6. Odmiana typowa i nietypowa

System odmiany czasownika nosi nazwę koniugacji. W gramatyce współczesnej nie stosuje się już podziału czasowników na cztery koniugacje, opartego na kryterium różnic między formami 1. i 2. osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego poszczególnych czasowników: I koniugacja: -ę, -esz (np. piszę, piszesz);

II koniugacja: -ę, -isz/-ysz (np. chodzę, chodzisz; krzyczę, krzyczysz);

III koniugacja: -am, -asz (np. czytam, czytasz);

IV koniugacja: -em, -esz (np. wiem, wiesz).

Powszechnie przyjęty jest natomiast podział na 11 grup koniugacyjnych, wyzyskujący kryterium oboczności tematycznych. Grupy stanowią czasowniki od najbardziej regularnych, częstych i produktywnych po najmniej regularne, zamknięte i mało liczne klasy. W szczególności pierwsze cztery klasy koniugacyjne obejmują grupy całkowicie regularne, pozbawione wymian (alternacji) głoskowych. Są to:

1. Typ czytać, biegać, śpiewać, grać, stukać - przyrostek -a- (-aj-) we wszystkich formach odmiany, temat wszystkich czasowników tej grupy jest poszerzany o spółgłoskę -j- w 3 os.l.mn. czasu teraźniejszego, w trybie rozkazującym i imiesłowie przysłówkowym współczesnym, końcówka 1 os.l.p. czasu teraźniejszego to zawsze -m, np.

1. ja czytam, biegam / czytałem, biegałem 1. my czytamy, biegamy / czytaliśmy, biegaliśmy

2. ty czytasz, biegasz / czytałeś, biegałeś 2. wy czytacie, biegacie / czytaliście, biegaliście

3. on czyta, biega / czytał, biegał 3. oni czytają, biegają / czytali, biegali

2. Typ umieć, rozumieć z przyrostkiem -e- (-ej-) w temacie czasu teraźniejszego, -a-/-e- w temacie czasu przeszłego, np.

1. ja umiem, rozumiem / umiałem, rozumiałem 1. my umiemy, rozumiemy / umieliśmy, rozumieliśmy

2. ty umiesz, rozumiesz / umiałeś, rozumiałeś 2. wy umiecie, rozumiecie / umieliście, rozumieliście

3. on umie, rozumie / umiał, rozumiał 3 oni umieją, rozumieją / umieli, rozumieli

3. Typ szaleć, bieleć, czernieć, łysieć, drożeć z przyrostkiem -eje- (-ej-) oraz -a-/-e- w czasie przeszłym (wg tego modelu tworzone są czasowniki odprzymiotnikowe, np. bieleć-stawać się białym, drożeć-stawać się droższym, itd.), np.

1. ja szaleję, bieleję / szalałem, bielałem 1. my szalejemy, bielejemy / szaleliśmy, bieleliśmy

2. ty szalejesz, bielejesz / szalałeś, bielałeś 2. wy szalejecie, bielejecie / szaleliście, bieleliście

3. on szaleje, bieleje / szalał, bielał 3. oni szaleją, bieleją / szaleli, bieleli

4. Typ kupować, budować, malować, rozumować z przyrostkami -uj(e)- oraz -owa-, np.

1. ja kupuję, buduję / kupowałem, budowałem 1. my kupujemy, budujemy / kupowaliśmy, budowaliśmy

2. ty kupujesz, budujesz / kupowałeś, budowałeś 2. wy kupujecie, budujecie / kupowaliście, budowaliście

3. on kupuje, buduje / kupował, budował 3. oni kupują, budują / kupowali, budowali

Pozostałe klasy odznaczają się pewnymi nieregularnościami:

5. Typ schnąć, chudnąć, biegnąć, gwizdnąć, błysnąć, wrzasnąć - przyrostek -ną-/-nie- (-n-), w czssie przeszłym pojawia się alternacja -ną- : -nę-, np.

1. ja schnę, biegnę / schnąłem, biegłem 1. my schniemy, biegniemy / schliśmy, biegliśmy

2. ty schniesz, biegniesz / schnąłeś, biegłeś 2. wy schniecie, biegniecie / schliście, biegliście

3. on schnie, biegnie / schnął, biegł 3. oni schną, biegną / schli, biegli

6. Typ mówić, nosić, chodzić, gubić, tworzyć z przyrostkiem -i-/-y-, np.

1. ja mówię, noszę / mówiłem, nosiłem 1. my mówimy, nosimy / mówiliśmy, nosiliśmy

2. ty mówisz, nosisz / mówiłeś, nosiłeś 2. wy mówicie, nosicie / mówiliście, nosiliście

3. on mówi, nosi / mówił, nosił 3. oni mówią, noszą / mówili, nosili

7. Typ widzieć, słyszeć, myśleć z seria przyrostków -e- w bezokoliczniku, -i-/-y- w czasie teraźniejszym oraz -a-/-e- w czasie przeszłym, np.

1. ja widzę, myślę / widziałem, myślałem 1. my widzimy, myślimy / widzieliśmy, myśleliśmy

2. ty widzisz, myślisz / widziałeś, myślałeś 2. wy widzicie, myślicie / widzieliśmy, myśleliście

3. on widzi, myśli / widział, myślał 3. oni widzą, myślą / widzieli, myśleli

8. Typ czytywać, widywać, pisywać, podskakiwać, wymachiwać z przyrostkiem -ywa-/-iwa-, w czasie teraźniejszym

-uj(e)-, często w tej grupie odnajdujemy czasowniki wielokrotne, np.

1. ja czytuję, pisuję / czytywałem, pisywałem 1. my czytujemy, pisujemy / czytywaliśmy, pisywaliśmy

2. ty czytujesz, pisujesz / czytywałeś, pisywałeś 2. wy czytujecie, pisujecie / czytywaliście, pisywaliście

3. on czytuje, pisuje / czytywał, pisywał 3. oni czytują, pisują / czytywali, pisywali

9. Typ pisać, kłamać, łapać wyposażony w przyrostki -a- oraz w czasie teraźniejszym -e-, utrudnieniem odmiany tej grupy może być wymiana -t- : -cz- (np. szeptać-szepczę, bełkotać-bełkoczę), np.

1. ja piszę, kłamię / pisałem, kłamałem 1. my piszemy, kłamiemy / pisaliśmy, kłamaliśmy

2. ty piszesz, kłamiesz / pisałeś, kłamałeś 2. wy piszecie, kłamiecie / pisaliście, kłamaliście

3. on pisze, kłamie / pisał, kłamał 3. oni piszą, kłamią / pisali, kłamali

10. Typ pić, żyć, kuć, grzać, dąć - grupa zbiorcza dla stosunkowo niezbyt licznych starych form o nieprzejrzystej dziś budowie i nieregularnej odmianie, np.

1. ja piję, żyję / piłem, żyłem 1. my pijemy, żyjemy / piliśmy, żyliśmy

2. ty pijesz, żyjesz / piłeś, żyłeś 2. wy pijecie, żyjecie / piliście, żyliście

3. on pije, żyje / pił, żył 3. oni piją, żyją / pili, żyli

11. Typ paść, nieść, tłuc bez przyrostka, bądź z przyrostkiem -e- w czasie teraźniejszym (pasie), jeżeli temat fleksyjny danego leksemu kończy się w 1 os.l.p. oraz w 3 os.l.mn. na -k, -g, -r, to tematy pozostałych form mają spółgłoski -cz, -ż, -rz (dostrzegę-dostrzeżesz, obtłukę-obtłuczesz, trę-trzesz), np.

1. ja pasę, tłukę / pasłem, tłukłem 1. my pasiemy, tłuczecie / paśliśmy, tłukliśmy

2. ty pasiesz, tłuczesz / pasłeś, tłukłeś 2. wy pasiecie, tłuczecie / paśliście, tłukliście

3. on pasie, tłucze / pasł, tłukł 3. oni pasą, tłuką / paśli, tłukli

Poza jakąkolwiek klasyfikacją znalazły się ponadto czasowniki, dla których nie ma żadnego wzorca, cechujące się właściwym tylko sobie typem obocznych przyrostków albo swoistymi wymianami głoskowymi. Niektóre z tych czasowników odznaczają się przy tym dużą frekwencja tekstową, jak np. chcieć, jechać lub spać.

Wymiany głoskowe przy odmianie czasowników maja charakter jakościowy i polegają na tzw. palatalizacji odpowiadających sobie głosek. Do najczęstszych alternacji spółgłoskowych w polskiej koniugacji należą:

m : m' (dmę : dmiesz, kłamać : kłamiesz)

b : b' (robię : rób)

p : p' (łapię : łap)

w : w' (rwę : rwiesz)

t : ć (plotę : pleciesz, gniotę : gnieciesz)

c : ć (chcę :chciał, płacę : płacisz)

d : dź (jadę : jedziesz)

dz : dź (nudzę : nudzisz, chodzę : chodzisz)

s : ś (niosę : niesiesz)

sz : ś (proszę : prosisz, noszę : nosisz)

z : ź (wiozę : wieziesz)

ż : ź (grożę : grozisz, wożę : wozisz)

n : ń (kradnę : kradniesz, spadnę : spadniesz)

k : cz (wlokę : wleczesz, piekę : pieczesz)

g : ż (mogę : możesz, strzygę : strzyżesz)

r : rz (biorę : bierzesz)

Wymiany samogłoskowe mogą mieć charakter ilościowy, polegający na utracie jakiegoś elementu bez substytucji (najczęściej e) lub jakościowy - wymiany:

-e- : -o-, np. wieziesz : wiozę, pleciesz : plotę,

-e- : -a-, np. mieli : miały, musieli : musiały, chcieli : chciały,

-o- : -ó-, np. mogę : móc, plotę : plótł,

-ę- : -ą-, np. wzięła : wziął, krzyknęła : krzyknął.

W języku polskim występuje kilka czasowników odmiennych nietypowo. Do grupy tej należą: powinien, winien, rad, gotów. Choć formy te łączą się z podmiotem-mianownikiem i mają określoną wartość osoby, ich zasób jest mocno ograniczony.

	r. męski	r. żeński	r. nijaki	r. męskoosobowy	r. niemęskoosobowy
	Czas teraźniejszy - tryb oznajmujący
1. os.	powinienem	powinnam	powinnom	powinniśmy	powinnyście
2. os.	powinieneś	powinnaś	powinnoś	powinniście	powinnyście
3. os.	powinien	powinna	powinno	powinni	powinny
	Czas przeszły - tryb oznajmujący
1. os.	powinienem był	powinnam była	powinnom było	powinniśmy byli	powinnyśmy były
2. os.	powinieneś był	powinnaś była	powinnoś było	powinniście byli	powinnyście były
3. os.	powinien był	powinna była	powinno było	powinni byli	powinny były
	Tryb warunkowy
1. os.	powinien bym	powinna bym	powinno bym	powinni byśmy	powinny byśmy
2. os.	powinien byś	powinna byś	powinno byś	powinni byście	powinny byście
3.os.	powinien by	powinna by	powinno by	powinni by	powinny by

Od czasowników tych nie tworzy się regularnych imiesłowów przymiotnikowych i przysłówkowych oraz formy na -no/-to, a także nie posiadają one formy trybu rozkazującego, czasu przyszłego trybu oznajmującego, a także bezokolicznika. W słownikach są one podawane w formie 3. os. l.p. rodzaju męskiego czasu teraźniejszego trybu oznajmującego.

7. Derywaty dewerbalne

Prefiksacja jest podstawowym środkiem słowotwórczym w języku polskim. Jej głównym zadaniem jest tworzenie nowych wyrazów od innych podstaw, zwanych derywatami lub formacjami, gdzie zachodzi związek semantyczny między wyrazem podstawowym i pochodnym. Prefiksy (formanty) w języku polskim wnoszą zawsze znaczenie dokonaności i modyfikują znaczenie leksykalne czasownika w zależności od potencji derywacyjnej prefiksów i wewnętrznej zawartości znaczeniowej danego czasownika podstawowego, tworząc przeróżne rodzaje czynności. Rodzaje czynności wyrażają charakterystykę czasową akcji, ilościowo-jakościowa, stopień intensywności przebiegu czynności oraz ukierunkowanie przestrzenne czynności.

Najczęściej napotkać można derywaty:

• inchoatywne (początkowa faza czynności, przejaw chwilowy czynności) - prefiksy za-, roz-, po-, nad-, pod-, np. zakwitnąć, rozkwitnąć, pobiec, nadciąć, nadpiłować, podciąć, itd.;

• perduratywne (spędzenie pewnego czasu nad czymś, np. chodząc, siedząc, itd.) - prefiks prze-, np. przegawędzić (noc), przespać (całe popołudnie), przeleżeć (cały dzień), przetańczyć (cała noc), itd.;

• determinatywne (trwanie czynności, stanu przez pewien czas) - prefiksy po-, prze-, np. popracować, popisać, poczytać, pospać, przejść się, przejechać się, przespać się, itd.;

• finitywne (faza końcowa czynności, ustanie , zaprzestanie, przeminięcie czegoś) - prefiksy prze-, do-, np. przekwitnąć, dokwitnąć, przebrzmieć, dobrzmieć, przestać (kwitnąć, brzmieć), dosiedzieć, dożyć, doczekać, itd.;

• dystrybutywne (powtarzanie czynności przez jeden podmiot względem wielu przedmiotów lub wykonywanie czynności przez różne podmioty, stopniowe ogarnianie różnych podmiotów) - prefiks po-, np. pogubić, pozamykać, popytać, powynosić, pochorować, posnąć, pożenić się, potonąć, itd.;

• repetytywne (kolejno, ponownie, jeszcze raz) - prefiks prze-, np. przeliczyć (pieniądze), przemierzyć (tkaninę), przeważyć (towary), itd.;

• suplementarne (oznaczające wykonanie czynności dodatkowej) - prefiks do-, np. dopisać, dokupić, dodrukować, dogotować, dokleić, itd.;

• terminatywne (osiągnięcie pewnej granicy/stopnia czynności) - prefiks do-, np. dopisać (skończyć pisanie np. strony), doprać, dopakować, dopytać, dogonić, doścignąć, dopędzić, itd.;

• akumulatywne (wzmagająca intensywność tego, co oznacza czasownik podstawowy) - prefiks na-, np. nagadać, nałamać, napakować, nasmażyć, itd.;

• deminutywne (częściowe, osiągnięcie celu, znaczenie słabszej intensywności - trochę, nieznacznie) - prefiksy przy-, pod-, np. przywiędnąć, przysmażyć, przybrudzić, podgolić, podleczyć, podjeść, itd.;

• ewolutywne (stopniowy wzrost intensywności, bezustannie, ciągle) - prefiks roz- + zaimek zwrotny się, np. rozgadać się, rozpłakać się, roztańczyć się, rozśpiewać się, itd.;

• rezultatywne (uszkodzenie/zużycie, wyczerpanie czynności, zmarnowanie czegoś) - prefiksy wy-, z-/s-, za-, roz-, prze-, np. wypisać (atrament), wyjeździć (dużo benzyny), znosić (ubranie), schodzić (buty), zaczytać (książkę), rozjeździć (drogę), rozgotować (mięso), przepić (pieniądze), przesolić (zupę), przegrać (majątek), itd.;

• saturatywne (długo/dużo, aż do zmęczenia/nasycenia) - prefiksy na-, z-/s-, wy- + zaimek zwrotny się, np. napracować się, nabiegać się, naczytać się, spracować się, schodzić się, zszarpać się, wypłakać się, wybiegać się, wygadać się, itd.;

• ekscesywne (przekroczenie dopuszczalnych granic czynności - za bardzo, zbyt bardzo, nadmiernie, a także czasowniki oznaczające złe wykonanie czegoś) - prefiksy prze-, za- + zaimek zwrotny się, np. przejeść się, przepracować się, przemęczyć się, przegrzać, przepłacić, zapracować się, zaczytać się, zadumać się, przeuczyć się, przesłyszeć się, przeliczyć się, zjechać, zbłądzić, itd.;

• intensywne (osiągnięcie celu, wyczerpanie zakresu czynności) - prefiksy do-, wy-, np. doprosić się czegoś, dopytać się czegoś, dopracować się czegoś, doszukać się czegoś, wyprosić coś, wybłagać coś, wypracować coś, itd.;

• illatywne (włączenie w zakres czegoś, wniknięcie do wnętrza czegoś) - prefiks w-, np. wliczyć (do rachunku), wpisać (na listę), wbić (gwóźdź w ścianę), wsypać (zboże), wczytać się, wżyć się, wczuć się, wpatrzyć się, itd.;

• ablatywne (odcięcie części, oddzielenie, zmniejszenie ilości) - prefiksy od-, u-, wy-, np. odciąć, uciąć, odlać, ulać, odłamać, ułamać, wyciąć, wylać, wyładować, wypisać, itd.

---