Wiek poniemowlęcy
Wiek poniemowlęcy to drugi i trzeci rok życia. Tempo rozwoju somatycznego jest teraz znacznie wolniejsze, mniejsze jest zapotrzebowanie na pokarmy, znika podskórna tkanka tłuszczowa, dziecko staje się znacznie szczuplejsze, ale za to sprawniejsze. Dziecko doskonali swoją motorykę i mowę, przez co staje się bardziej niezależne, samodzielne, poznaje otoczenie.
Charakterystyczną cechą dziecka w tym okresie jest ogromne zapotrzebowanie na ruch. Nazywamy to „głodem ruchu i wrażeń”. Dzieci źle znoszą monotonne zajęcia - z trudem skupiają się nad jedną czynnością na dłużej. Wielka ruchliwość prowadzi do zmęczenia, trzeba więc dbać, by dziecko dużo spało.
Dzieci chorują zazwyczaj na choroby zakaźne.
Zwiększają się także ilości urazów, z jednej strony z powodu dużej ruchliwości i małej rozwagi i braku odpowiedzialności.
Niemniej umiejętność chodzenia ułatwia mu poznawanie świata przedmiotów i żywych istot. Wzrasta sprawność manipulacyjna. Następuje również zaostrzenie spostrzegawczości. Dziecko manipulując przedmiotem zwraca uwagę na te jego cechy, które mają znaczenie podczas wykonywania określonej czynności. Poznaje coraz więcej skutecznych sposobów działania.
Przejawem rozwijającej się odrębności jest rozpoznanie siebie w lustrze, tendencja do używania zaimka ja, a także czasami głośne przeciwstawianie się woli innych,
Charakterystyczny dla tego okresu jest wzrost pobudliwości nerwowej i emocjonalnej oraz rozdrażnienia. Jest to związane z uświadamianiem sobie sygnałów od organizmu, prawdopodobnie głównie z układu trawiennego. W związku z tym, iż dziecko w tym wieku nie kontroluje wystarczająco potrzeb biologicznych, często znajduje się pod bardzo silnym ich naciskiem, co jest przyczyną wyżej wymienionych pobudliwości.
Główne emocje to:
Strach.
-powiększa się liczba możliwych odmian i odcieni tej emocji;
-różnicuje się jakość przeżyć, gdyż dziecko rozpoznaje już różnorodne ich źródła oraz subtelniejsze stają się stopnie natężenia reakcji;
-dziecko jest narażone na częstsze przeżywanie różnych odmian strachu, kiedy rodzice będą popełniali błędy lub dopuszczały się zaniedbań wychowawczych np. nie będą chroniły przed niepotrzebnymi sytuacjami zagrożenia, wywołującymi strach lub same powodują powstanie takich sytuacji (straszenie czy narażanie dziecka na przeżywanie konfliktów);
-pojawia się możliwość przewidywania (antycypacji) sytuacji zagrożenia, które może nadejść - dziecko reaguje obawą;
-często związany jest z konkretnymi sytuacjami życia dziecka: strach przed opuszczeniem fizycznym - możliwość utraty najbliższych oraz psychicznym - brak uczuć dla dziecka, oschłość, itp.
Gniew
Występuje przeważnie w postaci tzw. odruchu agresywnego - zachowanie dość gwałtowne i impulsywne;
Wyróżnić można trzy główne postaci reakcji agresywnej:
łagodną: bierny opór wobec różnorodnych wymagań stawianych dziecku przez otoczenie (dąsanie, boczenie się)
demonstracyjno-prowokacyjną: demonstrowanie protestu wobec postępowania innych osób, sprzecznego z jego zamiarami i oczekiwaniami, opór wobec wymagań; U niektórych dzieci można zauważyć element przekory, która jest pewnego rodzaju próbą sił w walce. Dziecko oczekuje wówczas jakichś reakcji osób znajdujących się w tej "grze", ale spodziewa się, że nie będą one dla niego groźne. Można powiedzieć, że dziecko sprawdza, na co może sobie pozwolić.
ostrą: ma gwałtowny charakter, przyjmuje postać fizycznego ataku na osoby lub rzeczy
Uczucie przywiązania - dalszy etap rozwoju emocjonalnej więzi, jaka łączy dziecko z najbliższymi mu osobami a także z niektórymi przedmiotami.
Uczucie radości - tak jak w poprzednim okresie występują tu te same źródła, tylko teraz istnieje więcej sposobności do jej przeżywania, duże znaczenie dla radosnych nastrojów dziecka mają dobre wzajemne kontakty emocjonalne z najbliższymi.
Ciekawość - nadal poznawczy kontakt ze środowiskiem ma charakter sensoryczno-motoryczny, jednakże maluch jest już dużo sprawniejszy.
Uczucia i sposób ich wyrażania stają się stopniowo coraz mniej żywiołowe i impulsywne, są czasem gwałtowne. Charakterystyczne jest to, iż szybko przechodzą w biegunowo przeciwstawne, chociaż nadal procesy pobudzania dominują nad procesami hamowania,
Rozwój inteligencji sensoryczno - motorycznej oraz aktywność sensoryczno - motoryczna połączona z chodzeniem daje pierwsze poczucie autonomii,
Dziecko staje się zdolne do myślenia o rzeczach nieobecnych gesty, głosy, postawy nabierają walorów sygnału zdolnego do wywołania reakcji, podstawową formą zachowania dziecka stają się reakcje okrężne, dziecko odkrywa, że przedmioty w otoczeniu są i poprzez eksperymentowanie dziecko dochodzi do kombinacji myślowych, rozwija się zdolność do zastępowania symbolami nieobecnych przedmiotów i zjawisk,
W trzecim roku życia dziecko zaczyna stawiać pytania: „ co to jest?”
W tym okresie dziecko powinno już opanować świadome oddawanie moczu i kału. Uzębienie mleczne ustala się w pełnym zakresie (20 zębów). W związku z tym zmienia się sposób żywienia dziecka, które coraz bardziej przechodzi z pokarmów papkowatych i półstałych na stałe.
W tym wieku dziecko lubi wszelkiego rodzaju zabawy:
Zabawy manipulacyjne (w tym: funkcjonalne, ruchowe, manipulacyjne). Wyraźny związek z rzeczywistością społeczno - kulturową. W toku zabawy dziecko wykrywa znaczenie społeczne przedmiotów.
Zabawy tematyczne - (w coś lub w kogoś)
Zabawy konstrukcyjne - wszystkie zabawy, w wyniku, których powstaje wytwór - kształcą precyzję ruchów, myślenie i wyobraźnię dziecka, rozwijają uwagę, wytrwałość, systematyczność i umiejętność pokonywania przeszkód
Symboliczne - są podstawą zabaw tematycznych, przykład: zabawa w udawanie.
Zabawa w udawanie - istotny dowód prawidłowego rozwoju dziecięcej teorii umysłu. Wczesne formy pojawiają się w wieku 18 miesięcy i są związkiem trzech elementów: podmiotu (dziecka), podstawowej reprezentacji (przedmiot, którym bawi się dziecko - na przykład klocek) i reprezentacji rozkojarzonej - drugiego rzędu, dotyczącej udawanej treści (klocek to filiżanka). Rozkojarzenie umożliwia traktowanie udawanej treści niezależnie od rzeczywistych właściwości przedmiotu.
Umiejętność udawania rozwija się szczególnie między 18 i 24 miesiącem - dzieci odgrywają sytuacje "na niby" i rozumieją, kiedy udają inni, na przykład mama posługująca się bananem jako słuchawką telefonu. W wieku 2 lat dziecko lubi przebywać z osobami dorosłymi, które budzą w nim pozytywne emocje. Uczestniczy w wykonywaniu prac domowych - naśladuje zachowania dorosłych. Rozumie pragnienia własne i innych, o swoich potrzebach mówi wprost.
W wieku 3 lat dziecko mówi o potrzebach własnych i innych; chętnie mówi o swoich emocjach, dzieli się refleksjami na ich temat; rozumie emocje innych. Te wszystkie umiejętności pomagają nawiązywać kontakty społeczne i dzielić się doświadczeniem.
Dziecko potrafi inicjować interakcje społeczne; zaczepia inne dzieci nawiązując kontakt wzrokowy lub wykonując jakąś czynność; bawi się samotnie bądź równolegle.
Dzięki rozumieniu zasady stałości i rosnącej samodzielności dziecka (poczucie sprawstwa - jestem źródłem zmian i wydarzeń), kształtuje się jego odrębność psychiczna i poczucie tożsamości. Pierwszym przejawem poczucia własnego "ja" jest umiejętność rozpoznania siebie w lustrze, nabywana między 15 i 24 miesiącem życia.
Bardzo ważnym źródłem wiedzy o siebie jest dla dziecka tak zwane lustro społeczne, czyli opinie innych osób. W ukształtowaniu odrębności pomagają dziecku rozmowy o przyczynach wydarzeń, o emocjach i potrzebach oraz powtarzany dźwięk własnego imienia. Poczucie tożsamości i odrębności jest również wzmacniane przez używanie zaimka "ja", dziecięcy negatywizm (wyraźny sprzeciw wobec próśb, odmowa wykonania, upór). Trzy lata to wiek przekory. Dziecko uniezależnia się od rodziców. A przynajmniej się stara, wahając się (według Erika Eriksona) między potrzebą autonomii a zwątpieniem w swoją niezależność.
Teorię psychospołeczną dotyczącą kryzysów tożsamości w cyklu życia stworzył Erik Erikson, zakładając, że każda faza rozwoju jest swoistym kryzysem, sprowadzającym się do konfliktu:
zaufanie - nieufnosć (niemowlęctwo)
autonomia - wstyd i zwątpienie (poniemowlęctwo)
inicjatywa - poczucie winy (dzieciństwo)
pracowitość - poczucie niższosci (okres szkolny)
faza dojrzewania płciowego - tożsamość a niepewność roli
wczesny okres dojrzałości - intymność a izolacja
dorosłość - kreatywność a stagnacja
dojrzałość - integralność ego a rozpacz
6