Pogrzeb

Pogrzeb - Inaczej pochówek, jest cere­monią składania do grobu zmarłego. W przeszłości związany był z bogatym rytuałem (np. czuwanie przy marach, wspólne modlitwy, msza żałobna, stypa, podział majątku po zmarłym), z którego obecnie ocalało niewiele.

Liryka funeralna (żałobna) - Rodzaj liryki opiewającej życie zmarłego (prze­ważnie znanej osobistości), wyrażającej żal po jego stracie bądź pocieszającej (liryka konsolacyjna).

Biblia (NT) - Ewangelie mówią, iż pogrzebem Chrystusa zajął się Józef z Arymatei. Udał się on do Piłata, poprosił o zgodę na pochówek ciała Jezusa, sam też zdjął ciało z krzyża (nawiązanie: obraz Rembrandta „Zdję­cie Chrystusa z krzyża") i pochował je w wykupionym przez siebie grobie. Trzy dni po pogrzebie niewiasty wy­brały się, by namaścić zmarłego olej­kami. Zastały pusty grób, a aniołowie, których spotkały na swej drodze, ob­wieścili im zmartwychwstanie Jezusa.

Mitologia - Tradycja nakazywała staro­żytnym dopełnienie określonej ceremo­nii pogrzebu, składającej się z kilku­dziesięciu obrzędów, m.in.: przywoła­nia ducha zmarłego, stwierdzenia zgonu przez poruszenie ciałem, włożenia obola w usta zmarłego (symboliczna zapłata dla Charona) czy namaszczenia ciała olejkami. Zwłoki grzebane były na cmentarzu, często też palono je, by pochować prochy i kości. Następnie odprawiano obrzędy oczyszczające i stypę. Na grobie wydawano ucztę dla zmarłego, a do grobu kładziono przed­mioty użytku codziennego. Zaniechanie tych obrzędów groziło nie tylko karą zesłaną przez bogów na krewnych zmar­łego, ale również tym, iż jego dusza będzie się błąkała po zaświatach.

Sofokles „Antygona" - Konflikt dwóch racji koncentruje się wokół sprawy po­chówku Polinejkesa. Antygona, naru­szając prawo królewskie, w poszanowaniu praw boskich, kierując się miłością siostrzaną, chowa brata uznanego za zdrajcę. Patrz: sąd/proces, władza/wład­ca.

J. da Yoragine „Legenda na dzień św. Aleksego" - Pogrzeb świętego poprze­dzają siedmiodniowe modlitwy przy marach. W kościele św. Bonifacego gromadzą się niemal wszyscy Rzymia­nie, którzy chcą uczestniczyć w po­chówku. W tym czasie zbudowano gro­bowiec ze złota i drogich kamieni, w którym później złożono ciało Alek­sego. Wtedy to z grobu zaczął wydoby­wać się słodki zapach, w niczym nie podobny do woni rozkładających się zwłok (znamię świętości zmarłego).

Legendy arturiańskie - Według podań król Artur, śmiertelnie raniony w bitwie, przewieziony został na wyspę Avalon. Tam śpi snem wiecznym, a obudzi się, gdy będzie mógł wrócić do swego króle­stwa.

W. Szekspir „Hamlet" - Ofelia, pomi­mo iż zmarła śmiercią samobójczą, zo­stała pochowana w poświęconej ziemi, przy udziale księdza. Nie odprawiono jednak mszy żałobnej, ponieważ to kłó­ciłoby się z zasadami religii. Spokój ceremonii zakłóca sprzeczka pomiędzy Laertesem a Hamletem o to, który z nich bardziej kochał Ofelię. Wykorzystuje to później Klaudiusz, który doprowadza do pojedynku między młodymi mężczyz­nami.

J.W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera" - W liście pożegnalnym do Lotty Werter przedstawia swe życzenia dotyczące pochówku. Chciałby spoczy­wać na skraju cmentarza, przy drodze. Prosi, by pochowano go w stroju, które­go kiedyś dotknęła Lotta, by nie przeszukiwano jego kieszeni, gdyż w jednej z nich znajduje się różowa wstęga uko­chanej. Pogrzeb Wertera odbywa się w nocy. Za trumną idzie ojciec Lotty z synami. Nie ma ani Lotty ani Alberta. Chowają go do grobu prości rzemieśl­nicy.

A. Mickiewicz „Lilije" - Pani, w oba­wie, że mąż wykryje jej zdradę, zabija go i chowa w gaju, na lączce przy ruczaju. Na grobie sieje kwiaty lilii, którym nakazuje: Rośnlj kwiecie wyso­ko, Jak pan leży głęboko. Pogrzeb pana, zgodnie z ludowymi wierzeniami, nie uchronił pani od zemsty zza grobu, albowiem nie masz zbrodni bez kary. Patrz: zbrodnia/zbrodniarz.

H. Balzac „Ojciec Goriot" - Końcowa scena powieści to pogrzeb ojca Goriot. Za trumną idzie tylko Eugeniusz Rastig-nac. Córki Goriota, zajęte własnym ży­ciem, nie uczestniczą w pochówku. Ten człowiek, tak niegdyś bogaty, chowany jest jak nędzarz.

Stendhal „Czerwone i czarne" - Strze­lając do pani de Renal, Julian Sorel wydał na siebie wyrok śmierci. Po eg­zekucji ciało jego odprowadza do grobu orszak księży i Matylda de la Mole. Wzorem królowej Margot udało się jej przekupić kata, by oddał jej głowę uko­chanego. Właściwy pogrzeb Sorela od­bywa się później, w wybranej przez Matyldę grocie, w otoczeniu kilkuset osób, z ogromnym przepychem. To miejsce pochówku uznała ona za praw­dziwy grób ukochanego.

J. Słowacki „Pogrzeb kapitana Meyz-nera" - Utwór jest parabolicznym obra­zem życia i śmierci popowstaniowej emigracji paryskiej. Meyzner, niegdyś bohater, umiera w jednym z paryskich szpitali, nie zostawiając żadnych pienię­dzy na pochówek. Siostry decydują, że zostanie on pogrzebany w mogile zbio­rowej. Dzięki pomocy przyjaciół zmarły został pochowany w oddzielnym grobie, przy udziale księdza. Jest to smutna refleksja nad tym, że polscy bohatero­wie umierają jak nędzarze na obczyźnie, ponieważ nie mogą powrócić do kraju.

E.A. Poe „Przedwczesny pogrzeb"

- Bohater opowiadania, zafascynowany zjawiskiem katalepsji, jak i problemem grzebania ludzi znajdujących się w tym stanie, śni o własnym pogrzebie. Sen opowiada o tym, że został on pochowa­ny, gdy znajdował się w letargu. Próbuje wydostać się z trumny, waląc w jej wieko, ale nikt go nie słyszy. Wtedy budzi się na jachcie przyjaciela, uderza­jąc dłonią w sufit kajuty.

E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - Fa­buła powieści dzieli się wyraźnie na okresy między kolejnymi pogrzebami. 1) Pogrzeb pani Earnshaw spowodował początek choroby jej męża. 2) Jego pochówek to ostatnie wydarzenie w ży­ciu młodego Heathcliffa, w którym uczestniczy on jako pełnoprawny czło­nek rodziny. 3) Pogrzeb Katarzyny za­początkował szaleństwo Heathcliffa i poważną chorobę Edgara. 4) Wkrótce po jej śmierci umiera Hindley, brat Katarzyny, a po jego pochówku Hareton przechodzi pod opiekę Heathcliffa.

5) Pogrzeby Edgara Lintona i Lintona Heathcliffa kończą dzieciństwo młodej Katarzyny, uzależniając ją jednocześnie od teścia, który przejął jej majątek.

6) Powieść kończy pogrzeb Heathcliffa, po którym Cathy i Hareton pobierają się, tym samym zamykając długoletni spór między mieszkańcami Wichrowych Wzgórz i Drozdowego Gniazda.

C.K. Norwid „Bema pamięci żałobny rapsod" - Obraz ceremonii żałobnej stylizowany jest na wizję pogrzebów dawnych wodzów słowiańskich i ger­mańskich. Za zmarłym, nazwanym tutaj „Cieniem", postępuje orszak postaci (panny żałobne, chłopcy, pachołki słu­żebne), symbolizujący Polaków odpro­wadzających do grobu swego bohatera. Dwie ostatnie strofy opisują pochód żałobników, który dalej bądzie szedł przez świat (kontynuował dzieło zmar­łego) i, jak Jozue Jerycho, zdobędzie ujęte snem grody (niedojrzałe i uśpione społeczeństwo).

G. Flaubert „Pani Bovary" - Pogrzeb Emmy Bovary ma uroczysty charakter: kondukt przechodzi z kościoła na cmen­tarz, obserwowany przez wszystkich mieszkańców miasteczka. Uczestniczą w nim co ważniejsi obywatele Yonville, jednak niektórzy odchodzą przed zakoń­czeniem ceremonii. Jedyną osobą, która naprawdę przeżywa to wydarzenie, jest Karol Bovary (chce rzucić się do grobu, by pogrzebano go razem z żoną). Po­grzeb Emmy jest dla niego końcem szczęścia, lecz także początkiem okru­tnego, świadomego życia, w którym dowie się o zdradach żony.

S. Żeromski „Zapomnienie" - Wicek Obala, ubogi chłop, kradnie drzewo z lasu dziedzica, by zrobić trumnę, w której pochowa przedwcześnie zmar­łego syna. Chce pogrzebać go godnie, jak na prawdziwego człowieka przy­stało. Za kradzież drewna grozi mu grzywna albo nawet więzienie.

S. Żeromski „Przedwiośnie" - 1)

W czasie rewolucji Cezary Baryka pra­cuje przy grzebaniu zwłok ofiar roz­ruchów w zbiorowych mogiłach. Po pochowanych nie pozostanie żaden ślad, ich krewni nigdy nie odnajdą grobów. Momentem przełomowym dla Baryki jest pochówek młodej, niewinnej Or-mianki, która została bestialsko zamordowana. Od tej chwili Cezary zaczyna się zastanawiać nad sensem rewolucji. 2) Stary Baryka, ojciec Cezarego, umie­ra podczas drogi powrotnej do Polski. Został pochowany przy kościele w jed­nym z mijanych miasteczek. Ceremonii pochówku dokonali dwaj obcy mu lu­dzie, podczas gdy jego syn jechał do Warszawy.

J. Lechoń „Toast" - Tytułowy toast wznoszony jest na stypie po pogrzebie świata. Żałobnicy jeszcze mają przed oczyma obraz ziemi spoczywającej w trumnie okrytej całunem. Jest to sym­boliczny obraz zbliżającego się końca starego świata i upadku kultury. Jedno­cześnie poeta (jeden z uczestników sty­py) wyraża nadzieję, że spuścizna, jaką pozostawią po sobie żałobnicy-poeci, nie odejdzie w niepamięć i pomoże światu odrodzić się na nowo (Szaleńcy, wzrośniem kiedyś kłosami mądrości, Po­wszednim czarnym chlebem dla zjada­czy chleba!).

S. Undset „Krystyna, córka Lavran-

sa" - W powieści autorka kilkakrotnie opisuje ceremonię pochówku. Najbar­dziej spektakularny jest obraz pogrzebu Lavransa. Obrzędy trwają siedem dni, podczas których na Jórund zjeżdża się kilkuset gości. Zanim odprowadzono Lavransa do grobu, nastąpił podział majątku po zmarłym i stypa. Ósmego dnia orszak pogrzebowy rusza do Hama-ru. Krystyna, ukochana córka Lavransa, nie uczestniczy w ceremonii odprowa­dzania zwłok, ponieważ nie odbyła jesz­cze wywodu po urodzeniu ostatniego dziecka.

F.S. Fitzgerald „Wielki Gatsby" - Po­grzeb Gatsby'ego jest antytezą jego ży­cia. Zawsze otoczony ludźmi, gdy umie­ra, mylnie posądzony o zabójstwo, od­prowadzają go do grobu tylko trzy osoby: jego ojciec, Nick i pan Sowa (czło­wiek, którego prawie nie znał). Obraz tej ceremonii doskonale przystaje do re­aliów współczesnej cywilizacji zachod­niej, w której człowiek żyje pośród innych ludzi, ale umiera w samotności i chowany jest przez nielicznych.

J. Czechowicz „elegia niemocy" - Jest to poetycki i symboliczny obraz żałob­nego pochodu, do którego przyłącza się poeta, zdający sobie sprawę ze znacze­nia tej ceremonii. Jest ona podzwonnym dla odchodzącej epoki kulturowej, a jed­nocześnie katastroficzną wizją ludzko­ści grzebanej przez samych ludzi, prze­konanych o własnej niemocy (iść dokąd iść z wierszem jak dym niepotrzebnym).

Z. Nałkowska „Granica" - Śmierć sta­rej Bogutowej i jej pogrzeb są dla Justyny początkiem dorosłego życia. Udaje jej się pochować matkę tylko dzięki finansowej pomocy Zenona; ina­czej zmarła spoczęłaby zapewne w zbio­rowej mogile.

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" -1) Opis pogrzebu Miszy Berlioza, prezesa Massolitu, stylizowany jest na ceremonię pochówku dostojnych dyg­nitarzy państwowych ZSRR. W kon­dukcie idącym za trumną znajdują się literaci, krytycy literaccy i ważne osobi­stości ze świata kultury. Konsternację żałobników wzbudza fakt, że poprzed­niego dnia ukradziono z sali Gribojedo-wa, gdzie były wystawione zwłoki, gło­wę nieboszczyka. Prawdziwy pogrzeb Berlioza odbędzie się jednak na balu u Wolanda, kiedy to zmarły zostanie skazany na rozpłynięcie się w nicość. 2) Modyfikując relację ewangelistów, Buł­hakow pisze, że zdjęcia ciała Jeszui dokonał Mateusz Lewita. On też czuwał nad pochówkiem zmarłego. Jeszuę po­chowano wraz z pozostałymi skazańcami w mogile za miastem. Tolmaj, nadzorujący pogrzeb, oznaczył grób tak, by można go było odnaleźć, a na palce zmarłych kazał nałożyć trzy różniące się od siebie pierścienie.

J. Andrzejewski „Popiół i diament"

- Jednym z pierwszych wydarzeń w po­wieści jest pogrzeb dwóch funkcjonariu­szy milicji, zastrzelonych zamiast Szczuki i jego szofera. Pogrzeb ten to pokłosie walki pomiędzy zwolennikami dawnego i nowego ustroju. Jest dowo­dem na to, że wojna jeszcze się nie skończyła, z tym, że przeciwnikami będą teraz ludzie należący do tego same­go narodu.

W. Szymborska „Pogrzeb" - Wiersz napisany został po październiku 1956 roku. Poetka opisuje w nim drugi po­chówek człowieka zrehabilitowanego przez nowe władze (Czaszkę z gliny wyjęli, położyli w marmury...). Ceremo­nia odbywa się przy udziale dygnitarzy partyjnych, ze splendorem przystoją-cym pochówkowi dostojników państ­wowych. Wniosek końcowy świadczy jednak o tym, że nawet takie gesty władzy wobec niegdyś zniesławionych ludzi, nie zlikwidują przepaści pomię­dzy nią a społeczeństwem. Jednocześnie poetka snuje gorzką refleksję, że zmiany są tylko pozorne, w rzeczywistości nic się nie zmieniło.

Z. Herbert „Tren Fortynbrasa" -For-

tynbras („rycerz o silnym ramieniu") prowadzi monolog nad ciałem Hamleta (rycerza w miękkich pantoflach). Mówi on o pogrzebie Hamleta zaplanowanym przez niego na wzór pochówku żoł­nierza. Jednocześnie podkreśla: To będą moje manewry przed objęciem władzy, jakby ceremonia miała ukazać siłę no­wego władcy, dać obraz nowych, nad­chodzących rządów. Obraz ten ma wymiar symboliczny i można potraktować go jako opis wkraczania władzy „silnej ręki", opartej na terrorze, a więc rządów autorytarnych.

G. Garcia Marąuez „Sto lat samotno­ści" - Obraz pogrzebów w powieści jest tak samo nierealny, jak cały świat przed­stawiony, nasycony symboliką nierzad­ko niezrozumiałą dla Europejczyka. Pi-lar Ternera chowana jest w pozycji siedzącej, na krześle przypominającym tron (królowa prostytutek w Macondo). Ciało młodego Jose" Arcadio Buendii, który został zastrzelony, wydziela woń prochu; mieszkańcy Macondo czują ją nie tylko w czasie pogrzebu, ale i po zamknięciu grobu. Pogrzeb nie oznacza jednak końca życia czy odejścia do innego świata, jest on początkiem nowe­go istnienia w formie czysto duchowej.

M. Druon „Królowie przeklęci" - Po­grzeb Filipa Pięknego jest początkiem końca dynastii Kapetyngów. Pomimo wielu prób nie udało się zamknąć oczu zmarłego, zupełnie jakby chciały pat­rzeć na świat nawet po śmierci władcy. Ceremonia ta zapoczątkuje waśnie w ro­dzinie królewskiej, rozpaczliwe wysiłki utrzymania władzy w rękach rodu, a przede wszystkim będzie pogrzebem ostatniego wielkiego króla Francji epoki średniowiecza. Patrz: władza/władca.

M. Waltari „Egipcjanin Sinuhe" - Si-nuhe, chcąc godnie pogrzebać swych rodziców, nie posiadając żadnych pie­niędzy, zmuszony jest pracować w Do­mu Śmierci, gdzie przygotowywane są do pochówku ciała zmarłych. Pogrzeb, jak i poprzedzające go zabiegi, obrazują status majątkowy chowanego. Waltari szczegółowo opisuje sposoby preparo­wania zwłok (moczenie w solance, wyj­mowanie wnętrzności, namaszczanie ziołami i olejkami, opróżnianie zawar­tości czaszki), by potem przejść do samej ceremonii pochówku. Zmarłych odprowadzają ich najbliżsi. Zwłoki cho­wane są w grobowcach (wielkość grobo­wca zależy od posiadanych pieniędzy) wraz z pożywieniem i kosztownościami. Zabalsamowane ciało nieboszczyka ma dawać przekonanie, że w rzeczywistości nie umarł on, a tylko przeszedł w inną formę istnienia.

J. Heller „Paragraf 22" - Pogrzeb jednego z przyjaciół Yossariana odbywa się zgodnie z zasadami wojskowymi. Ceremonię zakłóca Yossarian, siedzący nago na drzewie. Jego nagość jest de­monstracją pogardy dla wojskowego munduru oraz wojny, w której giną niewinni ludzie (jak sam zmarły).

T. Keneally „Lista Schindlera" - Opis ekshumacji zwłok Żydów, pochowa­nych dotychczas w grobach zbiorowych obozu w Płaszowie jest momentem zwrotnym w życiu Oskara Schindlera. Amon Goth, na polecenie Hansa Fran­ka, wykopuje ciała pomordowanych, by spalić je. Obserwuje to Schindler, który właśnie wtedy decyduje się ocalić pozo­stałych Żydów przed niechybną śmier­cią. Wstrząsającym obrazem jest deszcz popiołu powstałego ze spalonych zwłok, spadający na cały Kraków. Żaden z mie­szkańców miasta nie zdaje sobie sprawy z jego pochodzenia.

J. Głowacki „Antygona w Nowym Jo­rku" - Dramat jest nawiązaniem do „Antygeny" Sofoklesa. Portorykańska dziewczyna, Anita, jedna z wielu bez­domnych w Tompkins Sąuare Park, pragnie godnie pochować swego uko­chanego, płaci więc Pchełce i Szaszy za przywiezienie jego zwłok z Long Island do parku, by mogła je pogrzebać zgodnie z rytuałem, urządzić stypę, znać miejsce, by móc odwiedzać grób. Przed­sięwzięcie się udało, ciało Johna przy­wieziono do parku. Odbył się godny pochówek. Anita wypełniła obowiązek wobec zmarłego, ale naraziła się miastu. Ten pogrzeb, to powtórzenie antyczne­go konfliktu jednostka-państwo.

* Pieska śmierć - marna, nędzna, niesławna śmierć albo strach przed pozostawieniem ciała bez pogrzebu, co miałoby katastrofalne skutki dla zmarłego.

* „W tych czasach pełnych zamętu i grozy niektórych ludzi grzebano dwa razy, a innym udawało się zmartwychwstać". (B. de Launay)

* „Kto już nie kocha i nie błądzi, niech da się pogrzebać". (J. W. Goethe)

* „Idą posępni, a grają im dzwony ze wszystkich kościołów, a grają im dzwony żałobne". (S. Wyspiański)

* „Dobrze, że człowiek nie może iść za własnym pogrzebem, bo by mu serce z żalu pękło". (L. Drzewiecki)

* „Wzruszające, ilu żyje po to, by zasłużyć na wspaniały pogrzeb". (E. Iwanicki)

* „Człowiek mógłby żyć samotnie przez całe życie. Ale chociaż sam mógłby wykopać swój własny grób, musi mieć kogoś, kto go pochowa". (J. Joyce)

---