wszechnica warmińska w lidzbarku warmińskim

Warunki lokacyjne mojej miejscowości

Praca zaliczeniowa z historii osadnictwa

Katarzyna Rutkowska

Architektura krajobrazu Semestr IV

Dr Jan Chłosta

Moja miejscowość to Orneta, niewielkie miasteczko, leżące nad Drwęcą Warmińską, w powiecie lidzbarskim. Historia jej powstania i dalsze losy była dosyć burzliwa.

W czasach prechistorycznych nie było na miejscu dzisiejszej Ornety żadnych osad ludzkich. Odkryto je dopiero kilkanaście kilometrów od miasta, zaś w Tolkmicku, około 50 kilometrów od Ornety, znaleziono obozowisko pierwszych grup ludzi na tych terenach - łowców reniferów.

Założycielem miasta był biskup Eberhard z Nysy. Był proboszczem braniewskim, kanonikiem, kantorem, administratorem dóbr kapitulnych oraz wieloletnim kanclerzem kapituły. Pochodził z rodziny patrycjuszy nyskich ze Śląska. Przybył
na Warmię w 1284 roku, a w 1300 roku, po śmierci biskupa Henryka Fleminga, został mianowany jego następcą. Będąc lennym panem nakazał założenie miasta Orneta. Jego krewny, Wilhelm, został pierwszym sołtysem Ornety. Pierwsza wzmianka
o Ornecie pochodzi z dnia 18 sierpnia 1308 roku, kiedy to biskup Eberhard wydał dla Lidzbarka Warmińskiego i dla Dobrego Miasta przywileje lokacyjne. W przywilejach jako świadka wymienia się Wilhelma jako sołtysa Ornety, „Wilhelmus scultetus in Wormedith”. Przywilej lokacyjny dla Ornety wydano 26 marca 1313 roku. Wydał
go biskup warmiński, Jan Stryprock, przebywający wówczas we wsi. Powody, dla których wydał ten dokument nie są do końca znane.

Razem z przywilejem lokacjnym Orneta otrzymała 121 włók (2032,8 ha) ziemi.
W późniejszych latach, za sprawą biskupa Hermana z Pragi oraz dzięki staraniom Rady Miejskiej, Orneta wzbogaciła się o kolejne ziemie, których powierzchnia wynosiła wkrótce 209 włók (3548 ha).

Miasto zostało podzielone na dwie części: na część uprawną i część wspólną dla wszystkich mieszkańców. Wydzielono działki pod zabudowę miejską oraz
pola uprawne dla rolników. Jako miejsce na zabudowę wybrano wzgórze nad rzeką, Drwęca Warmińską, a konkretnie jej lewy brzeg. Centrum miasta stanowił rynek
z ratuszem i domami, które zajęli poważani ornecianie.

Orneta była silnie ufortyfikowanym miastem. Samo jej położenie zniechęcało
do ataków: miasto znajduje się na wzgórzu, a ze wszystkich niemal stron dostępu
do niego broniła woda: fosa miejska, Drwęca Warmińska od strony zachodu i północy oraz strumień, łączący rzekę z Jeziorm Mieczowym. Od zachodu i północnego zachodu murów miasta bronił kanał, odprowadzający wodę z rzeki na młyny i inne urządzenia przemysłowe. Dodatkowo wokół miasta wzniesiono sięgające 4 metrów mury miejskie. Mury te były użyteczne do czasu zastosowania w oblężeniu przez wrogów artylerii. Od 1812 roku zaczęto je stopniowo rozbierać, ponieważ hamowały rozrost miasta. Najbardziej znaczącymi budowlami, które powstały w dawnej Ornecie były:

- Zamek biskupi, w którym obecnie znajduje się szkoła podstawowa. Prawdopodobnie został zbudowany jeszcze przed 1315 rokiem, świadczyć o tym może także jego nieregularny plan. W 1314 roku służył za rezydencję biskupowi Hermanowi z Pragi, który także w nim zakończył życie. Jego następca, Jan z Miśni, przeniósł swoją siedzibę do Lidzbarka Warmińskiego, gdzie postawił o wiele okazalszy zamek. Ornecki zamek był wiele razy odbudowywany przez kolejnych biskupów. Do końca XIX wieku został całkowicie rozebrany, a na jego miejscu zbudowano szkołę, w której podziemiach wciąż można dostrzec elementy sklepienia i murów zamku.

- Ratusz miejski wybudowany w stylu gotyckim znajduje się w centralnej części orneckiego rynku. Został wzniesiony w 1351 roku na miejscu dawnego domu kupieckiego. Obecny kształt bryły ratusza został nadany najprawdopodobniej w latach 1376-1389. W XV wieku ratusz został obudowany murowanymi budami.
W 1614 roku owe budy uzyskały status domków budniczych. Dach wieńczy ośmioboczna barokowa wieżyczka z trzykrotnie odnawianą galeryjką. W hełmie wieży umieszczony jest najstarszy na Warmii, bo pochodzący z 1384 roku dzwon. Dzięki władzom miasta dawne podziemia ratusza zostały starannie odrestaurowane
i pełnią obecnie funkcję artystycznej galerii.

- Kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty - to najbardziej okazała budowla w mieście. Został zbudowany z inicjatywy biskupa Hermana z Pragi. Budowę rozpoczęto przed 1350 rokiem, a zakończono ją przed 1379 rokiem. Jest ceglaną czteroprzęsłową bazyliką z niewyodrębnioną częścią prezbiterialną i z wieżą od zachodu. Został zniszczony w czasie wojen krzyżackich
w latach 1519-1525. Po zniszczeniach kościół wielokrotnie przebudowano
i rozbudowano. Około 1900 roku przeprowadzono gruntowny remont kościoła nie zmieniając jednak jego konstrukcji i architektury. We wnętrzu budynku na uwagę zasługują liczne zabytki: ołtarz główny z 1744 roku, żyrandol z 1576 roku, barokowe ołtarze boczne, ambona z 1744 roku. Wewnątrz znajduje się również gotycki krzyż
z XV wieku oraz mosiężny lawaterz. Znajdują się też liczne malowidła ścienne, pochodzace z czasów gotyku i z XV wieku.

- Zakon sióstr Katarzynek, barokowy budynek postawiony z inicjatywy biskupa Marcina Kromera w 1586 roku na miejscu konwentu beginek, w południowej części miejskich murów. Jego wyposażenie wnętrza zawiera wiele zabytkowych mebli
i przedmiotów: wciąż działający zegar z 1750 roku, obrazy (św. Marii Magdaleny
z początku XVI wieku, Grupa ukrzyżowania z 1613 roku, obraz Reginy Protmann - założycielki zgromadzenia sióstr św. Katarzyny) i wiele innych.

Najważniejsze daty z historii Ornety:

12 sierpnia 1308 r. - pierwsza wzmianka o osadzie Orneta.

26 marca 1313 r. - Potwierdzenie praw miejskich Ornet - po raz pierwszy
w dokumentach pojawiło się słowo „civitas”

1340 r. - Orneta stała się siedzibą biskupów warmińskich.

1340 r. - powstały mury obronne, nastąpiła rozbudowa zamku.

1350 r. - rozpoczęto budowę kościoła farnego w mieście.

14 sierpnia 1359 r. - Orneta posiada odnowione przywileje miejskie na prawie chełmińskim. W mieście istnieje ratusz.

21 stycznia 1454 r. - Zjazd odbywający się w Ornecie, podczas którego miasta warmińskie stanęły po stronie Prus w wojnie trzynastoletniej.

1466 r. - Pokój Toruński, w wyniku którego Warmia wraz z Ornetą weszła

w skład Korony Polskiej.

24 listopada 1520 r. -poddanie miasta Albrechtowi Hohenzollernowi po ciężkim ośmiodniowym oblężeniu

1538 r. - Mikołaj Kopernik podczas pobytu w Ornecie asystował biskupowi Janowi Dantyszkowi przy odbiorze przysięgi składanej komornictwu biskupiemu.

1586 r. - osadzenie klasztoru Katarzynek z inicjatywy biskupa Marcin Kromera.

17 lipca 1626 r. - Orneta została zajęta przez wojska szwedzkie.

Lata 1655 - 1660 - druga wojna szwedzka, miasto zostało całkowicie zrujnowane.

Lata 1703 - 1788 - Hans Wulff, syn organmistrza z Ornety, zbudował organy oliwskie.

1772 r. -Rozbiór Polski. Orneta została w zaborze Pruskim.

Lata 1829 - 1830 - budowa kościoła ewangelickiego.

1867 r. - powstało pierwsze gimnazjum w Ornecie.

Lata 1872 - 1875 - powstał szpital św. Elżbiety - pierwszy nowoczesny szpital
w mieście

1884 - Orneta otrzymała połączenie kolejowe z Olsztynem, zaczęła się budowa dworca kolejowego.

1855 r. - Orneta otrzymała połączenie kolejowe z Pieniężnem.

1894 r. - Orneta otrzymała połączenie kolejowe z Morągiem.

1901 r. - powszechna elektryfikacja Ornety.

1902 r. - utworzono Gimnazjum Żeńskiego.

1905 r. - Orneta otrzymała połączenie kolejowe z Lidzbarkiem Warmińskim.

1911 r. - Orneta została skanalizowana i otrzymała wodociągi.

17 marca 1945 r. -wojska II i III frontu białoruskiego zajęły miasto

23 lipca 1945 r. - Orneta została przekazana administacji polskiej

1975 r. - w wyniku przeprowadzonej reformy administracyjnej Orneta stała się częścią województwa elbląskiego.

1996 r. - oddano do użytku nowoczesną oczyszczalnię ścieków.

1999 r. - Orneta w nowo powstałym województwie warmińsko-mazurskim znalazła się w powiecie lidzbarskim.

BILBLIOGRAFIA:

1. Achremczyk, S. (2006). Orneta. Dzieje miasta. Olsztyn: ElSet.

2. Kondracki, J. (2002). Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN.

3. Źródło internetowe: www.orneta.pl

1

---