Psalmy i Księgi mądrościowe
Charakter mądrości: wiedza praktyczna
Mądrość (wiedza) - praktyka a nie abstrakcja. Można stosować wiele kryteriów: środowiska, w których mądrość była praktykowana, uprawiana. Mądrość i wiedza w starożytności były zjawiskiem bardzo elitarnym, w odróżnieniu do współczesności. Zastrzeżone tylko i wyłącznie dla grupy ludzi. Nikomu nie zależało na tym aby je upowszechniać. Dostęp bardzo pilnie strzeżony.
2 środowiska:
a. arystokracji kapłańskiej (świątynnej) - Izrael, Bliski Wschód. W Egipcie była to jedyna grupa ludzi, która zajmowała się mądrością.
b. dwór królewski - sam władca, dostojnicy, urzędnicy, doradcy tego dworu, najwyższej rangi - społecznej, państwowej.
Kim byli "hakamim"?
Hakamim - Z czasem mędrcy wytworzyli coś na sposób elitarnej i zamkniętej grupy społecznej. Należeli tu ludzie z racji pochodzenia i brano pod uwagę zdolności intelektualne. Nie ważne były cechy genetyczne, ale zdolności intelektualne. Zwracali uwagę na zdolności intelektualne, gdyż mogli dzięki temu dostosować się tam ludzie z niższych warstw społecznych, pod warunkiem, że opanowali pewną wiedzą, tak np. do hakamim przenikać mogli pisarze.
Jaka formę mądrości przejęli izraelici od Egipcjan: bodajże instrukcje
Instrukcje - jak postępować, jak żyć. One są podawane w terminologii rodzimej. Ten, który naucza to ojciec, a ten którego naucza to syn.
Prz 4,20: „Zważaj, synu, pilnie na me słowa, do uwag mych nakłoń swe ucho”.
Prz 7,1: „Synu mój, przestrzegaj słów moich, moje nakazy przechowuj u siebie”.
Kto ostatecznie zredagował Prz: byli to mędrcy - VI wiek
Co oznacza "hajjim": życie wieczne
Hajjim ->życie : doczesne i wieczne. Nagrodą za dążenie do mądrości w życiu doczesnym będzie życie wieczne (hajjim). Mędrzec wskazuje też sposoby konkretnego podejścia do mądrości. Mów jak ją osiągnąć.
Dalej przechodzi do wyjaśnienia jak to osiągnąć.
W 8 rozdz. Prz z czym utożsamiana jest mądrość: wprost utożsamiana z Bogiem
Rozdz. 8 - hymn na cześć hipostazy mądrości - mądrość jako istota Boża. Mądrość związana jest z Bogiem i przedstawiona jako niezależna „siła” współpracująca z Bogiem. Niezależna „siła” istniała od samego początku, jeszcze przed stworzeniem. Mądrość jest towarzyszką Boga, która towarzyszy Bogu we wszystkich jego działaniach. Towarzyszka Boga począwszy od dzieła stworzenia a skończywszy na opiece nad Izraelem. Są tu też 2 obrazy, metafory:
Mądrość jako uosobienie Pani zapraszającej na ucztę.
Głupota jako uosobienie Pani zapraszającej na ucztę.
W 1,1-7 Prz o co chodziło: natura mądrości
Natura mądrości - jest bogata i wieloraka, dlatego trudno ją jednoznacznie określić.
Mędrzec w tych 7 wersach podkreśla, że mądrość to nie tylko hokmah (wiedza, inteligencja) ale również rozwaga, roztropność, umiejętność, stanowczość, podejmowanie słusznych wyborów, decyzji, sprawiedliwe i dobre życie. Mędrzec chce nam przekazać, uświadomić jak bardzo szerokim zagadnieniem jest mądrość.
Mądrość może stać się własnością człowieka o ile podporządkuje się dyscyplinie, pewnym zasadom, co nazywa mędrzec - karnością =>uporządkowanie życia religijnego.
Adresat orędzia mędrca => mądrość może zdobyć każdy. Mądrość to nie tylko warstwa intelektualna, rozumowa. Mądrość obowiązuje wszystkich tych inteligentnych i nie. Mądrość to teoria i praktyka.
Do mądrości można dojść przez:
chęć - osobistą pracę i zaangażowanie osoby dążącej do mądrości
sięganie do dorobku i doświadczeń, porad i wskazówek różnych nauczycieli i mędrców.
Jest to program działania dla dążących do mądrości.
Było podane jedno przysłowie i trzeba było zaznaczyć jakie to jest rodzaj przysłowia
Rodzaje przysłów.
Orzekające / informujące / oznajmiające -> jest ich najwięcej, z reguły odnoszą się do zjawisk często powtarzających się w życiu i przez to prowadzących do wyciągnięcia ogólnych wniosków.
Prz 15,18 „Człowiek gniewliwy wznieca kłótnie, a cierpliwy łagodzi spory”.
Prz 12 „Miłujący dyscyplinę, miłuje również wiedzę...”
Prz 10,2 „Bez pożytku złem nabyte bogactwa, a prawość ocala od śmierci”
Prz 10,27 „Bojaźń Pana dni przymnaża, skrócone są lata bezbożnych”- w oparciu o dekalog.
Oceniające -> nie jest ich dużo ale są charakterystyczne. Mędrcy wprost wskazują na zachowania, zjawiska i od razu je wartościują. Dają rady, czasem odwołują się do Boga, którego przedstawia się jako główne kryterium oceny np.:
Prz 11,1 ”Obrzydła dla Pana waga fałszywa, upodobaniem Jego-ciężarek uczciwy”-dobro cieszy Boga
Prz 16,32 „Cierpliwy jest lepszy niż mocny, opanowany - od zdobywcy grodu”.
Porównujące -> często porównywano sytuację nieprawdopodobną lub trudną w zestawieniu z sytuacja zwykłą.
Prz 26,1 „Jak w lecie śnieg, jak deszcz we żniwa, tak bogactwo u głupca nie ma miejsca”.
Prz 25,13 „Czym jest chłód śniegu w dzień żniwa,tym wierny zleceniu posłaniec:bo ducha panu orzeźwia”.
Prz 26,27 „Kto kopie dół wpada do niego, a kto pcha kamień na pewno znajdzie się pod nim”- przeniesienie obrazu na życie
Zbudowane na zasadzie rozkazu / nakazujące
Prz 19,18 „Ćwicz syna, dopóki jest nadzieja, nie unoś się aż do skrzywdzenia go”.
Prz 19,20 „Posłuchaj rady, przyjmij naukę, abyś był mądry w przyszłości”.
Prz 22,10 „Przepędź szydercę, a kłótnia ustąpi, ucichnie zatarg i potwarz”.
- nakaz wiążący się z e skutkiem jaki on wywoła
Prz 25,5 „Bezbożnego odłącz od króla, a sprawiedliwość jego tron umocni”.
Refleksyjne / ogólne ->bazują głównie na wartościach religijnych
Prz 20,22 „Nie mów: Za zło się odpłacę. Zdaj się na Pana: On cię wybawi”.
Prz 26,5 „Głupiemu odpowiadaj według jego głupoty by nie pomyślał, że mądry”.
Jakiego pochodzenia był Hiob: nie izraelskiego, Edomita
Hiob nie był Izraelczykiem i także jego przyjaciele nie byli Izraelczykami (Hi 1,1).
Hiob pochodził z terenów na wschód od Jordanu, tereny Edomu. Hiob i jego przyjaciele mogli być edomitami.
Kim był diabeł u Hioba: jednym z aniołów- jednym z dworzan
Opis dialogu jaki się wywołał między Bogiem a szatanem, który jest ukazany jako dworzanin Boga, syn Boga. On proponuje Bogu aby poddał Hioba próbie (test wierności Bogu).
Nie pamiętam dokładnie tego pytania ale odpowiedzią jest na pewno, że cierpiał niesprawiedliwe
Hiob jest świadomy, że cierpienie i niepowodzenia, których doznał są niezawinione i niesprawiedliwe. Jest przekonany o swojej niewinności, a to co go spotkało jest krzywdzące dla Hioba i niesłuszne. Dlatego by to rozwikłać, autor księgi zamieszcza dialogi Hioba z przyjaciółmi.
Jak jest ukazany Bóg u Hioba: jako władca potężny czy cos w tym stylu
Cechy Boga:
Odrębność i suwerenność. Od człowieka ale i całego świata.
Bóg przedstawia siebie jako tego, z którym kontakt bezpośredni jest niemożliwy i jako tego, kto ma władzę i kontrolę nad stworzeniem i stworzonym przez siebie światem. Przedstawia siebie jako Stwórcę.
Uzmysławia Hiobowi swoją wielkość i małość człowieka na przykładzie przyrody.
Moc stwórcza. Ukazuje ją Bóg przez to co stworzył. Przedstawia stworzenia, które przedstawiają moc Boga. Na przykładzie stworzeń.
Mądrość Boga. Bóg jest źródłem mądrości, jest Wszechwiedzący, zna czyny i intencje człowieka, prawa rządzące naturą, światem.
Czym jest cierpienie u Hioba: tajemnicą
W dramacie Hioba dostrzegamy tez jego bezradność i poczucie bezsilności. Hiob pogrąża się więc w cierpieniu i nieszczęściu. Wie on, że jest wiele spraw, których człowiek nie pozna, nie zrozumie. Świat skrywa wiele tajemnic nieodkrytych.
Tajemnica w tradycji biblijnej to przede wszystkim działanie Boga. Bóg działa w sposób tajemniczy tzn. niezrozumiały, niepojęty dla człowieka.
Co oznacza imię Kohelet: Ktoś kto przemawia, naucza
Kohelet - imiesłów, r. żeńskiego, l. pojedynczej. Ktoś kto takie zgromadzenia zwołuje. Ktoś kto na takim zgromadzeniu przemawia.
Pytanie o miejscu powstania Koheleta - Jerozolima
Koh 12, 1: „ja Kohelet byłem ….. w Jerozolimie”. To by znaczyło, że Salomon pseudo Kohelet jest bardzo stary i pisze tę księgę Koh na „emeryturze”. Takiej praktyki nie znano bo królowie do samej śmierci pełnili swoją funkcję.
Kohelet był mieszkańcem Jerozolimy w tym czasie, w którym księgę pisał. Miasto powstania - Jerozolima.
Co oznacza "hewel" u Koh.: przemijalność,
Hewel u Koh to coś na podobieństwo powiewu, wiatru, coś co przemija.
Kto był autorem Ks. Syracha: Jeszua Ben Syrach
Autorem wersji oryginalnej (hebr.) był Jeszua - syn Syracha (o nim niewiele wiemy). Dziś często nazywa się ta księgę „Księgą Ben Syracha” - syna Syracha. Księga powinna nazywać się „Mądrość Jezusa Syracha”.
Pochodzenie mądrości w ks. Syracha: od Boga
Wszelka mądrość pochodzi od Boga. Mądrość łączy elementy empiryczne (wynikające z doświadczenia i obserwacji) i teologiczne, miesza się je i odnosi do Boga.
Pytanie jaki jest charakter teologii izraelskiej czy coś takiego: odpowiedzią jest na pewno-uniwersalny
Pytania podstawowe z Ks. Mdr, bez szczegółów
Księga mądrości
Wyjątkowa, różni się od pozostałych miejscem powstania, językiem, kompozycją.
Kanon gr. - „Sofijas Salomonos” - mądrość Salomona - podkreśla to przynależność do literatury mądrościowej. Pseudonimia - przypisanie autorstwa Salomonowi.
Zaliczana jest do Pięcioksięgu Ksiąg Mądrościowych: Pn, Syr, Hi, Koh.
Napisana oryginalnie w języku greckim - dlatego nie jest w kanonie hebrajskim. Jest w Septuagincie, więc jest też w kanonie Biblii chrześcijańskiej uznana za księgę deuterokanoniczną. Protestanci jej nie uznają w kanonie. Uważają ją za apokryf.
Miejsce powstania
W diasporze, prawdopodobnie w Aleksandrii - wiodące centrum myśli, dużo było tam Żydów. To wyjątek, bo reszta powstała w Palestynie.
Data powstania
Świadectwa zewnętrzne:
Autor księgi wydaje się, że zna dobrze Septuagintę, nawiązując do Pisma Św. Korzysta z niej a nie tłumaczy hebr. Septuaginta została zredagowana ostatecznie - połowa II w. p. Chr.
Autor nie nawiązuje do Filona z Aleksandrii, który żył na przełomie wieków. Jeśliby go znał, to musiałby do niego nawiązać bo był on wybitny. Żył na przełomie ery. Więc księga musiała powstać około I w. p. Chr.
Wzmianki o prześladowaniach Żydów w Aleksandrii. Z historii wiemy, że nasiliły się one w I poł. I w. p. Chr. W Aleksandrii powstał zbiór zarzutów wobec Żydów („Contra Yudaies”) - powstała na przełomie III/II w. p. Chr. Autor polemizuje z tym i atakuje.
Stąd datuje się ta księgę na połowę I w. p. Chr.
Zjawisko zarzutów wobec Żydów szerzyło się, doszło do Palestyny. Dlatego powstało dzieło Flawiusza - pobożnego Żyda.
J. Flawiusz - przeciw Manetowi - „Contra Aprom”. (Aprom?)
Autor
Inaczej niż poprzednie księgi.
Żyd - wierzący, bardzo religijny, zachowuje prawo, jest przekonany o misji Izraela w świecie - miał ukazać światu Boga. Dumny, że należy do Narodu Wybranego, mimo prześladowań.
Z drugiej strony zna dobrze kulturę grecka, filozofię Platona. Stąd uważa się, że kształcił się w szkole greckiej. W filozofii Filon z Aleksandrii jest uważany za twórcę porozumienia między filozofia grecką a Izraelitami posługując się filozofia Platona i stoików.
Filon - logos - tego nie ma w tradycji hebrajskiej.
Dokonał kompromisu między dawnymi a nowymi prądami. Prekursorem był tu jednak autor księgi mądrości - cel: obrona tradycyjnych wartości (Pismo Św.), nauczać nowości, które oferowała filozofa grecka.
Są to ważne czasy w kwestii zachowania tożsamości. Rozpoczęło się to z ekspansją kultury greckiej na wschodzie. To zapoczątkowało konflikt wschód - zachód.
Ze wschodu na zachód - przechodziły nurty religijne (zachód - popularność kultów, np. kult Pana (pierwotny bóg syryjski)).
Z zachodu na wschód - filozofia, historia, etc.
Ze wschodu - na zachód - kult Metki, Ziemi Kybele.
Konfrontacja + kompromis.
Niektórzy szukali najlepszych elementów kultów wsch., zach.
Adresaci
Na 1 miejscu to Żydzi w diasporze, wierni tradycji ST. Ta księga miała umacniać w wierze.
Dalszymi adresatami byli żydowscy prozelici (w Aleksandrii), którzy prowadzili misje. W Aleksandrii najwięcej greków przeszło na judaizm. Do wszystkich greków, pogan (stąd napisana po grecku). Dużo filozofów greckich korzystało z mądrości żydowskiej.
Strona literacka
To księga dopracowana i przemyślana dokładnie. Przejrzysta i logiczna.
Kompozycja:
1-6: omówienie losu sprawiedliwych i bezbożnych w życiu doczesnym, potem w wieczności. Punktem zwrotnym jest śmierć.
7-9: - temat mądrości - istota, cechy, natura, hymn (7, 22 - 8, 4) o mądrości Bożej. Podaje 21 cech mądrości, 3x7 = 21 - doskonałość doskonałości. 7 - doskonałość, 3 - pełnia. GEMATRIA.
10-19: o działaniu mądrości w dziejach Izraela (też u Syr). Tu mówi o działaniu Bożej mądrości podczas wyjścia z Egiptu i pobytu na pustyni. Omawia plagi egipskie. Przejście przez Morze Czerwone - dla hebrajczyków to błogosławieństwo, dla Egipcjan - klęska.
Zachęta do korzystania z mądrości.
Ten motyw jest we wszystkich ks. mądrościowych (np. Przysłów - mądrość jako kobieta).
Tu: mądrość jako osoba (personifikacja) zachęca do korzystania z jej owoców.
Autor podkreśla, że mądrość mogą osiągnąć wszyscy, ale Bóg jej udziela tym, którzy jej pragną.
Dążenie do mądrości to obowiązek, bo jest odnoszona do wierności Bogu. Zaznacza, że Bóg daje człowiekowi możliwość wyboru, tzw. temat dwóch dróg (opis szczegółowy drogą wiary).
Wg. autora droga wiary prowadzi do życia wiecznego. Druga droga - zła - prowadzi do grzechu i śmierci.
Bóg nikogo nie zmusza, wszystko zależy od woli człowieka. Ks. mądrości to systematyzacja wcześniejszej myśli.
Los sprawiedliwych i bezbożnych
Autor ujmuje ten temat z punktu widzenia bezbożnych, mówi kim są, potem opisuje ich dojście do zrozumienia swoich błędów. Chodzi tu o apostołów. Żydzi, którzy przestawali być wierni Bogu. To zjawisko było częste w Aleksandrii i Palestynie. Z apostazją - przyjęciem kultu i tradycji greckiej łączyło się odrzucenie tradycji ST. Ale nie byli to ateiści. Ignorowali Boga i Jego prawo - ateizm praktyczny.
Odrzucali nieśmiertelność duszy i fakt życia wiecznego (złego i dobrego), końcem życia jest śmierć, po której nic nie ma. To podejście miało odzwierciedlenie w ich życiu: pij, baw się, używaj.
Kohelet zachęcał do zabawy, ale podkreślał, że każdy będzie oceniony przez Boga.
Tu: bezbożni swoimi czynami szkodzili innym.
Mowa o - typ prześladowanego (4, 7 - 5, 23) przez bezbożnych - obraz Jezusa w NT.
Bezbożni szukali odpowiedzi na pytanie czemu wierni zachowują wiarę w obliczu zła ze str. bezbożnych. Autor mówi, że nie mogą znaleźć odpowiedzi na pytanie bo zaślepiła ich nienawiść.
Autor księgi mądrości stawia 3 podstawowe pytania egzystencjalne i na nie odpowiada:
dlaczego Bóg dopuszcza cierpienie dobrych, sprawiedliwych, a bezbożni cieszą się powodzeniem. Autor: nie zawsze w życiu doczesnym nie zawsze jest tak jak być powinno, ale winny nie jest Bóg lecz człowiek, który może wybierał. Obwinianie Boga jest błędem, bo wina spoczywa na człowieku. Wszelkie zło zostanie naprawione w niebie, bo tam człowiek nie będzie mógł wybierać, a królować będzie Bóg. Autor przesuwa wymierzenie sprawiedliwości z życia doczesnego na wieczne.
Dlaczego, że na ziemi sprawiedliwi umierają bez dzieci, są biedni i zapomniani? Tradycyjna zasada odpłaty już nie obowiązuje (za zło - kara, dobro - nagroda). Autor ukazuje kontrast, pełne wyrównanie rachunków będzie w niebie.
Sprawiedliwy umiera przedwcześnie, a zły dobrze się ma, żyje? Autor: liczy się nie ilość (życia), lecz jakość, nie lata życia, lecz jakość.
Bezbożnych spotka zapłata - śmierć, zgodnie z tym jak uważali. Dodatkowa kara: będą świadomi swojego błędu i będą widzieć ludu nagrodzonych wiecznym życiem. Będą żałować swojego błędu.
Słówka:
Hokmah - mądrość
Da At - termin bardziej odnosi się do wiedzy.
Binah - równoległy do hokmah, zwraca uwagę na aspekt wrodzony, inteligencję
Ormah - mądrość w znaczeniu rozwoju, roztropności, przezorności, przewidywania.
Musar - dwie płaszczyzny: a. chęć zdobywania mądrości, b. karność dyscypliną narzuconą czy wymaganą
maskil - człowiek, który zajmuje się mądrością, jest rozumny, inteligentny i ma wiedzę.
arum - człowiek mądry, roztropny, przewidujący, który potrafi dojść do celu
ewil - głupiec, nie w sensie intelektualnym, postępujący źle, odrzucający mądrość
kesil - człowiek, który nie tylko nie dąży do mądrości, on nienawidzi wprost mądrości.
letsim - szydercy, drwiący ze wszystkiego
iwwelet - głupota, przeciwieństwo mądrości: dobrego, sprawiedliwego, uczuciowego życia.
Hakamim, maskilim - mędrcy, „starzy” - zajmują się zawodowo, uczą.
Soperim - uczeni w Piśmie
Amenemope - egipski mędrzec
maszal / masal - przysłowie
capax legomena - zwroty, które występują tylko raz w danym zbiorze
kahal - zgromadzenie o charakterze religijnym, społeczność
Hewel - u Koh to coś na podobieństwo powiewu, wiatru, coś co przemija.
Hebel - marność w tradycji: obrazy: klepsydra, czaszka ludzka).
Itron - termin na określenie pożytku, korzyści
reut ruah - pogoń za wiatrem
Ewen - kamień, kamienie są obrazem trwałości
Szalom - pokój
Milhamal - wojna
zicaran - pamięć
6