BIBLIOTEKI:
W okresie stanisławowskim:
-wzrost zainteresowania piśmiennictwem, szerszy obieg książki niż w I poł. XVIII w.
-ilościowo i jakościowo pełniejsze nasycenie rynku
Składały się na to dwa czynniki:
1) olbrzymi dopływ publikacji książkowych z zagranicy
2) wielokrotnie wzmożona własna produkcja książek i drobniejszych druków
Książki, broszury stały się zatem przedmiotem kolekcjonowania, gromadzenia
Nowa forma pośrednictwa między książką a jej odbiorcami:
- sprzedaż
- czasowe udostępnianie publiczne w bibliotekach i czytelniach
Zwrot-> książka z przedmiotu kolekcjonowania i zbieractwa zamkniętego stała się publicznie dostępna
Tradycja zbiorów bibliotecznych w Polsce:
- XVI w. Zygmunt August i jego wielki księgozbiór- podstawa biblioteki późniejszego Uniwersytetu Wileńskiego.
- liczne biblioteki: Akademii Krakowskiej, Akademii Zamoyskiej, różnowiercze w Gdańsku, Toruniu, Elblągu
- rozwinięte w dobie kontrreformacji księgozbiory jezuitów
- biblioteki klasztorne i kościelne tworzone na bazie fundacyjnej
zbiory magnackie np. Krzysztofa Opalińskiego, Jabłonowskich, Załuskich
W czasach Oświecenie wszystkie księgozbiory ( prócz zakonnych z pewnymi wyjątkami) a mianowicie: publiczne, dworskie, fundacyjne, szkolne, pomniejsze zbiory prywatne szlacheckie i mieszczańskie przeszły okres intensywnego rozwoju.
Biblioteki publiczne:
- najznakomitszy polski księgozbiór w XVIII wieku- BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH, urzeczywistniała ideę pierwszej biblioteki narodowej w Polsce. Oficjalne jej powołanie zapowiedział Józef Andrzej Załuski w swym Programma literarium ad bibliophilos w 1732 r. Pomysł ten korespondował z dawniejszymi zamysłami jego brata: połączone
księgozbiory Załuskich umieszczono w zakupionym w 1736r. pałacyku Daniłłowiczów, w którym po remoncie w 1747 r. dokonano otwarcia biblioteki. Księgozbiór obejmował wówczas:
-ok. 2000 000 książek i ok. 10 000 rękopisów, tysiące map, atlasów, sztychów ( zasób powiększał się w ciągu następnego półwiecza i w momencie likwidacji biblioteki w 1794 r. była jednym w największych w Europie księgozbiorem)
- w 1771 r. Załuski zapisał w testamencie bibliotekę Rzeczpospolitej, powierzając opiekę jezuitom ( po kasacji zakonów 1773r. bibliotekę nadzorowała Komisja Edukacji Narodowej)
- wzbogacanie zbiorów dokonywało się poprzez dary, dotacje, zakupy ( w 1780r. sejm uchwalił obowiązek składania w bibliotece tzw. egzemplarza obowiązkowego
- ułożenie książek: według języka ( osobno umieszczone łacińskie, polskie, niemieckie), podzielone na działy ( np. historia), w obrębie działu ułożone wg. formatu , w obrębie formatu ułożone w porządku alfabetycznym
- czytelnia i wypożyczalnia była czynna 2x w tygodniu od rana do wieczora
- pierwszy drukowany katalog rękopisów oprac. Janowski
- likwidacja biblioteki zbiegła się z upadkiem kraju
Na rozkaz Katarzyny zbiory jako łup wojenny wywieziono do Petersburga, gdzie stały się fundamentem zakładanej wówczas Petersburskiej Biblioteki Publicznej oraz innych bibliotek imperium rosyjskiego. W czasie wywożenia wiele ksiązek zostało zniszczonych i rozkradzionych ( do Petersburga dotarło wg. zapisów z 1808 r.
262 500 tomów)
Inne biblioteki publiczne:
- biblioteka senatu w Gdańsku, tzw. Biblioteka Miejska ( charakter zbioru: głownie humanistyczny z przewagą książek historycznych
- biblioteka Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, fundowana dzięki darowi A. Sapiehy, w 1814r. liczyła 15 000 tomów i 210 rękopisów
- fundacyjna biblioteka J.M. Ossolińskiego gromadzona przez niego w Wiedniu, zbiory do Lwowa przewieziono dopiero po jego śmierci w 1827r. ( 25 000 druków, 700 rękopisów, zbiór map, medali, rycin, portretów), biblioteka wchodziła w skład Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, którego drugim kierunkiem działania było wydawnictwo.
- biblioteka utworzona przy Uniwersytecie Warszawskim w 1817r. rok później była już samodzielna, odłączyła się jako Biblioteka Publiczna ( funkcjonowała do powstania listopadowego)
- biblioteka Stanisława Augusta nie była w pełnym znaczeniu zbiorem publicznym ( miała tylko pewne cechy). Kształtowana była wg. własnych upodobań właściciela, zwłaszcza w zakresie historii, sztuk, nauk wyzwolonych, literatury etc. Główny księgozbiór był udostępniany naukowemu i literackiemu środowisku kręgu królewskiego. Były one starannie oprawione
- pod koniec stulecia: pierwsza biblioteka stowarzyszenia mieszczańskiego-> Biblioteka Konfraterni Kupieckiej w Warszawie
- 1805r. Biblioteka Wileńskiego Towarzystwa Lekarzy
Biblioteki szkolne:
- poza kilkoma księgozbiorami większych kolegiów zakonnych były w stanie szczątkowym lub wcale nie istniały,
- KEN zadecydowała o podporządkowaniu spraw wszystkich kategorii bibliotek Komisji oraz o ich ogólnym udostępnianiu,
- miały powstać przy szkołach głównych i podlegać Komisji,
- początkowo księgozbiór stanowiły zasoby po szkołach jezuickich, wzbogacane później dzięki polityce podręcznikowej Komisji, wydającej wiele książek szkolnych
- z czasem połączono biblioteki szkolne z publicznymi lub nastąpiło pełne upublicznienie bibliotek szkolnych np. w Płocku-> biblioteka szkolna podniesiona do rangi Biblioteki Publicznej i Szkolnej Województwa Płockiego
Biblioteki specjalistyczne:
- biblioteka wojskowa: Biblioteka Szkoły Rycerskiej, organizacja powierzona A. K. Czartoryskiemu. Mieściła się w gmachu głównym Szkoły w Pałacu Kazimierzowskim. Po likwidacji Szkoły Rycerskiej w końcu 1794r. księgozbiór został przekazany powstającemu Liceum Warszawskiemu, a następnie wszedł w skład biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego
- inne biblioteki np. Korpusu Inżynierów Koronnych czy Głównej Szkoły Artylerii
Biblioteki dworskie:
- biblioteka Czartoryskich, założona przez Izabelę I Adama Kazimierza w Puławach (przed 1830r. liczyła ok. 3000 rękopisów oraz ok. 70 000 książek)
- księgozbiory Ignacego( ok. 2500 dzieł, 6000 woluminów) i Stanisława Potockich ( tyle co brat) zostały później połączone
- kodeńskie zbiory Sapiehów ( 4000 tomów) ofiarowane później Bibliotece Towarzystwa Przyjaciół Nauk
- księgozbiór warszawski Chreptowicza ( 8000 dzieł)
- olbrzymie zbiory Chodkiewicza
- duża biblioteka Radziwiłłów w Nieświeżu uległa całkowitemu zatraceniu (wywieziona do Petersburga)
Zbiory szlacheckie:
- życzeniowy zbiór dworu szlacheckiego przedstawił I. Krasicki w Panu Podstolim ( biblioteczka ta ograniczała się w zasadzie do pisarstwa okresy renesansu i I poł. XVIIw.
- typowy średnioszlachecki zbiór nie przekraczał 200 tytułów, były to książki współczesne.
Posiadacze takich zbiorów: A. Besierecki z Płowców (149 dzieł), P. Wodzicki (kasztelan, 125 dzieł), Koziebrodzki (150) itd.
Księgozbiory pisarzy:
- średnio duże zbiory o przewadze dzieł historycznych i literackich, pism klasyków
- księgozbiór I. Krasickiego ( ok.2000 dzieł)
- księgozbiór Trembeckiego nie jest znany, ale sąd o swoich zbiorach wydał b. wysoki -> ponad 2500 tomów
- biblioteczka T.K. Węgierskiego: 646 dzieł gł. francuskich, łacińskich, angielskich. Były opatrzone exlibrisem, na którym tytułował się hrabią!!!
- biblioteczka W. Bogusławskiego: 269 tytułów
- biblioteczka Przybylskiego tłumacz klasyków ( Wolter, Milton): 500 dzieł
Biblioteki klasztorne: ogólny kryzys, upadały ( poza nauczającymi zakonami jezuitów i pijarów), bieżący przypływ książek był nikły, ogólne zaniedbanie.
Biblioteki mieszczańskie: granica 200 dzieł, cecha znamienna-> wielojęzyczność nawet, kiedy właściciel był pochodzenia polskiego lub z rodu mocno w polskosć wrośniętego ( rodzina lekarska Gagatkiewiczów, Czenpińskich oraz Pułtarzewskich)
- małe zbiory należący do rzemieślników o polskich nazwiskach, zawierały przeważnie książki polskiego gł. o treści religijnej ( Biblie, żywoty świętych, egzempla moralne etc.)
Opracowania: rejestry książek obejmowały niemal wszystkie większe biblioteki, także prywatne. Katalogi przeważnie rękopiśmienne systematyzowały ksiązki według układów działowych. Bardzo liczne były katalogi drukowane, udostępniające szerszemu odbiorcy czytelniczemu informacje o zasobach danej biblioteki.
Konserwacja książek: nakaz oprawy niemal każdej pozycji. Znaczna częśc była oprawiana przez wydawcę, większe miasta miały zawodowe warsztaty introligatorskie sporządzające oprawy indywidualnie.
-superekslibrisy- na zewnętrznej stronie okładki, przedstawiały zazwyczaj herb, monogram lub inne symboliczne oznaczenia właściciela książki
-ekslibris- znak rozpoznawczy w postaci zazwyczaj ozdobnej kartki z nazwiskiem właściciela książki wklejany na odwrocie przedniej okładki
-pieczątki
CZYTELNICTWO:
- elitarność odbioru: cena publikacji zwłaszcza tych zagranicznych była dość wysoka; 2 czynnik-> analfabetyzm w społeczeństwie szlacheckim i mieszczańskim
- dane dotyczące czytelnictwa: jedni pisali o powszechnej ciemnocie np. K. Koźmian, inni wręcz przeciwnie o niebywałym rozpanoszeniu się książek gł. literatury franc., wolnomyślnej i libertyńskiej ( ukazywały że odbiorcami sa ludzie młodzi, równiez młode damy czytające romanse). Schulz pisze, że w ostatnich latach Rzeczpospolitej najwięcej sprzedano książek francuskich. Poszukiwano pism politycznych Roussou, Monteskjusza itp.
- znaczna poczytność aktualnych dzieł, broszur politycznych, wszelkiego rodzaju kalendarzy
- prasa polska słabo rozwinięta, zwłaszcza w zakresie gazet informujących o sprawach krajowych, stołecznych ( 80% w Warszawie, 20% prowincja)
W rozpowszechnianiu książek ważną rolę odegrała informacja o bieżących publikacjach zamieszczana w prasie, osobnych katalogach, "regestrach" dodrukowywanych lub dołączanych na końcu poszczególnych wydawnictw książkowych np. M. Groll Katalog książek polskich.... ( książki z lat 1764-1773)
Gabinety lektury: w Warszawie pojawiły się na wzór franc. cabinets de lecture- gabinety lektury, czytelnie, zainicjowane przez J. Lexa w 1778r. Gabinety lektury zapewniały dostęp do nowości czasopiśmienniczych i książek polskich oraz zagranicznych Czytelnie te były także wypożyczalniami w obrębie tych samych opłat, jakie pobierano za korzystanie z bieżących lektur, lecz za kaucją( u Gaya abonament roczny 54zł, miesięczny 7zł, wstęp jednorazowy 15gr.)
Kamila Kowalska
POEMAT HEROIKOMICZNY
- gatunek wywodzi się ze starożytności, ukształtowany w literaturze greckiej w V w. p.n.e.. Pierwowzorem była Batrachomyomachia ( parodia Iliady), czyli Wojna żab z myszami, utwór przypisywany Homerowi jak wiele innych:
Aranchomachia - wojna pająków
Geranomachia - wojna jeżów
Psaromachia - wojna szpaków
Powodem powstawania tych utworów był sukces Homera, który spowodował wybuch naśladownictwa. Powstające utwory dopowiadały to czego Homer nie powiedział ( jakieś wcześniejsze lub późniejsze wydarzenia).Są to tzw. poematy cykliczne, śmiano się z nich w żadnej mierze nie dorównujących Homeryckim. Miały one element parodii, naśladowały ale nieudolnie. Stąd pomysł parodii eposu. Narracja w eposie-> narrator 3 os. Obiektywny ( wyjątek inwokacja do np. Kaliope( patronka dzieł epicznych) z prośbą o natchnienie. Z kolei w poemacie heroikomicznym-> narracja 3 os. ale więcej jest wstawek w 1 os. I maja one dwojaką postać:
Refleksja- kwestie ogólne
Dygresja- kwestie konkretne, czasem jest to polemika osobista
Poemat heroikomiczny ( parodia epopei bohaterskiej)- nazwa gatunku:
termin pojawił się po raz pierwszy we Włoszech w 1624 roku ( wydanie Wiadra porwanego ); heroikomiczny - sens oksymoroniczny. Naśladuje bowiem wysoki styl epopei bohaterskiej, ale stosuje go do niskiego tematu co daje efekt komiczny ( złamana zasada stosowności decorum); temat błachy jest przedstawiony stylem wysokim.
Komizm =>
komizm sprzeczności między modelem normatywnym a rzeczywistością to komizm satyryczny, któremu towarzyszy potępienie odstępstwa np. w Monachomachii- nastąpiło załamanie potocznych wyobrażeń o świecie zakonnym: obowiązki modlitw, nabożna kontemplacja, odprawianie nabożeństw, opieka duchowa nad całym społeczeństwem, pokora, skromność, pogoda ducha, dobroć dla innych, tolerancja etc. Są one sprzeczne z rzeczywistością. I to właśnie wywołuje efekty komiczne, owa sprzeczność mnisi- wojna „Bracia pokoju biorą się do wojny”.
Wieki średnie- rozwój eposu rycerskiego, nie znały poematy heroikomicznego
Schyłek renesansu- ożywienie pisarstwa odwołującego się bezpośrednio do antycznego heroicomicum ( liczne przekłady, parafrazy Batrachomyomachii), i tak np.:
Alessander Tassoni: nowa odmiana gatunku we Włoszech w XVII wieku- Wiadro porwane to poemat złożony z 12 pieśni, napisany oktawą, przedstawia walkę pomiędzy dwoma miastami: Modeną i Bolonią z powodu drewnianego wiadra, które zostało porwane przez Modeńczyków z Bolonii. Novum- zmienił się świat bohaterów, bohaterami nie są zwierzęta ale ludzie. Dawniej poemat heroikomiczny służył zabawie, igraszce- funkcja ludyczna; pod piórem Tassoniego został obciążony także funkcja satyryczną
W literaturze francuskiej Nicolas Boileau Pulpit - powstał w latach 1672-1683, na tym oto poemacie wzorował się Węgierski pisząc swe Organy.
XVIII w. Walter Dziewica Orleańska 1762r. - przedstawia dzieje narodowej bohaterki wyniesionej przez kościół na ołtarze.
Vert- vert Gresseta - 1733 r. To rokokowa satyra na XVIIIwieczne życie klsztone
Anglia, Alexander Pope -Lok porwany // Pukiel włosów ucięty ( dwie wersje tytułu) 1712-1714. Nawiązuje do autentycznego wydarzenia jakie miało miejsce w jednej z wyższych sfer Londynu. Baron zakochał się podczas balu w pewnej Miss i uciął jej pukiel włosów. Wywołało to spor między rodzinami, które pogodził tenże poemat.
W Polsce:
Ignacy Krasicki w Myszeidzie i Monachomachii: parodystycznemu przekształceniu podlegały zasady budowy świata przedstawionego takie np. rady wojenne z długimi przedmowami, walne bitwy, pojedynki bohaterów, pogrzeby wodzów, podróże herosów. Zabiegi parodystyczne w płaszczyźnie stylowej; posłużenie się najbardziej charakterystycznymi figurami stylu wysokiego, efekty płynące z naruszającego reguły stosowności użycia podniosłych apostrof, peryfraz, paralelizmów, anafor, złożonych epitetów, homeryckich porównań. Przyczyna popularności: niechęc do stylistycznej maniery baroku, cel-> rozśmieszenie czytelnika, poemat ten opowiadał i bawił. Utylitarny charakter literatury narzucił funkcję dydaktyczną: eksponowanie kontrastu między tym co pozytywne, a tym, co negatywne, bądź prezentacja wzorca pozytywnego bez wprowdzenia jego zaprzeczenia. Istotny jest typ wspólnej wiedzy literackiej nadawcy i wirtualnego adresata. Adresat by dobrze odebrać tekst powinien odwołac się do zdobytej uprzednio kultury literackiej ( by mógł zastosowane w utworze chwyty skonfrontować ze zwyczajem poetyckim)
Węgierski Organy
Jasiński Sprzeczka
Kamila Kowalska
MONITOR
( na niektórych kartach tytułowych pierwszego rocznika nosił również tytuł Monitor Warszawki ) - czołowy periodyk społeczno- polityczny oświecenia polskiego. Wydawany w Warszawie od 21.03.1765r. do 31.12.1785 początkowo raz, a od 7 numeru dwa razy w tygodniu ( środy i niedziele). Nakład Mitzlera de Kolof w Drukarni Mitzlerowskiej. Numer periodyku o objętości półarkusza formatu małej ósemki kosztował 6 groszy miedzianych. Pierwszym redaktorem był kaznodzieja królewski Ignacy Krasicki ( wtedy król miał okazję poznać jego zdolności intelektualne).
Rodowód literacki: wcześniej 1763-> Mały Monitor - tylko z pozoru miał charakter moralny, była to ulotka polityczna, które ukazała się w ostatnim miesiącu panowania Augusta III w 7 numerach, wyszła spod pióra Czartoryskiego i była organem propagandowym Familii, odegrała znaczną rolę na sejmie elekcyjnym w 1764r. Miała pozyskać zwolenników dla Czartoryskich, celem miała być reforma pastwa wg. programu dążącej do władzy Familii. Ponadto Monitor nawiązywał do tradycji i programu czasopiśmiennictwa moralnego: Spectatora ( zaczerpnął niewiele, parę artykułów) wyd. w Londynie w 1711-1712, 1714 ( R. Steel, I. Addison)
Artykuły Monitora prezentują krótkie formy: esej, felieton, reportaż, list do redakcji.
7 okresów MONITORA:
1765-1767 : pisali Krasicki, Czartoryski, Lipski, Konarski etc. Program bohaterski: rewolucja oświeceniowa
1768: redakcja Bohomolca, problematyka obyczajowa, moralna, nastawienie apolityczne
1769-1772: okres „ byle przetrwać”, nastąpił spadek zainteresowania, spadek zaangażowania ideowego pisma, artykuły dotyczyły problematyki naukowej-> zmiana profilu pisma na półuczone
1773-1776: ożywienie polityczne, dużo aktualności, pojawia się motyw chudego literata ( inteligent, który z braków środków próbuje zarabiać pisaniem) gatunek bliski pismu uczonemu. 1773-> pismo prowadzi Mitzler
1777-1778: okres przetrwania, teksty sasko-klerykańskie, kryzys
1779-1783: okres poniewierki
1784-1785: wyd. Duffu, tematyka z życia społecznego, pismo się radykalizuje
Monitor: ostra, bezkompromisowa walka z sarmackim stylem życia; próbowano dokonać adaptacji oświeceniowych wzorów. Krytyka i negacja feudalnych instytucji, przywilejów, nurtów. Koncepcja bohatera mieszczańskiego, jego awans na razie na terenie publicystyki poprzez: słowa uznania dla rzemieślników, kupców, propagowanie mieszczańskich cnót takich jak uczciwość, ocenianie ludzie wg. ich pracy, zasług, a nie urodzenia. Monitor starał się ułożyć stosunki społeczne na nowych oswieceniowych zasadach: postać chłopa wysunięta na plan pierwszy, nobilitacja jego pracy jako zdobywania darów natury będących zródłem bogactw. 1765-1767 - walczy o równouprawnienie bohatera chłopskiego. Monitor był główną trybuną propagandową ośrodka królewskiego, nazywając rzeczy po imieniu skupia się na konkretach.