Bogowie i bóstwa starożytnego Egiptu
MIN, mit. egip. patron płodności i urodzaju; opiekun pustynnych dróg; M. czczono gł. w Achmim i Koptos; w teologii egip. związany z Horusem (którego uosabiał faraon), Amonem oraz Ozyrysem; przedstawiany jako ityfalliczny mężczyzna w obcisłej szacie, w koronie z wysokich piór i z uniesioną wysoko ręką; wizerunkowi Mina towarzyszyła sałata — symbol nasienia i płodności.
AMON, mit. egip. wg teologii z Hermopolis Magna jedno z prabóstw istniejących przed stworzeniem; uosobienie niewidzialnych życiodajnych elementów natury: powietrza i wiatru; od XXII w. p.n.e. kult Amona w nomie tebańskim, z gł. ośr. w Karnaku; utożsamiony z → Re oraz → Minem, Amon [`ukryty'] jako bóstwo uniwersalistyczne i jako patron dynastii król. w czasach Nowego Państwa w XVI-XI w. p.n.e. stał się gł. bogiem państw.; przedstawiany jako król w koronie z 2 wysokimi piórami, a także jako baran lub gęś; również w formach kryptograficznych (np. jako obelisk); przez Greków utożsamiany z Zeusem.
ANUBIS, egip. bóstwo opiekuńcze zmarłych i nekropoli, patron mumifikacji; wg mitu zmumifikował ciało → Ozyrysa; ośr. kultu Anubisa było nie zidentyfikowane miasto w środk. Egipcie, zw. przez Greków Kynopolis; przedstawiany jako czarny pies (szakal) lub człowiek z głową psa.
ATUM, egip. bóg-stwórca czczony w Heliopolis; wg mitu wynurzył się z praoceanu jako → prapagórek i powołał do życia pierwszą parę bóstw kosm.: → Szu i → Tefnut; Atum był także niewidzialnym słońcem wieczornym i nocnym; przedstawiany jako król, rzadziej jako wąż, baran, ichneumon, małpa itp. lub człowiek z głową barana.
BES, popularne egip. bóstwo lud. — demon-strażnik opiekujący się ludźmi w czasie snu i przy porodach; przedstawiany jako karzeł z uszami, grzywą i ogonem lwa, z wysuniętym językiem, często uzbrojony w nóż; kult Besa spokrewniony z kultami → Re i → Hathor, w czasach gr.-rzym. nabrał cech panteistycznych.
CHONSU, bóstwo egip., patron księżyca, opiekun chorych oraz przyszłych matek; od pocz. II tysiącl. p.n.e. jego kult rozwijał się w Tebach (Karnak), gdzie Chonsu tworzył triadę z → Amonem i → Mut; przy świątyni Chonsu był szpital i izba porodowa; czczony też w Memfis, w świątyni → Ptaha; przedstawiany podobnie jak Ptah; głowę Chonsu wieńczą 2 wizerunki księżyca oraz tzw. dziecięcy lok.
GEB, mit. egip. bóstwo — personifikacja Ziemi; wg kosmogonii z Heliopolis wnuk Atuma, syn powietrza Szu, małżonek nieba Nut, ojciec Ozyrysa; miał być pierwszym królem (faraonem) ziemskim; Geb był też bóstwem zmarłych (uosabiał ziemię, w której grzebano ciała); przedstawiano go jako leżącego nagiego mężczyznę.
HATHOR, w staroż. Egipcie jedno z najważniejszych bóstw żeńskich [egip. Hathor `dom Horusa']; pełniła różne funkcje: 1) bóstwa kosm., matki Słońca, pani nieba i życia; 2) patronki króla (faraona) i personifikacji pałacu król.; 3) opiekunki zmarłych i patronki nekropoli; 4) patronki radości i miłości; Hathor była identyfikowana z wszystkimi gł. boginiami (m.in. Izydą, Nut, Bastet); Grecy utożsamiali ją z Afrodytą; wyobrażana najczęściej jako krowa lub kobieta z głową (lub tylko uszami) krowy; ośr. kultu w całym kraju (m.in. w Denderze i Tebach).
HORUS, w mitologii egip. jedno z gł. bóstw (egip. 'odległy'): 1) najstarszy bóg nieba (jego oczami były Słońce i Księżyc); 2) patron władzy król. (od pocz. III tysiącl. p.n.e. identyfikowany z królem, czyli faraonem); 3) syn Ozyrysa i Izydy (wg mitu, w walce o panowanie nad światem pokonał Seta, mordercę swego ojca); w ikonografii przedstawiany jako sokół lub człowiek z głową sokoła, w stroju i koronach król.; ośr. kultu w całym Egipcie (m.in. w Idfu i Kom Ombo); Grecy utożsamiali go z Apollinem.
IMHOTEP (XXVII-XXVI w. p.n.e.), egip. architekt, uczony, arcykapłan z Heliopolis; kierował król. pracami bud.; był inspiratorem egip. monumentalnej architektury kam.; twórca pierwszej piramidy schodkowej Dżesera w Sakkara. Od okresu Nowego Państwa (XVI-XI w. p.n.e.) czczony jako patron pisarzy i uczonych, od VII w. p.n.e. do czasów rzym. — jako opiekun chorych, identyfikowany przez Greków z Asklepiosem.
IZYDA, Izys, gr. Isis, egip. bogini, która początkowo była personifikacją tronu król.; wg mitologii egip. żona Ozyrysa i matka Horusa; patronka magii; czczona m.in. w tzw. Iseum (środk. Delta), Abydos, Koptos i na File; popularność Izydy wzrosła w Okresie Późnym; w czasach gr.-rzym. kult Izydy rozprzestrzenił się poza Egiptem (m.in. w Rzymie); przedstawiana najczęściej jako kobieta z hieroglifem na głowie — wyobrażeniem tronu, lub (identyfikacja Izydy z Hathor) dyskiem słonecznym między krowimi rogami; często występuje w towarzystwie Neftydy; brązowe figurki Izydy z małym Horusem na kolanach uważano w średniowieczu za wyobrażenia Madonny z Dzieciątkiem.
MAAT, mit. egip. uosobienie ładu we wszechświecie (ustanowionego w czasie aktu stworzenia świata), sprawiedliwości i prawdy, uniwersalny wzorzec etyczny; przedstawiana jako kobieta z piórem na głowie; córka Re; Maat (identyfikowaną z Tefnut) czczono w całym Egipcie — w jej świątyniach odbywały się sądy.
MIN, mit. egip. patron płodności i urodzaju; opiekun pustynnych dróg; M. czczono gł. w Achmim i Koptos; w teologii egip. związany z Horusem (którego uosabiał faraon), Amonem oraz Ozyrysem; przedstawiany jako ityfalliczny mężczyzna w obcisłej szacie, w koronie z wysokich piór i z uniesioną wysoko ręką; wizerunkowi Mina towarzyszyła sałata — symbol nasienia i płodności.
MONTU, mit. egip. bóstwo lokalne okolic Teb (Karnak, Armant, Nadż al-Madamud); patron czynów wojennych faraona; popularny w czasach Średniego i Nowego Państwa (ok. XX-XI w. p.n.e.), gdy powstawało egip. imperium; wcieleniem Montu był byk Buchis (czczony w Armant); w sztuce przedstawiany jako faraon (ewentualnie człowiek w stroju król.) z głową sokoła, w koronie złożonej z dysku słonecznego i 2 wysokich piór.
MUT, mit. egip. małżonka Amona i matka Chonsu; Mut [`matka'] była czczona jako bogini gł. w Tebach (Karnak); przedstawiana jako sęp, kobieta z głową lwicy lub kobieta z król. podwójną koroną Górnego i Dolnego Egiptu; identyfikowana m.in. z Bastet, Sachmet i Nechbet.
NECHBET, mit. egip. bogini lokalna m. Necheb (ob. Al-Kab w pd. Egipcie), czczona pod postacią sępa; druga, oprócz dolnoegip. bogini-kobry Uadżyt, bogini opiekuńcza faraona i zjednoczonego Egiptu, symbolizowała Górny Egipt.
NEFTYDA, mit. egip. córka Geba (Ziemia) i Nut (Niebo), siostra Ozyrysa, Izydy i Seta; przedstawiana najczęściej razem z Izydą, jako płaczka nad ciałem Ozyrysa; jedna z bogiń opiekuńczych zmarłych (oprócz Izydy, Selkit i Neit).
NEIT, mit. egip. bogini m. Sais (także m. Esna w Górnym Egipcie); czczona od pocz. III tysiącl. p.n.e.; atrybuty Neit (tarcza i strzały) wskazują na związek z polowaniem i wojną; Grecy utożsamili ją z Ateną; także bogini-opiekunka faraona i jedna z bogiń opiekujących się zmarłymi; w Epoce Późnej nabrała cech uniwersalistycznych; przedstawiana jako kobieta w koronie Dolnego Egiptu.
NU, Nun, mit. egip. personifikacja tzw. praoceanu, czyli prawód istniejących przed stworzeniem świata (prasubstancji obejmującej elementy wszystkiego); określany jako ojciec bogów, wg kosmogonii z Heliopolis z niego wynurzyło się Słońce lub Atum w postaci → prapagórka; Nu otaczał świat i każda woda (np. rzeka, źródło, deszcz) była jego częścią.
NUT, mit. egip. personifikacja nieba; przedstawiana jako naga kobieta wygięta w łuk i dotykająca rękami ziemi, z ciałem pokrytym gwiazdami; matka bogów: Ozyrysa, Izydy, Seta i Neftydy; każdego wieczoru Nut połykała Słońce, a rankiem rodziła je ponownie; jako miejsce przeznaczenia dusz Nut była też boginią opiekującą się zmarłymi.
OZYRYS, mit. egip. jedno z najważniejszych bóstw staroż. Egiptu; gł. aspekty Ozyrysa: 1) uosobienie zmarłego faraona; 2) bóstwo wegetacji i wiosennego odrodzenia przyrody; 3) bóstwo zmarłych; 4) bóstwo płodności; wg mitu z Heliopolis, Ozyrys był synem Geba i Nut, bratem i mężem Izydy, ojcem Horusa; jako król ziemski Ozyrys został zamordowany przez swego brata Seta, zmumifikowany, a po przywróceniu do życia, stał się królem świata zmarłych (natomiast Horus, po walce z Setem, odzyskał król. władzę na ziemi); mit ten był corocznie odtwarzany podczas święta zmarłych; gł. ośr. kultu Abydos i Busiris (ob. Abu Sir Bana); przedstawiany jako mumia w koronie Górnego Egiptu ozdobionej piórami (tzw. korona atef), często w towarzystwie Izydy.
PRAPAGÓREK, mit. egip. bóg-Stwórca, który pod postacią prapagórka (wyspy) wyłonił się z → Nu (praoceanu), zapoczątkowując dzieło stworzenia świata; wg kosmologii z Heliopolis był to → Atum, wg teologii memfickiej Ptah-Tatenen [`Ptah — ziemia, która się wynurza'].
PTAH, mit. egip. bóg czczony gł. w Memfis, wg memfickiej teologii stworzył świat za pomocą twórczego słowa; opiekun rzemiosła i sztuki; przedstawiany jako stojąca postać, w stroju i nakryciu głowy ściśle przylegającym do ciała; w czasach panowania XIX i XX dyn. (XIII-XI w. p.n.e.) Ptah wraz z → Amonem i → Re tworzył nacz. trójcę egip. panteonu.
RA, mit. egip. ubóstwione Słońce, → Re.
RE, Ra, mit. egip. ubóstwione Słońce, najważniejsze bóstwo staroż. Egiptu (każda świątynia miała wyodrębnioną część poświęconą kultowi Słońca); Re to: 1) pra-bóg, istniejący przed stworzeniem świata; 2) bóg-stwórca i pan świata utożsamiony z Atumem i Horusem; 3) władca bogów; 4) władca świata zmarłych utożsamiony z Ozyrysem; z Re łączono synkretycznie inne bóstwa (np. Amon-Re, Atum-Re); przedstawiano go jako człowieka z głową sokoła zwieńczoną dyskiem słonecznym, często w barce, w której (wg wierzeń) przemierzał niebo; gł. ośrodek kultu — Heliopolis.
SACHMET, Sechmet, mit. egip. bogini, personifikacja niszczącej potęgi słońca, a także boskiej mocy chroniącej faraona oraz waleczności król.; Sachmet [`najpotężniejszą'] czczono gł. w Memfis jako żonę Ptaha; identyfikowana z Tefnut, Bastet i Mut; przedstawiana jako postać kobieca z głową lwicy.
SERAPIS, Sarapis, gr. nazwa egip. boga Ozyrysa-Apisa czczonego w Memfis w Okresie Późnym; kult Serapisa, jako wspólnego boga Egipcjan i Greków, rozpowszechnił się w całym Egipcie za panowania Ptolemeusza I Sotera (323-283 p.n.e.); przedstawiano go na wzór gr. rzeźb Zeusa z egip. uzupełnieniami (np. rogi baranie) i z tzw. kalatosem (koszem obfitości) na głowie; gł. ośr. kultu — Aleksandria, Memfis (Serapeum).
SET, Seth, mit. egip. bóstwo o ambiwalentnej naturze: 1) patron Górnego Egiptu, pustyni i obcych ziem, razem z Horusem gwarant silnej władzy faraona, obrońca Re w jego walce z siłami chaosu uosabianego przez węża Apopisa; 2) uosobienie gwałtownej, prymitywnej siły i destrukcji, mityczny morderca Ozyrysa; w zależności od sytuacji polit. w kraju oficjalna teologia podkreślała jego pozytywny lub negatywny aspekt; przedstawiany jako fantastyczne zwierzę lub człowiek z głową tego zwierzęcia; gł. ośr. kultu: Awaris we wsch. części delty Nilu i Ombos (ob. Kom Ombo) w 5 nomie Górnego Egiptu; przez Greków utożsamiany z Tyfonem.
SOBEK, mit. egip. bóstwo opiekuńcze terenów obfitujących w wodę, zwł. Fajum, czczone pod postacią krokodyla; kult Sobka, poświadczony w pocz. III tysiącl. p.n.e., trwał do czasów gr.-rzym., w których Sobek (gr. Suchos) stał się bóstwem uniwersalnym o synkretycznym charakterze; liczne ośr. kultu, m.in. Kom Ombo.
SZU, mit. egip. bóstwo personifikujące świetlistą atmosferę wypełniającą przestrzeń między niebem a ziemią; wg mitu z Heliopolis (IV/III tysiącl. p.n.e.) syn Atuma, stwórcy świata; wraz ze swą siostrą Tefnut (uosabiającą wilgoć) Szu personifikuje warunki niezbędne do powstania życia; utożsamiany z królem egip. (faraonem) jest gł. postacią w → Tekstach Sarkofagów; przedstawiany jako król z piórem na głowie lub jako lew.
TEFNUT, mit. egip. bogini, personifikacja wilgoci jako jednego z warunków koniecznych do powstania życia; wg mitu z Heliopolis córka Atuma i siostra Szu; w różnych egip. systemach teol. identyfikowana z Maat, Hathor i Sachmet; przedstawiana jako lwica lub kobieta z głową lwicy.
TOT, gr. nazwa egip. boga Dżehuti czczonego prawdopodobnie już na pocz. III tysiącl. p.n.e. w Hermopolis pod postacią ibisa; Tot był patronem księżyca, opiekunem nauki, pisarzy i świętych tekstów, zw. również sekretarzem bogów; w Okresie Późnym uznany za uniwersalnego boga-Stwórcę; przedstawiany jako ibis, pawian lub król z głową ibisa, zwieńczoną wyobrażeniem 2 form księżyca (dysk i sierp), z przyborami pisarza w ręku; przez Greków identyfikowany z Hermesem.