TEMPERAMENT

- definicja - odnosi się do podstawowych, względnie stałych czasowo cech osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania (parametrach energetycznych i czasowych).

Cechy te występują we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych (Strelau, 1993).

- Cechy temperamentu należą do osobowości

• Cechy temperamentu nie są synonimem osobowości.

• Cechy te nie tworzą odrębnej struktury.

Temperament ujmowany jest w kategoriach cech zachowania (Strelau, 2001)

Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania:

• w energetycznych aspektach zachowania

• w czasowych parametrach zachowania

Temperament nie określa treściowych aspektów zachowania

Temperament określa mechanizm fizjologiczny, który odpowiada za wielkość i szybkość mobilizowanej i rozładowywanej energii do działania i przebiegu wszelkich procesów.

Temperament nawiązuje zatem do zjawiska aktywacji.

Pobudzenie jest ogólnym wskaźnikiem reaktywności organizmu na aktywację układu siatkowatego w pniu mózgu.

Aktywacja (pobudzenie) jest procesem energetyzującym zachowania.

Występują różnice indywidualne w poziomie pobudzenia niezbędnego do optymalnego funkcjonowania.

Energetyczne cechy zachowania:

• reaktywność - tendencja do intensywnego reagowania na bodźce o określonej wartości stymulacyjnej w sensie fizycznym.

• wrażliwość - zdolność do reagowania na bodźce o niskiej wartości stymulacyjnej

• wytrzymałość - zdolność do adekwatnego reagowania na bodźce o dużej wartości stymulacyjnej w sytuacjach wymagających długotrwałego i bardzo stymulującego działania oraz odporność na dystraktory i zmęczenie.

Czasowe charakterystyki zachowania:

• ŻWAWOŚĆ - tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania dużego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmiany zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrznych

• Ruchliwość - zdolność do przestawiania się z jednej reakcji na drugą odpowiednio do zmian otoczenia.

• Szybkość reakcji na bodźce lub inne wymagania środowiska.

• Tempo - częstość wykonywania jednolitych reakcji w określonej jednostce czasu.

• PERSEWERATYWNOŚĆ - tendencja do utrzymywania i powtarzania danego zachowania po zaprzestaniu działania bodźca

• Utrzymywanie zachowania - przejawia się w czasie trwania reakcji po zaprzestaniu działania bodźca.

• Powtarzanie zachowania - przejawia się w liczbie powtórzeń reakcji po zaprzestaniu działania sytuacji wywołującej reakcję.

Czasowe charakterystyki zachowania są wyznaczone przez labilność mechanizmu fizjologicznego, który jest związany częściowo z poziomem aktywacji.

Badania nad temperamentem wskazują, że istnieją różnice indywidualne w intensywności i przebiegu w czasie funkcji regulacyjnych zachowania.

CECHY TEMPERAMENTALNE

1. ZWIĄZANE Z INTENSYWNOŚCIĄ REAKCJI

• reaktywność

• wrażliwość

• odporność

2. ZWIĄZANE Z CZASEM REAGOWANIA

• szybkość reakcji

• trwałość reakcji

• tempo reakcji

• ruchliwość

REAKTYWNOŚĆ

(różnice w intensywności reakcji na bodźce)

NISKA REAKTYWNOŚĆ WYSOKA REAKTYWNOŚĆ

(mała intensywność reakcji) (duża intensywność reakcji)

ten sam

bodziec

mała wrażliwość duża wrażliwość

na bodźce na bodźce

duża odporność mała odporność

na bodźce na bodźce

NISKA REAKTYWNOŚĆ WYSOKA REAKTYWNOŚĆ

duża odporność duża wrażliwość

SILNY TYP UKŁADU SŁABY TYP UKŁADU

NERWOWEGO NERWOWEGO

(przewaga pobudzania) (przewaga hamowania)

ZAGROŻENIA

(sygnały z otoczenia i bodźce wewnętrzne)

Tabela 1. Różnice stylów działania osób silnie i słabo reaktywnych.

OSOBY WYSOKO REAKTYWNE słaby typ układu nerwowego	OSOBY NISKO REAKTYWNE silny typ układu nerwowego
duża podatność na zmęczenie	mała podatność na zmęczenie
tendencja do częstszych odpoczynków	brak potrzeby przerw w działaniu
preferencje do wykonywania czynności przerywanych	tendencja do wykonywania czynności ciągłych i przerywanych
organizacja czynności różnorodnych w dłuższym okresie czasu	zdolność do długiego wykonywania czynności jednorodnych
potrzeba ciszy i spokoju w czasie pracy	nie wymagają ciszy i spokoju do pracy
skłonność do wykonywania zadań od najtrudniejszych do najłatwiejszych	stopniowe “wciąganie” się do pracy zaczynając od łatwych zajęć
dominacja czynności przygotowawczych i sprawdzających nad zasadniczymi	dominacja czynności zasadniczych oraz większa integracja czynności przygotowawczych i sprawdzających
zmiany i poprawki zadania dokonywane w trakcie czynności kontrolujących	zmiany i poprawki w trakcie czynności zasadniczych
tendencja do układania planów działania	sprawne działanie bez planu pracy
preferowanie komunikacji pisemnej	preferencje komunikacji ustnej
czas wykonania zadania wydłuża się	krótszy czas wykonania zadania
niższa sprawność działania w syt. Trudnych	wyższa sprawność działania w syt. trudnych
ostrożne strategie rozwiązywania problemów	ryzykowne strategie rozwiązywania problemów

OSOBOWOŚĆ - stanowią te cechy osoby bądź ludzi w ogóle, które umożliwiają wyjaśnienie spójnych wzorców zachowań. Zachowanie uwarunkowane osobowością jest względnie stałe i niezależne od okoliczności.

OSOBOWOŚĆ jest dynamiczną organizacją psychofizycznych układów tkwiących w jednostce, które kreują charakterystyczne wzorce zachowania, myśli i uczuć (Allport, 1961)

Osobowość zależy od wrodzonych popędów, wyuczonych motywów oraz doświadczenia. “Jest to względnie stały sposób organizacji dyspozycji motywacyjnych danej osoby, wynikający z interakcji między popędami biologicznymi a otoczeniem społecznym i fizycznym.” (Eysenck 1975)

Teorie typów osobowości

Typy osobowości - charakterystyczne wzorce własności psychicznych, wyraźne kategorie, np.

Typologia Hipokratesa/Galena

Teoria typów Wiliama Sheldona (somatotypy)

Endomorficzny - gruby, miękki, okrągły

Ektomorficzny - chudy, wysoki, kruchy

Mezomorficzny - muskularny, kanciaty, silny

Typologia oparta o teorię Carla Junga (wskaźnik typu Myera-Briggsa) - cztery wymiary

Ekstrawersja - introwersja

Zmysłowość - intuicja

Myślenie - odczuwanie

Sąd - percepcja

Teorie cech osobowości

Cechy osobowości - wymiary ciągłe, różniące się jakością i stopniem

Cechy w ujęciu Gordona Allporta

Pojęcie centralne - dyspozycja osobista (podejście idiograficzne, indywidualne)

Trzy kategorie dyspozycji:

• Dyspozycje dominujące (kardynalne) - np. osobowość autorytarna, poświęcanie życia dla dobra innych

• Dyspozycje centralne - np. pewność siebie, grzeczność, towarzyskość, uczciwość, optymizm...

• Dyspozycje wtórne - np. preferencje co do jedzenia i ubioru

STRUKTURA OSOBOWOŚCI

WG EYSENCKA

EKSTRAWERTYWNY

Towarzyski Aktywny

Otwarty Optymistyczny

Rozmowny Aktywny

Żywo reagujący Zmienny

Łatwy we współżyciu Pobudliwy

Żywy Agresywny

Beztroski Niespokojny

Przywódczy Sangwinik Choleryk Nadwrażliwy

STABILNY NIESTABILNY

Spokojny Flegmatyk Melancholik Chimeryczny

Zrównoważony Lękliwy

Rzetelny Sztywny

Kontrolujący się Poważny

Ugodowy Pesymistyczny

Rozważny Z Rezerwą

Ostrożny Nietowarzyski

Bierny Cichy

INTROWERTYWNY

WIELKA PIĄTKA(Costa, McCrae)

• Ekstrawersja - Introwersja

rozmowny spokojny

energiczny wycofany

aktywny nieśmiały

stanowczy osamotniony

towarzyski milczący

entuzjastyczny powściągliwy

• Ugodowość - Nieustępliwość

życzliwy oschły

uprzejmy wrogi

chwalący kłótliwy

serdeczny twardy

szczodry nieuprzejmy

ufający niewdzięczny

• Sumienność - Chaotyczność

zorganizowany niedbały

skrupulatny nieporządny

skuteczny lekkomyślny

odpowiedzialny nieodpowiedzialny

rzetelny niezręczny

rozważny zapominalski

• Stabilność - Chwiejność Emocjonalna

stateczny napięty

spokojny niespokojny

zadowolony nerwowy

odprężony o złym nastroju

opanowany drażliwy

niewzruszony wybuchowy

• Otwartość - Zamkniętość

o szerokich o wąskich

zainteresowaniach zainteresowaniach

z wyobraźnią banalny

oryginalny prosty

z intuicją płytki

ciekawy świata niezbyt inteligentny

z inwencją wnikliwy

---