DEFINICJE

● Pierwiastek chemiczny - substancja PROSTA, której metodami chemicznymi NIE MOŻNA rozłożyć na substancje prostsze. Pierwiastki chemiczne przechodząc z jednych substancji do innych nie ulegają zmianie.

● Związek chemiczny - substancja ZŁOŻONA z co najmniej 2 różnych pierwiastków, powiązanych ze sobą w charakterystyczny, uporządkowany sposób, którą metodami chemicznymi MOŻNA rozłożyć na substancje prostsze.

● Atom - najmniejsza niepodzielna część PIERWIASTKA CHEMICZNEGO zachowująca jego właściwości.

● Cząsteczka - najmniejsza, niepodzielna część ZWIĄZKU CHEMICZNEGO, zachowująca jego właściwości, złożona z co najmniej 2 atomów połączonych ze sobą w sposób uporządkowany wiązaniem chemicznym.

● Wzór sumaryczny - symboliczny zapis przedstawiający skład ilościowy oraz jakościowy związku chemicznego.

● Wzór strukturalny - symboliczny zapis przedstawiający skład ilościowy ora jakościowy związku a także sposób powiązania atomów.

● Wartościowość - liczba całkowita określająca ile pojedynczych wiązań może utworzyć dany atom w cząsteczce.

● Prawo stałości składu (prawo stałych stosunków) : Pierwiastki tworząc związki chemiczne łączą się w stałych, ściśle określonych stosunkach ilościowych.

PODZIAŁ PIERWIASTKÓW
a) ze względu na stan skupienia:
● stały, np. sód, węgiel, magnez, krzem, wapń, siarka;
● ciekły, np. brom, rtęć
● gazowy, np. tlen, hel, azot, radon, krypton, chlor

b) ze względu na rodzaj pierwiastka i właściwości chemiczne:
● metal, np. wapń, złoto, srebro, miedź, potas:
- przewodzą prąd i ciepło
- mają metaliczny połysk
- zazwyczaj ciała stałe (wyjątek: rtęć)
- plastyczne
- kowalne;

● niemetal, np. siarka, chlor, selen, arsen:
- nie przewodzą prądu i ciepła
- kruche
- nie mają właściwości metali
- niekowalne
- nieplastyczne

WARTOŚCIOWOŚĆ PIERWIASTKÓW
● grupa 1 zawsze I
● grupa 2 zawsze II
● grupa 13 zawsze III
● grupa 14 II, IV
● grupa 15 III, V (wyjątek azot: I, II, III, IV, V)
● grupa 16 II, IV, VI (wyjątek tlen: zawsze II !)
● grupa 17 I, III, V, VII (wyjątek fluor: zawsze I !)

PIERWIASTKI DWUATOMOWE

● wodór H₂
● azot N₂
● tlen O₂
● fluor F₂
● chlor Cl₂
● brom Br₂
● jod I₂

PODZIAŁ NIEORGANICZNYCH ZWIĄZKÓW CHEMICZNYCH

● tlenki
● wodorki
● wodorotlenki
● kwasy
● sole

TLENKI
● zbudowane z atomów TLENU oraz atomów DOWOLNEGO PIERWIASTKA
● wartościowość tlenu zawsze wynosi II, natomiast wartościowość pierwiastka jest różna
● podział tlenków:
a) ze względu na stan skupienia:
- stały, np. MgO, SiO₂
- ciekły, np. H₂O
- gazowy, np. CO₂, NO;

b) ze względu na skład (tzn. na rodzaj pierwiastka):

- tlenki metali, np. CaO, K₂O
- tlenki niemetali, np. CO₂, SO₂

● otrzymywanie:
► PIERWIASTEK + TLEN (O₂) TLENEK PIERWIASTKA

WODORKI
● zbudowane z atomów WODORU oraz atomów DOWOLNEGO PIERWIASTKA
● wartościowość wodoru zawsze wynosi I, natomiast wartościowość pierwiastka jest różna
● wartościowość pierwiastków w grupach głównych od 1 do 14 rośnie od 1 do 4, natomiast w grupach głównych od 15 do 17 maleje od 3 do 1

● otrzymywanie:
► PIERWIASTEK + WODÓR (H₂) WODOROTLENEK PIERWIASTKA
● właściwości chemiczne wodorków:
a) wodorki metali - wszystkie reagują z wodą, powstaje wodorotlenek metalu i gazowy wodór (H₂);

b) wodorki niemetali - zazwyczaj nie reagują z wodą, ale niektóre:
- rozpuszczają się w wodzie i ulegają dysocjacji, np. NH₃, HF, HCl, HBr, HI, H₂S, H₂Se
- nie rozpuszczają się w wodzie, np. CH₄, AsH₃

Numer grupy	1	2	13	14	15	16	17
Wartościowość pierwiastka	I	II	III	IV	III	II	I
pierwiastki 3 okresu	Na	Mg	Al	Si	P	S	Cl
wzór wodorku	NaH	MgH2	AlH3	SiH4	PH3	H2S	HCl
nazwa wodorku	wodorek sodu	wodorek magnezu	wodorek glinu	krzemowodór	fosforowodór	siarkowodór	chlorowodór
pierwiastki 4 okresu	K	Ca	Ga	Ge	As	Se	Br
wzór wodorku	KH	CaH2	GaH3	GeH4	AsH3	H2Se	HBr
nazwa wodorku	wodorotlenek potasu	wodorotlenek wapnia	wodorotlenek galu	wodorotlenek germanu (IV)	arsenowodór (III)	selenowodór (II)	bromowodór (I)

WODOROTLENKI
● zbudowane z atomów TLENU oraz atomów WODORU i atomów METALU
● wartościowość tlenu zawsze wynosi II, wartościowość wodoru zawsze wynosi I, natomiast wartościowość metalu zależy od położenia w układzie okresowym
● w wodorotlenkach tlen i wodór tworzą razem grupę zwaną WODOROTLENOWĄ, o wzorze -OH, której wartościowość zawsze wynosi I
● otrzymywanie wodorotlenków:
a) metali 1 i 2 grupy układu okresowego:
► METAL + WODA WODOROTLENEK METALU + GAZOWY WODÓR (H₂)
2K + 2H2O 2KOH + H2

► TLENEK METALU + WODA WODOROTLENEK METALU
MgO + H2O Mg(OH)2

b) pozostałych metalu grup układu okresowego:
► SÓL + WODOROTLENEK METALU 1 GRUPY WODOROTLENEK + SÓL METALU 1 GRUPY
ZnCl2 + 2KOH Zn(OH)2 + 2KCl
As(NO3)3 + 3NaOH As(OH)3 + 3NaNo3

KWASY NIEORGANICZNE

● zbudowane z atomów WODORU oraz RESZTY KWASOWEJ
● podział:
a) beztlenowe - zawierają tylko wodór i niemetal, gdzie wodór ma wartościowość równą I niemetal ma swoją najmniejszą wartościowość;

b) tlenowe - zawierają wodór, niemetal i tlen, gdzie wodór ma wartościowość równą I, tlen równą II, natomiast niemetal ma wartościowość zależną od położenia w układzie okresowym
● reszta kwasowa - część kwasu, która pozostanie z kwasu po odjęciu WSZYSTKICH atomów wodoru
● wartościowość reszty kwasowej jest RÓWNA LICZBIE ATOMÓW WODORU w kwasie
● bezwodnik kwasowy - tlenek niemetalu, który w reakcji z wodą tworzy kwas; wartościowość niemetalu w bezwodniku kwasowym i kwasie jest ZAWSZE TAKA SAMA
● otrzymywanie:
a) beztlenowych:
► WODÓR (H₂) + NIEMETAL WODOREK NIEMETALU
H₂ + Cl₂ 2HCl

b) tlenowych:
► TLENEK NIEMETALU (BEZWODNIK KWASOWY) + WODA ROZTWÓR KWASU
SO₃ + H₂O H₂SO₄

Wzór kwasu	Nazwa kwasu	Nazwa bezwodnika	Wzór bezwodnika	Nazwa soli
HF	fluorowodór	brak	brak	fluorek
HCl	chlorowodór	brak	brak	chlorek
HBr	bromowodór	brak	brak	bromek
HI	jodowodór	brak	brak	jodek
H2S	siarkowodór	brak	brak	siarczek
CO2 ● H2O	kwas węglowy	tlenek węgla (IV)	CO2	węglan
HNO2	kwas azotowy (III)	tlenek azotu (III)	N2O3	azotan (III)
HNO3	kwas azotowy (V)	tlenek azotu (V)	N2O5	azotan (V)
H2SO3	kwas siarkowy (IV)	tlenek siarki (IV)	SO2	siarczan (IV)
H2SO4	kwas siarkowy (VI)	tlenek siarki (VI)	SO3	siarczan (VI)
H3PO4	kwas ortofosforowy (V)	tlenek fosforu (V)	P2O5	ortofosforan (V)
H4P2O7	kwas pirofosforowy (V) kwas ortofosforowy (V)	tlenek fosforu (V)	P2O5	pirofosforan (V) difosforan (V)
HClO	kwas chlorowy (I)	tlenek chloru	Cl2O	chloran (I)
HClO2	kwas chlorowy (III)	tlenek chloru	Cl2O3	chloran (III)
HClO3	kwas chlorowy (V)	tlenek chloru	Cl2O5	chloran (V)
HClO4	kwas chlorowy (VII)	tlenek chloru	Cl2O7	chloran (VII)

SOLE
● zbudowane z atomu METALU oraz RESZTY KWASOWEJ

● wartościowość metalu jest zależna od położenia w układzie okresowym, wartościowość reszty kwasowej jest RÓWNA LICZBIE ATOMÓW WODORU w kwasie
● podział ze względu na resztę kwasową:
a) beztlenowe - zawierają resztę kwasową kwasu beztlenowego (- ek);

b) tlenowe - zawierają resztę kwasową kwasu tlenowego (- an)

METODY OTRZYMYWANIA SOLI

a) beztlenowych i tlenowych:
1. METAL + KWAS SÓL + WODÓR (H2)
2Na + 2HNO₃ 2 NaNO₃ + H₂
Mg + 2HBr MgBr₂ + H₂

2. TLENEK METALU + KWAS SÓL + WODA
K₂O + H₂SO₃ K₂SO₃ + H₂O
Al2O₃ + 3H₂S Al₂S₃ + 3H₂O

3. WODOROTLENEK METALU + KWAS SÓL + WODA
Ca(OH)₂ + 2HNO₂ Ca(NO₂)₂ + 2H₂O
Fe(OH)₃ + 3HF FeF₃ + 3H₂O

b) tylko beztlenowych:
1. METAL + NIEMETAL SÓL
2K + Cl₂ 2KCl
Ca + S Cas

c) tylko tlenowych:
1. TLENEK METALU + TLENEK NIEMETALU (BEZWODNIK KWASOWY) SÓL
K₂O + N₂O₅ 2KNO₃
Al₂O₃ + P₂O₅ 2AlPO₄

2. WODOROTLENEK METALU + TLENEK NIEMETALU (BEZWODNIK KWASOWY) SÓL + WODA
Mg(OH)₂ + CO₂ MgCO₃ + H₂O
2LiOH + SO₃ Li₂SO₄ + H₂O

WODOROSOLE
● powstałe z wielowodorowych kwasów, w których nie wszystkie atomy wodoru zostały zastąpione atomem metalu
● otrzymywanie: wodorotlenek + kwas

● wielowodorowe kwasy : H₂S, CO₂ ● H₂O, H₂SO₃, H₂SO₄, H₃PO₄, H₄P₂O₇

HYDROKSOSOLE
● powstałe z wielowodorotlenowych wodorotlenków, w których nie wszystkie grupy wodorotlenowe (hydroksosylowe) zostały zastąpione resztą kwasową
● otrzymywanie: wodorotlenek + kwas
● wielowodorotlenowych wodorotlenków: Mg(OH)₂, Zn(OH)₂, As(OH)₃, Ca(OH)₂

TYPY REAKCJI CHEMICZNYCH
a) reakcja syntezy (łączenia) - z dwóch różnych substancji powstaje jedna substancja
● z dwóch różnych pierwiastków powstaje nowy, jeden związek:
2H2 + O2 2H2O
C + O2 CO2

● z dwóch różnych związków powstaje nowy, jeden związek:
CaO + N2O5 Ca(NO3)2
SO3 + MgO MgSO4

b) reakcja analizy (rozkładu) - z jednej substancji powstają dwie nowe, różne substancje
● z jednego związku powstają dwa nowe, różne pierwiastki:
Al2S3 2Al + 3S
H2S H2 + S

● z jednego związku powstają dwa nowe,różne związki:
2KNO3 K2O + N2O5
MgSO4 SO3 + MgO

c) reakcja wymiany - z dwóch różnych substancji powstają dwie nowe, różne substancje
● reakcja wymiany pojedynczej - z pierwiastka i związku powstaje nowy, inny pierwiastek i nowy, inny związek:
Mg + H2SO4 MgSO4 + H2
2K + H2O ● CO2 K2CO3 + H2

● reakcja wymiany podwójne - z dwóch różnych związków powstają dwa nowe różne związki:
Mg(OH)2 + H2SO4 MgSO4 + 2H2O
Ca(OH)2 + 2HCl CaCl2 + 2H2O

---