Język staropolski

na podstawie podręcznika akademickiego,

którego autora zapomniała,

opracowała Anulka Skawińska

1. Iloczas i wzdłużenie zastępcze

D przełomu XV i XVI w języku polskim funkcjonował iloczas - podział na głoski krótkie i długie.

i - i

y - y

e - e

a - a

o - o

u - u

å - å (ps. ę )

ä - ä (ps. ą)

Później wszystkie wydłużone samogłoski wróciły do krótkiej postaci, za wyjątkiem ō, które przekształciło się w dzisiejsze ó. Dlatego też w średniowiecznej polszczyźnie nie ma głoski ó!

A mnogi jidzie za stoł,

Siędzie za nim jako woł,

Jakoby w ziemię wetknął koł. (...)

A grabi się w misę przod,

Iż mu miedźwno jako miod -

Bogdaj mu zaległ usta wrzod! -”Wiersz o chlebowym stole”

W tekstach XIV - XVw. mniej lub bardziej konsekwentnie zapisuje się długie głoski dwuznakami: aa, oo, ØØ.

2. Samogłoski nosowe

Dzisiejszy język polski ma dwie samogłoski nosowe: ę i ą. W języku prasłowiańskim brzmiały one prawie identycznie, choć było ich 4 (iloczas). W okresie średniowiecza samogłoski te ulegały dużym zmianom:

ok. r. 1000 w. XII

długie: ę, o ä, å

krótkie: ę, o ä, å

ä było szerokim e, zbliżającym się do a, zaś å wymawiano jak a zbliżające się do o. Ponieważ różnica między nimi była zbyt mała, W XIII-XVI w. zlały się w dwie, różne co do iloczasu: a, ą. Na to wskazuje wspólny znak, jakim zapisywano w zabytkach staropolskich obie dzisiejsze nosówki: Ø.

Z powrotem nosówki zaczęto rozróżniać w 2. poł. XV w.

3. Przegłos polski

Pierwotne formy wyrazów: miał, świat, powiadać, sławiona, wiosna gwiazda to: mieł, świet, powiedać, sławiena, wiesna, gwiezda.

Jeśli wyraz miał budowę:

miękka spółgłoska + e + spółgłoska d, t, z, s, n, r, ł, b,

przegłos lechicki przekształcał samogłoskę e w a , o lub Ø.

miesto - miasto mieł - miał wiezę - wiozę

piesa - psa sławiena - sławiona bieły - biały

Dodatkowo niektóre samogłoski miały w staropolszczyźnie funkcję zmiękczania stojących przed nimi spółgłosek, więc zmiana ta zaszła też w wyrazach, które dziś wymawiamy twardo:

pletę - plotę les - las

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja!

U Twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!

II ODMIANA CZĘŚCI MOWY

1. Rzeczownik

Liczba podwójna.

Dziś w języku polskim mamy liczbę pojedynczą i liczbę mnogą. Do XVI w. W polszczyźnie oprócz nich obowiązywała liczba podwójna. Używano jej, gdy chciano podkreślić, że chodzi o 2 osoby lub rzeczy.

W liczbie podwójnej, tak jak dziś w mnogiej, występowały rzeczowniki, a wraz z nimi przymiotniki i czasowniki.

Odmiana przez przypadki rzeczowników w liczbie podwójnej:

rodzaj męski rodzaj żeński rodzaj nijaki

(kto? co?) M dwa króla dwie ręce/duszy dwie słowie/poli

(kogo? czego?) D dwu królu dwu ręku/duszu dwu słowu/polu

(komu? czemu?) C dwiema króloma dwiema rękama dwiema słowoma

(kogo? co?) B dwa króla dwie ręce/duszy dwie słowie/poli

(kim? czym?) N dwoma króloma dwiema rękama dwiema słowoma

(o kim? o czym?) Msc dwu królu dwu ręku/duszu dwu słowu/polu

(o!) W dwa króla! dwie ręce/duszy! dwie słowie/poli!

Można zauważyć , że przy tworzeniu liczby podwójnej, której przecież w dzisiejszej polszczyźnie nie znamy, obowiązuje reguła:

rodzaj męski: M l.podw. jest taki, jak dzisiejszy D l. poj. (tego męża - dwa męża, ten młodziec - dwa młodzieńca)

rodzaj żeński: M l.podw. ma taką formę, jak dzisiejszy C l. poj. (tej niewieście - dwie niewieście)

rodzaj nijaki: M l. podw. ma taką formę jak „słowie” (z powiedzenia „Mądrej głowie dość dwie słowie”, jedno kolano - dwie kolanie).

Reszta przypadków też ma zawsze takie same końcówki jak w przykładzie.

ρ γσ, δ  ≥ ρρ    ρσ≥ ρδ

 ≥ γ δ  , ≥ σ,  δ ≥,  ≥ σ,   ≥  ρ 

Odmiana czasownika w liczbie podwójnej:

czas teraźniejszy: czas przeszły:

1 os. my 2 idziewa 1 os. my byliswa

2 os. wy 2 idzieta 2 os. wy bylista

3 os. oni 2 idzieta 3 os. oni byłasta

 ≥σ  γ, δ, ,   σρ≥σ σ  σ≥ρ ρσ, ρ 

 δ ≥ρ   δσ    σ≥ ρσ ρ δγ   ρσσ, ρ 

Przypadki.

Dopełniacz liczby poj. rodzaju męskiego:

Ze starosłowiańszczyzny, w której dopełniacz miał końcówki -a, -u, -e, -i język polski odziedziczył (na szczęście) tylko dwie: -a, -u (jak dzisiaj w: syna, wołu). Na początku z tych dwóch przeważała końcówka -a, a końcówkę -u przyjmowały tylko nieliczne rzeczowniki (miodu, domu, wołu, synu).

W okresie staropolskim trwała walka pomiędzy obiema końcówkami, w wielu wyrazach używane były wymiennie, np. sen - sna/snu, len - lna/lnu, las - lasa/lasu, czas - czasa/czasu, i w tych ostatecznie pozostała końcówka -u. Odwrotnie przebiegła przemiana rzeczownika syn - syna/ synu, w którym przetrwała końcówka -a.

Dopiero w XVI w. ustaliła się obowiązująca do dziś zasada, że końcówkę -a mają rzeczowniki żywotne, a -u - rzeczowniki nieżywotne (od czego są jednak wyjątki).

Biernik liczby poj. męskich rzeczowników żywotnych:

Do XVI w. przypadek ten był równy mianownikowi l. poj.

M mąż koń Bóg

D męża konia Boga

C mężowi koniowi Bogu

B mąż koń Bóg

Zachował się do dziś w zwrotach: wyjść za mąż, siąść na koń, być z kimś za pan brat, na miły Bóg!

Dopełniacz, celownik i miejscownik liczby poj. rodzaju żeńskiego:

W średniowieczu pojawiła się i występowała aż do XVIII w. końcówka -ej w rzeczownikach fachowo zwanych miękkotematowymi, czyli takich jak pani, bestia, władza, Grecja. Mówiono:

M wielika bestia pani władza Grecja

D wielikiej bestyjej paniej władzej Grecyjej

C wielikiej bestyjej paniej władzej Grecyjej

Msc wielikiej bestyjej paniej władzej Grecyjej

Widać, że rzeczowniki te upodabniały się do przymiotników i w tych przypadkach przybierały ich końcówki.

Biernik liczby poj. rodzaju żeńskiego.

Występowały w nim dwie końcówki: -ę (np. duszę, prawdę) oraz -ą (wolą, leliją, panią). Dziś używa się tylko tej pierwszej, druga występowała w zależności od zakończenia tematu.

Miejscownik l. mnogiej wszystkich rodzajów:

Końcówka -ach była w staropolszczyźnie zarezerwowana dla rzeczowników żeńskich. W męskich i nijakich istniała końcówka -ech:

r. męski: r. nijaki:

kościół - w kościelech miasto - w mieściech

grzech - o grzeszech lato - w leciech

pieniądz - o pieniądzech błogosławieństwo - o błogosławieństwech

Narzędnik liczby mnogiej:

Główną prasłowiańską, a potem staropolską końcówką tego przypadka było -y:

czas - czasy, lato - laty, słowo - słowy.

Niektóre rzeczowniki miały jednak końcówkę - mi, zamiast dzisiejszej -ami, która zaczęła się szerzyć dopiero w XVI w.:

syn - synmi, kamień - kamieńmi, klucz - kluczmi, koń - końmi

2. Czasownik

Czas teraźniejszy.

Prasłowiańszczyzna, matka wszystkich współczesnych języków słowiańskich, nie miała czasowników o koniugacji z końcówką -m, -sz, np. czytam, umiem i jest to wytwór czysto polski. Jednak jeszcze w średniowieczu pojawiają się w tekstach dawne formy tej odmiany, powoli ustępując miejsca nowym:

powiedać: wylewać: chować: przysięgać: znać:

1 os. ja powiedaję wylewaję chowaję przysięgaję znaję

2 os. ty powiedajesz wylewajesz chowajesz przysięgajesz znajesz

3 os. on powiedaje wylewaje chowaje przysięgaje znaje

Tak samo odmieniały się czasowniki poznawać, wyznawać, uznawać, i tylko one zachowały dawny wzór odmiany.

Prócz tego warte uwagi są średniowieczne formy 1 osoby takich czasowników jak:

znaję (dziś: znam), rostę (rosnę), kradę (kradnę), kwtę (kwitnę), tczę (tkam), żywę/żywię (żyję), kolę (kłuję), porzę (pruję)

Słowo być.

Przez całe średniowiecze słowo być zachowało odmianę archaiczną, odziedziczoną z prasłowiańszczyzny:

liczba pojedyncza: liczba mnoga:

1 os. ja jeśm 1 os. my jeśmy

2 os. ty jeś 2 os. wy jeście

3 os. on jest /jeść/je 3 os. oni są

   σ    σ≥ρ ρσ

      σ≥ρ ≥σ

Czasy przeszłe.

W języku prasłowiańskim istniały aż 7 czasów, z czego 4 to czasy przeszłe: imperfekt, aoryst oraz czas przeszły złożony i zaprzeszły złożony.

W tekstach średniowiecznych czas imperfekt nie jest już spotykany. W XV w. czas przeszły złożony powoli zaczynał się zrastać, żeby w XVI w. ustaliły się takie formy czasu przeszłego, jakie znamy dzisiaj. Podobną drogę przeszedł czas zaprzeszły i obowiązywał w polszczyźnie aż do przeł. XIX i XX w.! Aoryst natomiast oznaczał czynność przeszłą, już zakończoną i w użyciu sięgał XV w., chociaż w znanych tekstach jego formy pojawiły się tylko 26 razy (np. idziechą, zapłachą, szukachą, mołwich, siedziesze, błogosławiachą), a końcówka -chą może należeć równie dobrze do aorystu jak i imperfectum.

Czas przeszły złożony:

liczba pojedyncza: liczba mnoga:

1 os. ja robił jeśm 1 os. my robili jeśmy

2 os. ty robił jeś 2 os. wy robili jeście

3 os. on robił jest 3 os. oni robili są

Czas zaprzeszły:

liczba pojedyncza: liczba mnoga:

1 os. ja robił był jeśm 1 os. my robili byli jeśmy

2 os. ty robił był jeś 2 os. wy robili byli jeście

3 os. on robił był jest 3 os. oni robili byli są

Ale już w XV w. czas przeszły zaczyna się upraszczać. Słowo posiłkowe jest zanikło w 3. osobie liczby pojedynczej - ale tylko tam, 1. i 2. os. pozostały bez zmian i na uproszczenie czekały aż do XVI w.

≥γσ≥ ,  σ  σδ≥  ρδ ≥   δρδ γρσ  σ≥ σ,   σ γ≥γ σδ  σδ≥ σ  σ , σ≥ρ ρσ

≥γσ≥ ,   σδ≥  ρδ ≥   δρδ γρσ  σ≥   σ γ≥γ σδ  σδ≥  σ , σ≥ρ ≥σ

  ≥ σ≥ σ, ρ, ρδ  ρσγ≥ ,   ≥ δδ  ργ σ,    γ  δ γ   ,  σ γ σγ γσ γ δ≥  δ   ρσ   δ  ≥

  ≥ σ ρσ ≥ σ  σ  σ≥   ≥ ≥,      δ ρ δ   ρ   ρ≥ σ ≥  , ρ      σ σ       γσ    ρ≥

Aoryst a tryb przypuszczający:

Z aorystu zachowała się odmiana słowa być.

liczba pojedyncza: liczba mnoga:

1 os. ja bych 1 os. my bychom

2 os. ty by 2 os. wy byście

3 os. on by 3 os. oni bychą

Formy te straciły funkcję czasu aoryst, który wyszedł z użycia, stały się za to składnikiem trybu przypuszczającego:

zabiłbych, bych się starzał, iżby ty nie bujał, abychom poznali, służylibyście, słyszeli bychą

Tryb rozkazujący

Staropolskie formy trybu rozkazującego miały końcówki -i, -y. Zanikały one z powodu akcentu, który w dawnej polszczyźnie przypadał na pierwszą sylabę wyrazów, przez co końcówki te były trudne do wymówienia.

σ , σ   γρδ

3. Przymiotnik

W średniowiecznej polszczyźnie przymiotniki miały dwojaką odmianę: złożoną (czyli zaimkową) i rzeczownikową - niezłożoną. Ta pierwsza, obowiązująca do dziś (np. zdrowy, zdrowego, zdrowemu), używana była w odniesieniu do rzeczowników określonych, i to ona występuje najczęściej w tekstach staropolskich. Pozostałości odmiany rzeczownikowej przymiotników to takie formy jak zdrów, godzien.

Rzeczownikowa odmiana przymiotników:

Różnice są widoczne tylko w rodzaju męskim, przymiotniki odmieniają się tak jak rzeczownik „pan”:

M zdrów pan

D zdrowa pana

C zdrowu panu

B zdrowa pana

N zdrowem panem

Msc zdrowu panu

W zdrowie panie

Przymiotniki dzierżawcze:

Również przyjmowały formę odmiany rzeczownikowej, np. z Adamowa boku, ku prorokowie żenie, na domu dawidowie, na śmierć pana Jezusowę

Jako orzeczniki:

Przymiotniki niezłożone występowały w roli orzeczników w zdaniach takich jak:

gniewien będziesz, kto rowien tobie, iżem nag, syn ma być podobien matce

4. Liczebnik

W porównaniu do języka staropolskiego, dzisiejsze liczebniki uległy znacznemu uproszczeniu. Dawniej odmieniały się niejednakowo, tworząc grupy o wspólnych właściwościach:

jeden

Zawsze odmieniało się tak jak dzisiaj, czyli podobnie jak przymiotniki.

dwa

Przy rzeczownikach męskich, bez względu na to, czy były osobowe czy nieosobowe, mianownik brzmiał dwa.

Dwie odnosiło się do rodzaju żeńskiego i nijakiego.

rodzaj męski: rodzaj żeński: rodzaj nijaki:

dwa króla dwie nodze dwie lecie

dwa męża dwie niewieście dwie słowie

dwa młodzieńca dwie mieście

trzy

Liczebnik trzy był początkowo jedyną formą dla wszystkich trzech rodzajów, ale już w XV w. pojawiła się forma trzej w odniesieniu do rzeczowników męskoosobowych:

trzy drogi, trzy lata, trzy miesiące;

trzy kmiecie / trzej kmiecie, trzy bracia / trzej bracia, trzy mąże / trzej mąże

cztery

W staropolszczyźnie dla rodzaju męskiego miało formę cztyrz, a cztery/cztyry dla nijakiego i żeńskiego:

cztyrze synowie, cztyrze królowie;

cztery niewiasty, cztery lata;

pięć - dziesięć

Ta grupa liczebników głównych początkowo odmieniała się tak jak rzeczownik pięść:

z szczepów sześci, do piąci lat, przed sześcią niedziel, siedmią barw błyszczy, w piąci zmysłach, na siedmi linijach

jedenaście - dziewiętnaście

W prasłowiańszczyźnie liczebniki te nie były jednowyrazowe, lecz zestawione z trzech słów, które zrosły się dopiero później. Dlatego też dzisiaj każdy z tych wyrazów można przedstawić w dwóch częściach, np. jeden + naście, dwa + naście.

Początkowo odmianie ulegała pierwsza z tych części, a druga była nieodmienna. Później stopniowo odmiana przechodziła do takiej, jaką znamy dzisiaj. Tak więc w staropolszczyźnie spotykamy takie formy:

Maciej nie ukradł jednejnaćcie kopy, do dwunaćcie tysięcy, więcej piąciunaścia tysięcy;

a później:

z dwunaści działek, dwunaściu synów, z siedmiąnaście wsi.

dwadzieścia - dziewięćdziesiąt

Historia tych liczebników i ich odmiana jest bardzo podobna do historii poprzedniej grupy:

czterydziesiąt groszy, przed trzemadziesty lat, z czterdzieścią okrętów, we trzydziestu koni, nie wzięła piącidziesiąt grzywien, około sześciudziesiąt lat

5. Spójniki

aliż - jeśli nie

Rzadko mówiła, aliż tego barzo była potrzebna\

jedno - tylko

cóż innego jest wzgardzić Bogiem, jedno nie wzgardzić prawdą

niż, niźli, aniżeli - zanim

pirwej im miecz podał niżli sceptrum do ręku,

niż do stołu, wprzód trąbę słyszał, na koń wsiadając

jest li - jeśli - do XV w. oznaczało „czy jest”, potem nabało znaczenia warunkowego:

Gospodzin z nieba weźrzał jest na syny ludzkie, by widział, jest li rozumny albo szukający Boga

Jest li umrę, nie oddalaj miłosierdzia swego

6. Zaimek

Zaimki wskazujące rodzaju męskiego w średniowieczu brzmiały:

M ten M ono

D togo D onego

togoście nie uczynili, togo dnia - „Kazania świętokrzyskie”

Zaimki dzierżawcze w bierniku rodzaju żeńskiego miały zawsze końcówkę -ę (-ą przynosi dopiero wiek XIX!):

moja - moję, twoja - twoję, nasza - naszę. wasza - waszę

nawiedzi winnicę tę, moję najmilszą dziewkę, na zgubę waszę

Zaimek „który”

...nie było go. Jego rolę w średniowieczu pełnił zaimek jenże (jaż, jeż), np.

 σ≥≥    ≥ σγ,  ≥    

III - SKŁADNIA

1. Orzeczenie

Funkcja orzeczenia w zdaniu, ogólnie rzecz ujmując, nie zmieniła się od średniowiecza. Zmianom uległy formy orzeczenia w zależności od podmiotu:

z rzeczownikiem zbiorowym używano liczbę mnogą:

tedy lud wkładli są (...) na swoje plecy - „Biblia królowej Zofii”

pospolity człowiek chcieli królowi Daniela wydrzeć (w. XVI)

z podmiotem szeregowym używano liczbę pojedynczą:

Natychmiast wszyscy biskupowie, licemiernicy, mistrzowie żydowscy z wieliką tłuszczą ludu wynidzie przeciw jemu

2.Podmiot

Podmiot w mianowniku

Fakt, że w języku polskim podmiot występuje zwykle w mianowniku, nie jest dla nikogo zaskoczeniem. Ciekawe jest jednak, że początkowo w zdaniach z orzeczeniem „nie ma” również pojawia się mianownik:

nie bądź jako koń a muł, w nich nie jest rozum

Innowacyjna dla średniowiecza była konstrukcja:

nie w ich uściech prawdy (czyli: nie ma...)

Mianownik zamiast narzędnika

W średniowieczu równolegle używano obecnej konstrukcji z narzędnikiem oraz takiej:

gospodzin nadzieja jego jest, Tobiasz jest ociec tego młodzieńca, bądź pozdrowiona, boś ty miłosierna matka

3. „Narzędnik sprawcy”

W średniowieczu mówiono:

Bogiem sławiena (zamiast dzisiejszego: przez Boga),

słowa zmowiona oćcem świętym (przez ojca świętego)

lub:

przekrojon jest jako od tkacza żywot mój (zamiast: przez tkacza)

4. Łączenie rzeczowników z czasownikami

Przez wieki sposoby łączenia rzeczowników z czasownikami uległy znacznym zmianom. W staropolszczyźnie mówiono np.:

nieposłuszny + kogo? czego? (D), nieposłuszni są byli głosu mego

przeprosić + kogo? czego? (D), jako Andrzejjego żony przeprosił

napełnić + kogo? czego? (D), napełnił go ducha bożego

prosić + kogo? czego? (D), proszę twego miłosierdzia

lutować się + komu? czemu? (C), zlutowawszy się jego rozkosznemu urodzeniu

pozwalać + komu?czemu? (C), pozwolił lud temu ślubu

naśmiewać się + komu? czemu? (C), świętemu Jobowi naśmiewali się królowie

złorzeczyć + kogo? co? (B), złorzeczył Nabot Boga a krola

rządzić + kogo? co? (B), rządzili lud

kłamać + kogo? co? (B) - udawać kogoś, towarzysz nasz, prawdziwego

kłamać + kim? czym? (N) - szydzić z kogoś, pokłamała tobą panna

winien + kim? czym? (N), któż jest takim grzechem winien rusina kłamając (wiek XVII)

karać + o co?, kto z was może mnie karać o grzech

rozdzielić + z czym?, światło rozdzielić ze ćmą

bać się + od czego?, Nie będziesz sie bać od strachu nocnego

radować się + nad czym?, nad zbawieniem twoim radować się będzie

Również przymiotniki porównywano inaczej:

lepszy, gorszy, ładniejszy itp. + kogo? czego? (D), ten był oćca barzo lepszy, gorsi Moskwy

IV SŁOWNICZEK

biegun - ktoś, kto często biega

blazgoń - ktoś, kto gada od rzeczy

bolenie, boleść - ból

Bożyc - syn Boga

bydlić - mieszkać

chodak - ktoś, kto rad chodzi

chować czegoś - strzec czegoś

chrzbiet, chrzybiet - grzbiet

czysło - liczba

dala - dal

dostojen - wart

drób - coś drobnego, np. w znaczeniu chłopi = drobny lud

dziela - dla, z powodu

dziewierz - brat żony (renesans)

głębia - głąb

główny - przedni, znamienity

gniewanie, gniewliwość - gniew

Gospodzin - Bóg, Pan

jątrewka - żona brata męża

junak - młodzieniec

kierz - krzak

kłodnik - więzień

krwawy - krewny lub krwawy (używane wymiennie)

ksiądz - władca, dostojnik

książę, księżyc - syn księdza, czyli władcy, dostojnika

lelejać się - kołysać się

luboń - kochanek

lutować - żałować

łazak - szpieg

łoktusza - płachta, chusta

łowiec - łowca

łszczeć - błyszczeć

mać, maciora - matka

marnica - osoba próżna

mężczyński - męski, czyli przymiotnik od: mężczyzna

mężczyznny - l.mn. od: mężczyzna

mężny - przynależny do męża (a więc: mężna śmierć=śmierć mężczyzny)

miednica - miedziana misa

miedźwno - miodowo, słodko

nalazek - wynalazek

natemieście - natychmiast

nieściora - kuzynka lub synowa

ociec - ojciec

okrętka - lejce, wodze

opłwity - obfity

orzec - oracz

ostać czegoś - zostawić coś

panosza - giermek lub zubożały szlachcic

piasnka - piosnka

pierca - adwokat

pkło - piekło

płonia - łączka w lesie

polski - polny

pop - ksiądz

poszyjek, pośrodek - uderzenie w szyję

prawy - prawdziwy

przebyt - istnienie, byt

przed się - jednak, przecież

przez - bez

przyrodzenie - płeć, rodzaj

przysusza - przystoi

rzezak - nóż

rzwieć - ryczeć, płakać

rozsierdzie - gniew

samojedź - ludożercy

siodłak - wieśniak

sneszka - synowa

spuścić - zesłać

starowny - starający się lub staranny

swadźba - ślub, wesele lub zaręczyny

swak, swojak - mąż siostry

szepiołak - ktoś, kto sepleni

szczyt - tarcza

świecidlnik - świecznik

świerzopa - kobyła

świetny - świecący się, błyszczący

ufliwy, ufały - ufny

wiła - komediant, błazen, głupiec

włodyka - zubożały szlachcic

wróżda - walka

wrzemię - czas

wrzemienny - polny

zazdrościwy, zazdrośliwy - zazdrosny

zbożny - dostatni, szczęśliwy (dosłownie: zbożowy)

zielina - ziele

zołwica - siostra męża (renesans)

zwolen - wybrany, wielebny, będący we czci

żdać - czekać

żeńszczyzna - kobieta

żywot - brzuch

śmieszne rzeczowniki:

żniec - żeniec (taki co żnie zboże)

tworzec - twórca

bliźniec

zbieglec

cudzołożca

zbieżca

chudziec

szczeniec

dźwigoń

kostarz - gracz w kości

---