Stres i radzenie sobie
Pojęcie stresu
Istnieją trzy nurty w określaniu stanu stresu psychologicznego:
jako bodźca, sytuacji lub wydarzenia zewnętrznego o określonych właściwościach [ale przecież to samo wydarzenie może być dla jednych stresujące, dla innych nie, np. występ publiczny]
jako reakcji wewnętrznych człowieka (zwłaszcza emocjonalnych), doświadczanych wewnętrznie w postaci określonego przeżycia [ujęcie zbyt jednostronne, niewystarczające - te same reakcje mogą przecież powstać w wyniku np. szkodliwego bodźca biologicznego, a nie stresu]
jako relacji między czynnikami zewnętrznymi, a właściwościami człowieka [nurt współcześnie najbardziej popularny]
Wybrane definicje stresu:
(1963) T. Tomaszewski : sytuacja trudna (stres) - brak wzajemnego dostosowania (czyli równowagi) potrzeb, warunków i czynności;
(1966) J. Reykowski : stres jako obiektywny stosunek czynników zewnętrznych do cech człowieka (czynniki stanowiące zagrożenie i zakłócenie dla aktualnie wykonywanej aktywności zadaniowej);
(1984) R. S. Lazarus, S. Folkman : stres jako określona relacja między osobą, a otoczeniem, która jest oceniana przez nią jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. [def. relacyjna i percepcyjna];
(1984) A. Antonowsky: stres ujmowany interakcyjnie - stresory są wszechobecne i nieuniknione, ale skutki ich działania nie są jednoznaczne dla jednostki, zależy to od posiadania zasobów przydatnych w radzeniu sobie [model salutogenetyczny - centralne pojęcie, to poczucie koherencji, sensowności i przewidywalności świata oraz własnych w nim działań]
(1989) S. E. Hobfoll: stres jako reakcja wobec otoczenia, w którym istnieje: a) zagrożenie utratą zasobów netto, b) utrata zasobów netto, c) brak wzrostu zasobów następujący po ich zainwestowaniu [ludzie dążą do utrzymywania, ochrony i budowania zasobów, rozumianych jako cenione przez jednostkę przedmioty, właściwości osobiste, okoliczności lub czynniki sprzyjające - model zachowania zasobów];
J. Strelau: stres jako stan, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak: strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające bazalny poziom aktywacji. Stan ten jest wywołany brakiem równowagi pomiędzy wymaganiami a możliwościami ich spełnienia przez jednostkę; do stresu jednak dochodzi pod warunkiem, że istnieje motywacja do stawienia czoła owym wymaganiom.
--------------------------------------------------------------------------------
Oznaki stresu:
w sferze fizjologii: bladość, pocenie się, przyspieszone bicie serca, napięcie mięśni, dyszenie, zmiany ciśnienia krwi, odpływ krwi do mięśni, suchość w ustach i gardle, częste oddawanie moczu, ból pleców, szyi i innych części ciała, zaburzenia menstruacji, niestrawność, bóle głowy, częste przeziębienia i inne pospolite dolegliwości, bezsenność...
w sferze sprawności myślenia: luki w pamięci, zapominanie, niemożność skoncentrowania się, ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów...
w sferze emocji: lęk, rozdrażnienie, depresja, zamykanie się w sobie, nerwowość, złość, zakłopotanie...
w sferze zachowań: trudności z mówieniem, impulsywność, drżenie, tiki nerwowe, wysoki i nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częstsze uleganie wypadkom, intensywne palenie papierosów, picie dużych ilości alkoholu, nieuzasadnione zażywanie leków, zmiany w odżywianiu, inne "nerwowe" zachowania...
w sferze "filozofii życiowej": bezradność, kwestionowanie wartości, bezosobowe podejście do wykonywanych zadań...
--------------------------------------------------------------------------------
Stresory:
dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof, obejmujących całe grupy;
poważne wyzwania i zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób, ważne wydarzenia życiowe (zobacz tutaj: );
drobne, codzienne utrapienia (niemożność znalezienia potrzebnej rzeczy, zdążenia na czas, drobne nieporozumienia w rodzinie).
--------------------------------------------------------------------------------
Radzenie sobie ze stresem (coping)
- aktywność podejmowana w obliczu czynników powodujących stres
jako PROCES: cała aktywność podejmowana przez człowieka w danej sytuacji stresowej (o złożonej strukturze, długotrwała, wpływająca na pierwotną sytuację, wprowadzając w niej zmiany, które zwrotnie oddziałują na przebieg aktywności zaradczej
jako STRATEGIA: mniejsze jednostki aktywności, dające się wyróżnić w procesie radzenia sobie
jako STYL: indywidualne zróżnicowanie dyspozycji decydujących o danym zachowaniu się w warunkach stresujących (od wymagań sytuacji zależy, które spośród dostępnych strategii zostaną wykorzystane)
Styl radzenia sobie (wg I. Heszen-Niejodek): będący w dyspozycji jednostki i charakterystyczny dla niej zbiór strategii czy sposobów radzenia sobie, z których część uruchamiana jest w procesie radzenia sobie z konkretną konfrontacją stresową.
***
Klasyfikacja stylów radzenia sobie ze względu na postawę wobec informacji (wg S. M. Miller)
Styl polegający na:
Koncentracji uwagi na stresorze i/lub własnej reakcji, czyli na poszukiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji dotyczących wydarzenia stresowego (bezpośrednia konfrontacja z sytuacją stresową)
Odwracaniu uwagi od stresora i własnych reakcji, czyli na pomijaniu, odrzucaniu, wypieraniu i zaprzeczaniu informacjom o wydarzeniu stresowym (strategia unikania przez wypieranie: zaprzeczanie nieprzyjemnym przeżyciom), a także chronieniu się przed takimi informacjami przez angażowanie się w "bezstresowe" formy aktywności (strategia unikania przez dystrakcję: celowe zajmowanie się inną czynnością)
Na tej podstawie wyróżniamy 4 rodzaje stylów radzenia sobie (zobacz tutaj ):
a) duża czujność/silne unikanie: bogate zasoby strategii "czujnych" i "unikowych"; jednostka jest w stanie radzić sobie zarówno wykorzystując informacje o sytuacji stresowej, jak i chroniąc się przed takimi informacjami
b) duża czujność/słabe unikanie: obfitość strategii "czujnych" i ubóstwo strategii "unikowych"; radzenie sobie dzięki przetwarzaniu informacji
c) mała czujność/silne unikanie: deficyt strategii "czujnych" i duży zasób strategii "unikowych"; radzenie sobie przez unikanie informacji
d) mała czujność/słabe unikanie: niewielkie zasoby zarówno strategii "czujnych", jak i "unikowych", co predysponuje do generalnie małej aktywności zaradczej
Założenie o istnieniu interindywidualnych różnic w radzeniu sobie ze stresem w postaci stylu nie implikuje tezy o intraindywidualnej stałości zachowania się. Głównym warunkiem efektywności radzenia sobie jest bowiem elastyczność - cecha stylu warunkująca zmianę stosowanych strategii w zależności od wymagań sytuacji.
***
Krohne sądzi, że u podstaw czujności leży niska tolerancja niepewności, a podłożem unikania jest niska tolerancja pobudzenia emocjonalnego. W związku z tym wg tego autora najbardziej efektywny będzie styl "nieobronny" (niskie wartości obu wymiarów): podjęcie działań ukierunkowanych na przezwyciężenie stresu (radzenie sobie instrumentalne). UWAGA! Styl niska czujność/słabe unikanie może też jednak oznaczać ogólny deficyt radzenia sobie, jak w stanie silnej depresji!
Najmniejszą skuteczność zaś ma styl charakteryzujący się wysokimi wartościami obu wymiarów, z czym wiąże się wysoki poziom lęku. (zobacz tutaj )
***
Klasyfikacja stylów radzenia sobie ze względu na cel/funkcję radzenia sobie (N. S. Endler, J. D. A. Parker)
styl skoncentrowany na zadaniu ("konfrontacja")
styl skoncentrowany na osobie ("konfrontacja")
styl skoncentrowany na unikaniu: strategie zorientowane na osobę (emocje); strategie skoncentrowane na zadanie (podjęcie innego zadania)
W konsekwencji otrzymujemy 4 style:
konfrontacyjny, zorientowany na zadanie
konfrontacyjny, zorientowany na osobę
unikowy, zorientowany na zadanie
unikowy, zorientowany na emocje
Endler i Parker zakładali, że działania zaradcze, jakie człowiek podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej, są efektem interakcji zachodzącej pomiędzy cechami sytuacji a stylem radzenia sobie, charakterystycznym dla danej jednostki. Styl radzenia sobie jest tu rozumiany jako typowy dla danej jednostki sposób zachowania w różnych sytuacjach stresowych. Opierając się na tym interakcyjnym modelu teoretycznym, skonstruowali kwestionariusz do badania stylów radzenia sobie ze stresem: The Coping Inventory for Stressful Situations (CISS). Skale kwestionariusza określają trzy style radzenia sobie ze stresem:
1. Skoncentrowany na zadaniu. Osoby uzyskujące wysokie wyniki w tej skali mają tendencję w sytuacjach stresowych do podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu, poprzez poznawcze przekształcenie lub próby zmiany sytuacji. Główny nacisk położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu.
2. Skoncentrowany na emocjach. Styl ten charakterystyczny jest dla osób, które w sytuacjach stresowych mają tendencję do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie winy, napięcie. Osoby te mają także tendencję do myślenia życzeniowego i fantazjowania. Działania takie mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową. Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, wzrost napięcia lub przygnębienie.
3. Skoncentrowany na unikaniu. Osoby charakteryzujące się tym stylem w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tych sytuacji. Styl ten może przyjmować dwie formy:
a) angażowanie się w czynności zastępcze, np. oglądanie telewizji, objadanie się, myślenie o sprawach przyjemnych,
b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich
--------------------------------------------------------------------------------
Efektywność radzenia sobie
W sytuacjach, w których przebieg, a zwłaszcza stan końcowy zależą od aktywności jednostki (kontrolowalność sytuacji), efektywne są strategie polegające na pobieraniu i przetwarzaniu informacji (strategie czujne). Gdy sytuacji nie da się kontrolować, strategie te zwiększają obciążenie emocjonalne. W tym wypadku lepiej jest stosować strategie unikowe.
Przebieg radzenia sobie zależy od właściwości sytuacji, cech indywidualnych oraz interakcji pomiędzy nimi. Właściwości indywidualne, to przede wszystkim styl radzenia sobie; właściwości sytuacji dotyczą tego, czy są one kontrolowalne. Ludzie potrafią dostosować zachowania zaradcze do wymagań sytuacji stosując te, które są bardziej efektywne. Warunkiem zaś dopasowania strategii do wymagań sytuacji są właściwości stylu radzenia sobie, tzn. bogaty repertuar strategii i elastyczność w ich stosowaniu.
Konteksty, w których może być dokonywana ocena efektywności radzenia sobie (Lazarus)
Poziom analizy Funkcja Moment czasowy
* fizjologiczny: koszt ze strony organizmu
* psychologiczny: rodzaj przeżyć emocjonalnych
* społeczny: ze względu na interes grupy
* radzenie sobie nstrumentalne: kształtowanie relacji będącej istotą transakcji stresowej
* radzenie sobie z własnymi emocjami
* bezpośrednio po zakończeniu transakcji stresowej
* w jakiejś perspektywie czasowej
Nieopłacalność radzenia sobie wiąże się z tym, że jego skutki mogą być gorsze, niż sam tylko brak poprawy relacji będącej źródłem stresu - może doprowadzić do pogorszenia tej relacji lub spowodować zaistnienie nowej relacji stresowej. Człowiek o małym zakresie możliwości (mała odporność, wytrzymałość, wysoka reaktywność, neurotyczność) przy jednoczesnym wyborze kosztownych strategii zaradczych może powodować cykliczne pogarszanie własnej sytuacji (bezsilność, wypalenie, wyczerpanie, przemęczenie, załamanie się). Jeśli radzenie sobie ma charakter cyklu pozytywnego, pojawia się swoisty "zysk", wzrost potencjału zaradczego: mniej stresu, mniejsze koszty, większe oszczędności w zasobach i bezcenna korzyść w postaci przyrostu doświadczenia, kompetencji zaradczej (zobacz tutaj ).
--------------------------------------------------------------------------------
Bibliografia
Heszen-Niejodek, I. (2000). Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: J. Strelau (red.), Psychologia: Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej (t.3, s. 465-492). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Heszen-Niejodek, I., Ratajczak, Z. (red.) (2000). Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Nash, W. (1995). Jak opanować stres? W stronę pełni. Kraków: Wydawnictwo "M".
Sęk, H. (1998). Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki. W: H. Sęk (red.), Społeczna psychologia kliniczna (s. 472-503). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zimbardo, P.G., Ruch, F.L. (1996). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.