposobów uprawiania działalności dydaktycznej. Za podstawę podziału tych sposobów przyjmuje się na ogół cel i czynności Dydaktyczne jakim dane metody mają służyć (przyswajanie lub kontrola i ocena) oraz prawidłowość przebiegu proces poznawczego - od żywego postrzegania (obserwacja), poprzez abstrakcyjne myślenie (słowo), do praktyki (działanie). W takiej więc kolejności dokonam ich pobieżnego przeglądu.

Do grupy metod służących głównie wyposażeniu uczniów w wiadomości zalicza się: pokaz, jako metodę opartą na obserwacji, pogadanką, dyskusję, opis, opowiadanie, pracę z książką i wykład, jako metody oparte na słowie, oraz prace laboratoryjne i praktyczne, jako metody oparte na działaniu. Taki ich podział wydaje się najbardziej uzasadniony, gdyż odpowiada poszczególnym etapom pełnego aktu poznania wyodrębnionym przez materialistyczną teorię poznania i teorię materializmu funkcjonującego w dydaktyce. Krótko omówię każdą z metod.

¹M. Szczodrak: Elementy pedagogiki. Warszawa 1984,WSiP.

²W. Zaczyński: Dydaktyka. W: Pedagogika.

- 1 -

I. Metody wyposażania w wiadomości

1. Metody oparte na obserwacji - pokaz³

Metoda ta służy bezpośredniemu poznawaniu rzeczy i zjawisk. Dlatego tak ważne jest stosowanie jej w tych przypadkach, w których zadanie dydaktyczne polega na poznawaniu przez uczniów rzeczy i zjawisk dotychczas nie obserwowanych. Szczególne znaczenie należy jej przypisać w procesie wychowania przedszkolnego i nauczania początkowego, kiedy funkcje umysłowe dzieci nie są jeszcze na tyle rozwinięte, aby umożliwiały poznawanie w oderwaniu od konkretów. Uczenie się przez pokaz nie ma jedynie charakteru poznania umysłowego. Powinno odbywać się na drodze zmysłowo działaniowej i umysłowej, prowadzić przez gromadzenie spostrzeżeń do wytworzenia pojęć i sądów. Metoda ta powinna odpowiadać wielu warunkom, m. in.:

• spostrzeganie ucznia winno zostać ukierunkowane przez wcześniejsze ustalenie co i w jaki sposób należy obserwować,

• przedmiot obserwacji winien być możliwie najbardziej dostępny dla wielu zmysłów ucznia,

• w miarę możliwości uczeń powinien mieć szansę aktywnego „manipulowania” poznawanym przedmiotem i doszukania się związków i zależności zachodzących w nim samym, ewentualnie między nim a środowiskiem,

• uczeń powinien poznawać przedmiot w procesie zmian w nim zachodzących (np. różne stadia rozwoju owadów),

• powinien mieć możliwość słownego formułowania spostrzeżeń i ewentualnego rejestrowania ich w postaci sądów, wniosków, rysunków, schematów, itp.

Nauczyciel powinien dobrze przygotować się do prowadzenia lekcji metodą przekazu. Polega ono głównie na zgromadzeniu przed lekcją materiału pokazowego, wcześniejszym obejrzeniu filmu i przygotowaniu objaśnień do niego, sporządzeniu planu obserwacji, itp. czynnościach.

2. Metody oparte na słowie - rozmowa, pogadanka, dyskusja

Wśród metod słownych wyróżnia się takie, które są dialogami bądź monologowymi formami wypowiedzi. Najczęściej stosowaną formą dialogu w przedszkolu i na szczeblu nauczania początkowego - poza rozmową - jest pogadanka, natomiast w dalszych klasach pojawia się także dyskusja.

Pogadanka - w przeciwieństwie do swobodnej i samorzutnej rozmowy - jest ukierunkowana na realizację określonego zadania dydaktyczno - wychowawczego, dotyczy więc przewidywanego przez nauczyciela tematu, wokół którego koncentrują się przemyślane wcześniej pytania i wypowiedzi. Pogadanka jest bowiem metodą pytań i odpowiedzi, podczas gdy rozmowa nie musi być kierowana pytaniami.

Dyskusja bywa ukierunkowana jedynie pewnymi tezami lub pytaniami

³W. Okoń: Zarys dydaktyki ogólnej. Warszawa 1970, PZWS.

- 2 -

ogólnymi. Problem zawarty w jednej tezie lub pytaniu może stać się przedmiotem wypowiedzi wielu uczniów. Bywają wśród nich sądy sprzeczne, może występować ścieranie się poglądów.

Stosunkowo mniej kłopotów sprawia nauczycielowi rozmowa indywidualna i zespołowa, gdyż głównym jej celem jest przeważnie samo wypowiadanie się dzieci, nauka słownego formułowania własnych myśli i komunikowania ich innym, nie zaś treści wypowiedzi. Nauczyciel powinien więc ustawicznie pobudzać do mówienia, szczególnie dzieci nieśmiałe. Poprawianie błędów w wypowiedziach tych dzieci powinno być taktowne, aby nie zniechęcało do mówienia.

Opis, opowiadanie, praca z tekstem i wykład są to podstawowe formy wypowiedzi monologowych, często nauczycielskich. Pierwsze dwie występują już w przedszkolu i w klasach początkowych, np. w opisie choinki, opowiadaniu bajki, natomiast praca z tekstem może być stosowana w odniesieniu do uczniów wyższych klas szkoły podstawowej, licealistów i studentów.

Mimo cech wspólnych (monolog) metody te różnią się od siebie.

3. Metody oparte na działaniu

Praktyczne działanie jest - po żywym spostrzeganiu i abstrakcyjnym myśleniu - trzecim, szeroko pojmowanym sposobem poznawania rzeczy i zjawisk. Oparte na nim metody nauczania pozwalają uczniowi utwierdzić się w poprawności poznania dokonanego przez spostrzeganie i abstrakcję lub zdobywać wiedzę o otaczającym świecie oraz umiejętności zachowywania się w nim. Działanie może obejmować: zabawę, uczenie się, pracę twórczą, społeczną i inne.

Metody oparte na działaniu związane z uczeniem się odznaczają się tym, że ich zamierzeniem jest dokonywanie określonych zmian w zastanym stanie rzeczy. Często łączą w ten sposób odzwierciedlanie zmysłowe z aktywnością umysłową lub z aktywnością fizyczno-ruchową.

Metoda prac praktycznych - głównym motywem stosowania tej metody jest potrzeba rozwiązywania problemów praktycznych. Bardzo skuteczne jest zdobywanie lub pogłębianie wiedzy tą metodą. Jej użyteczność jest sprawdzona w przedszkolu, w nauczaniu różnych przedmiotów i w zajęciach pozalekcyjnych. Posługiwanie się metodą prac praktycznych wynika z zasad nauczania i jednocześnie implikuje konieczność przestrzegania zasad poglądowości i wiązania teorii z praktyką w ich najbardziej współczesnym rozumieniu. Metoda ta pozwala na kształtowanie wielu życiowo ważnych postaw społecznych poprzez atrakcyjne i skuteczne uczenie się.

Metoda prac laboratoryjnych - jest metodą indywidualnego lub zmysłowego przeprowadzania eksperymentów przez uczniów pod kierunkiem nauczyciela, w przeciwieństwie do pokazu eksperymentów, w których uczniowie pełnią jedynie rolę obserwatorów czynności wykonywanych przez nauczyciela i procesów zachodzących pod ich wpływem. Przestrzegając instrukcji nauczyciela, uczniowie wprowadzają określony czynnik do danej sytuacji i obserwują, jakie wywołuje on zmiany. W ten sposób usiłują wykryć i sformułować związki i zależności zachodzące w określonych warunkach pomiędzy zjawiskami. Jest to więc ich samodzielne działanie, odpowiadające pracy badawczej. Tę metodę można stosować na zajęciach biologii, fizyki, chemii, geografii fizycznej w wyższych klasach szkoły podstawowej a także w szkole średniej i wyższej.

- 3 -

II. Metody utrwalania

Od dawna znany jest fakt, że wiadomości oraz przyswojone lub opanowane umiejętności i nawyki nie trwają w niezmienionej postaci przez długi czas. Tym czasem ich użyteczność praktyczna i niezbędność dla zdobywania dalszej wiedzy wymagają zachowania świadomości wiedzy już przyswojonej oraz umiejętności i nawyków już wykształconych. Dlatego proces nauczania nie może ograniczyć się do poznawania tego, co nowe. Nowe trzeba starać się zachować i utrwalić. Pewne wskazania dotyczące rozkładu utrwalania w czasie można wysnuć z krzywej zapominania i z zasady trwałości wiedzy. Jeśli zaś chodzi o metody utrwalania, to nie stanowią one oddzielnych sposobów działania dydaktycznego. Są tymi samymi metodami, które wykorzystujemy w procesie wyposażania uczniów w nowy materiał. Można jedynie powiedzieć, że specyfiką zastosowania ich w procesie utrwalania wyróżnia szczególnie duża aktywność uczniów, polegająca głównie na powtarzaniu, odtwarzaniu, ćwiczeniu przetwarzanych elementów poznanych.

III. Kontrola i ocena osiągnięć ucznia

Kontrola osiągnięć szkolnych ucznia jest niezbędnym elementem procesu nauczania - uczenia się. Może ona także (ale nie musi) pociągać za sobą ocenę. Nauczyciel bowiem częściej kontroluje niż ocenia wiadomości, umiejętności, nawyki. Kontroluje sprawdzając wykonanie pracy domowej, nawiązując do nowej lekcji, utrwalając wiadomości i sprawność a nawet w toku wprowadzania nowych partii materiału. Natomiast oceniać powinien dopiero wtedy, gdy sam wywiązał się ze wszystkich obowiązków wobec uczniów a więc przed wszystkim zastosował możliwie najbardziej odpowiednie metody, pozwalające uczniom na opanowanie materiału programowego i uczynił wszystko, aby utrwalili oni zdobyte wiadomości. Kontrola osiągnięć ucznia odbywa się głównie za pomocą metod słownych a także pisemnych.

W tym samym czasie, który przy tradycyjnej kontroli nauczyciel poświęca kilku uczniom, może sprawdzić gruntownie efekty nauki wszystkich, jeśli zastosuje bardziej efektywny sposób kontroli - badanie testowe⁴.

Ocena jest wyrazem poziomu opanowania przez ucznia wymagań programowych. Ocenie podlega więc zarówno zasób przyswojonych przez ucznia i utrwalonych informacji, jak też poziom ich rozumienia i umiejętność praktycznego wykorzystania oraz logiczna i językowa poprawność ich przedstawiania.

Ocenianie jest jedną z najtrudniejszych i najbardziej kłopotliwych czynności nauczyciela. Chodzi bowiem o to aby pogodzić obiektywizm ze sprawiedliwością i potrzebą wzbudzania motywacji do dalszych wysiłków.

⁴Badaniom testowym poświęcone są m. in. następujące publikacje: B. Niemierko: Testy osiągnięć szkolnych., I. Janiszowska, K. Kuligowska: Jak kontrolować osiągnięcia uczniów. ABC testów osiągnięć szkolnych. Warszawa 1965, PZWS.

- 4 -

IV. Uczenie się i style uczenia się

Uczenie się⁵ - to zamierzone lub częściej mimowolne uczenie się określonych postaw zachowań, czynności przez obserwację i naśladowanie zachowań innych ludzi, pełniących funkcję wzorców (modeli), odgrywa ważną rolę w okresie dzieciństwa.

Przedstawię teraz cztery style uczenia się⁶, ich wady oraz zalety.

STYL DYNAMICZNY / ENTUZJASTYCZNY

Charakteryzuje się tym, że:

• lubi nowe sytuacje, nowe zadania, nowe wyzwania,

• lubi ryzyko, zmiany, podniecenie,

• działa na zasadzie prób i błędów,

• przyjmuje myśli, odczucia, opinie innych

• angażuje innych ludzi,

• uczy się poprzez działanie,

• dobrze się adaptuje do nowych sytuacji,

• patrzy w przyszłość,

• potrafi być impulsywny, wpadać w sprawy jak huragan,

• chyba bardziej ceni sobie reakcję opartą na odczuciach innych niż własne przemyślenia,

• mocno polega na sieci wspomagającej,

• próbuje inspirować innych, ale nie zawsze mu się to udaje.

Zaletą tego stylu jest to, że:

• podejmuje ryzyko,

• angażuje innych,

• przejmuje idee od innych,

• wypróbowuje wiele opcji,

• bardzo ożywczy, aktywny,

• stosuje reakcje oparte na odczuciach.

Wadą tego stylu jest to, że:

• ma skłonność do braku organizacji, nie dąży do osiągania wyznaczonych celów,

• impulsywny, rzuca się na sprawy nieświadomie,

• tyle przedsięwzięć lub alternatyw, że nie jest możliwe zajęcie się wszystkim naraz,

• zmienność lub utrudnienia dla innych,

• dużo wymaga od przyjaciół.

⁵Encyklopedia Popularna. Warszawa 1994, WN PWN.

⁶Adaptazja z D. Kolb'a i Mc Carthy'ego, 1980.

- 5 -

STYL INNOWACYJNY / Z WYOBRAŹNIĄ

Charakteryzuje się tym, że:

• widzi wiele sposobów i różnych punktów widzenia,

• ma jasny obraz całej sytuacji - dokonuje powiązań, poszukuje jedności,

• używa wyobraźni i fantazji,

• pracuje wybuchem energii,

• uczy się poprzez dyskusję i refleksję,

• używa intuicji,

• unika konfliktu,

• nie może być popędzany do momentu aż jest gotowy,

• lubi mieć poparcie innych,

• używa oczu, uszu - słucha, obserwuje, zadaje pytania,

Zaletą tego stylu jest to, że:

• wiele sposobów,

• twórcze opcje,

• potrafi czekać na najlepszy czas,

• widzi sprawy w perspektywie,

• patrzy, jak inni dają sobie rade,

• widzi potencjalne korzyści,

• rozpoznaje symptomy stresu.

Wadą tego stylu jest to, że:

• zbyt długo czeka przed podjęciem działania,

• bezkrytyczny,

• niecierpliwy odnośnie szczegółów,

• brakuje mu planu działania,

• może być zawodny dla przyjaciół.

STYL ZDROWOROZSĄDKOWY / PRAKTYCZNY

Charakteryzuje się tym, że:

• odnosi sprawy do „świata rzeczywistego”, teorie czyni użytecznymi,

• do rozwiązywania problemów stosuje idee,

• zadaje praktyczne pytania,

• planista strategiczny - myśli o sprawach praktycznych,

• dla osiągania celów używa rozsądku,

• uczy się poprzez sprawdzanie - stosowanie w praktyce i przeglądanie,

• lubi mieć pewien stopień kontroli nad sytuacją,

• używa faktycznych danych, książek, teorii,

• reprezentuje poglądy i podejście zdroworozsądkowe.

Zaletą tego stylu jest to, że:

• widzi problemy jako normalne i rozwiązywalne,

• stosuje zdolności detektywistyczne by poznać fakty,

• ocenia opcje,

• tworzy sytuacje próbne,

• ustawia cele i działa,

• dobrze pracuje niezależnie.

Wadą tego stylu jest to, że:

• w działaniu nie stosuje ostrożności,

• nie docenia odczuć osobistych,

- 6 -

• niecierpliwy,

• musi kontrolować i zrobić to sam,

• nie wykorzystuje efektywnie innych ludzi.

STYL ANALITYCZNY / LOGICZNY

Charakteryzuje się tym, że:

• lubi ustawiać doświadczenie w kontekście teoretycznym,

• pracuje w uporządkowany, sekwencyjny sposób,

• dokładny i uważny,

• zorganizowany, lubi działać zgodnie z planem,

• dobrze pracuje niezależnie,

• lubi analizować informacje,

• unika przesady emocjonalnej,

• kalkuluje prawdopodobieństwa,

• reaguje wolno i chce faktów / uzasadnień.

Zaletą tego stylu jest to, że:

• zbiera wszystkie fakty,

• zorganizowany,

• przegląda modele i zasoby, które mogą pomóc,

• przegląda alternatywy,

• kalkuluje prawdopodobieństwa,

• dobrze pracuje sam,

• szuka korzyści.

Wadą tego stylu jest to, że:

• potrzebuje zbyt wielu dowodów przed podjęciem działania,

• zbyt pogrążony w teorii,

• ryzyko przyjmuje powoli,

• przesadnie ostrożny,

• niechętnie żegna się z przeszłością,

• nie potrafi rozpoznać u siebie oznak stresu.;

Aby skutecznie się uczyć, nie wystarczy, że przypiszemy sobie cechy charakterystyczne dla któregoś z tych stylów, trzeba także aktywnie słuchać, zwracać uwagę na nauczyciela, koncentrować się na jego przekazie.

Aby być aktywnym słuchaczem należy stosować następujące techniki:

1. parafraza - to powtórzenie własnymi słowami usłyszanych treści, w celu potwierdzenia, czy dobrze odebraliśmy sens wypowiedzi. Jest to szczególnie przydatne gdy wypowiedź jest chaotyczna, niejasna, zbyt długa.

2. dowartościowanie - wyrażanie akceptacji dla rozmówcy, podkreślenie mocnych stron rozmówcy, odwołanie się do wspólnych, pozytywnych wartości i doświadczeń.

3. podsumowanie - ponowne przedstawienie w skrócie najważniejszych myśli i odczuć, które pojawiły się w rozmowie.

4. informacja zwrotna - sposób przekazywania informacji o tym, jak odbierasz czyjeś zachowanie.

- 7 -

Należałoby także powiedzieć, co należy robić, aby odebrano to co chcemy przekazać .

O tym, czy jesteśmy słuchani decyduje:

1. osobiste zainteresowanie mówiącego,

2. osoba mówiącego,

3. sposób mówienia (styl, technika wypowiedzi).

Chcąc być dobrze zrozumianym przez naszych odbiorców musimy:

• zmotywować słuchacza do słuchania, tego co chcemy mu przekazać,

• obiektywnie podejść do słuchacza tolerując jego odmienne poglądy,

• być otwartym na wszystkie pytania,

• dokładnie wszystko wyjaśnić,

• być wrażliwym na kwestie, które mogą niektórych ranić,

• powtarzać trudniejsze fragmenty.

• 8 -

Metody nauczania i uczenia się

---