Rynek a państwo
Idealna gospodarka rynkowa (bez interwencji państwa) pozwala na wykorzystanie maksymalnych korzyści z dostępnych zasobów społeczeństwa.
Funkcje ekonomiczne państwa:
Zwiększanie efektywności (popieranie konkurencji, ograniczenie efektów zewnętrznych, dostarczanie dóbr publicznych)
Popieranie sprawiedliwości (podatki, redystrybucja dochodów na rzecz wybranych)
Sprzyjanie makroekonomicznej stabilności i wzrostowi (zmniejszanie bezrobocia i inflacji, pobudzanie wzrostu przez środki polityki fiskalnej i regulacje pieniądza).
Efektywność
„Doktryna niewidzialnej ręki”:
Wszystkie produkty i usługi mają cenę, handluje się nimi na rynku. Żaden konsument ani przedsiębiorstwo nie jest na tyle duże, aby mieć wpływ na kształtowanie się ceny rynkowej.
Gospodarka, w której wszystkie rynki cechują się konkurencją doskonałą, jest najefektywniejsza. Wszystkie zasoby są wykorzystywane, utrzymuje się na granicy możliwości produkcyjnych. Elementami, które zaburzają konkurencję doskonałą są: niedoskonała konkurencja, jak monopol; efekty zewnętrzne; dobra publiczne.
Niedoskonała konkurencja
Wynika z niedoskonałej konkurencji lub elementów monopolu. Występuje wtedy, gdy nabywca lub sprzedawca może oddziaływać na cenę dobra. Na skutek niedoskonałej konkurencji społeczeństwo może się przesunąć wewnątrz swojego zbioru możliwości produkcyjnych. Przykładem może być sytuacja, gdy monopolistyczny sprzedawca podnosi niebotycznie cenę jakiegoś dobra. Produkcja spadnie wówczas poniżej najbardziej efektywnego poziomu.
Rezultaty niedoskonałej konkurencji to ceny przewyższające koszty oraz zakupy konsumenta zredukowane do poziomu poniżej poziomu efektywnego.
Do sposobów walki z niedoskonałą konkurencją można zaliczyć kontrolowanie przez rząd ceny i zyski takich monopoli, jak wodociągi, sieć telefoniczna i zakłady energetyczne. Hamulcem dla niedoskonałej konkurencji jest także otwarcie rynków dla konkurentów krajowych lub zagranicznych.
Efekty zewnętrzne
Efekty zewnętrzne występują wtedy, gdy jednostki (ludzie lub firmy) narzucają koszty i korzyści innym poza rynkiem. Znaczy to, że z dobrami łączą się niespodziewane koszty lub korzyści narzucone innym (np. hałas, zanieczyszczenie środowiska).
Państwo ma za zadanie ograniczać ujemne efekty zewnętrze, poprzez ustalanie odpowiednich regulacji prawnych.
Dobra publiczne
Są skrajnym przykładem dodatnich efektów zewnętrznych. Są to towary, dla których koszt objęcia usługą jednej dodatkowej osoby jest równy zeru. Niemożliwe jest wykluczenie jednostek z korzystania z tych dóbr. Sposobem finansowania dóbr publicznych przez państwo są podatki. Z nich rząd czerpie dochody. Są one cenami, jakie płacimy za dobra publiczne. Jednak w odróżnieniu do „tradycyjnych” cen nie mamy wpływu na co nasze pieniądze będą przeznaczone. Podatki płaci się bez względu na to, czy korzystamy z wszystkich dóbr czy też nie.
Sprawiedliwość
Rynki niekoniecznie prowadzą do sprawiedliwego podziału dochodów. Gospodarka rynkowa może wytwarzać niemożliwy do przyjęcia wysoki poziom nierówności w zakresie dochodu i konsumpcji. Wynika to z faktu, że rynek przekazuje dobra w ręce tych, którzy mają głosy dolarowe. Nie kieruje się potrzebami.
Narzędziami, które wykorzystuje państwo w walce z nierównością dochodów, są podatki progresywne, podatki na majątek lub duże spadki. Innym sposobem są płatności transferowe, czyli swoista „siatka bezpieczeństwa” dla osób nieszczęśliwych i pechowych przed ubóstwem.
Makroekonomiczny wzrost i makroekonomiczna stabilność
Dzięki polityce fiskalnej i pieniężnej rząd może wywierać wpływ na produkcję, zatrudnienie i inflację. Polityka fiskalna rządu to władza ustalania podatków oraz wydatkowania. Polityka pieniężna obejmuje określanie podaży pieniądza i wysokości stóp procentowych.
Wzrost gospodarczy kraju oznacza wzrost łącznej produkcji danego kraju. Produktywność to produkcja na jednostkę nakładu, czyli efektywność, z jaką użytkowane są zasoby.
Argumenty za ekonomiczną rolą państwa:
Konieczność zabezpieczenia systemu gospodarczego od strony instytucjonalno- prawnej
tworzenie przez państwo pewnych norm prawnych i instytucji chroniących prawa własności, regulujących funkcjonowanie systemu prywatnej przedsiębiorczości oraz obsługujących rynek
niedoskonałości rynku i konkurencji w praktyce, związane z monopolizacja gospodarki i innymi czynnikami( niedoskonała informacja, ograniczona mobilność czynników produkcji) prowadzące do nieprawidłowej alokacji zasobów gospodarczych oraz obniżania dobrobytu społeczeństwa
straty można ograniczyć podtrzymując konkurencję, wzmacniając system obiegu informacji, usuwając bariery wejścia na rynek, przeciwdziałając praktykom monopolistycznym
występowanie negatywnych efektów zewnętrznych w zakresie produkcji i konsumpcji
istnienie dóbr publicznych
są mało opłacalne dla sektora prywatnego ze względu na trudności związane z egzekwowaniem opłat za korzystanie z nich
duże wahania aktywności gospodarczej, niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych oraz inflacja, prowadzące do destabilizacji gospodarki, niepewności i marnotrawstwa zasobów
istnienie pozbawionych opieki ludzi starych, niedołężnych, upośledzonych i chorych, którzy nie są w stanie sami sobie poradzić. Oznacza to konieczność niesienia im pomocy przez państwo
istnienie dużych różnic dochodowych i majątkowych, które osłabiają motywację ludzi o niskich dochodach oraz sprzyjają różnego typu konfliktom i strajkom. Straty spowodowane takimi czynnikami mogą przewyższać korzyści związane z silną motywacją ludzi o wysokich dochodach. Państwo powinno zmierzać do redystrybucji dochodów
Ekonomiczne funkcje państwa:
tworzenie ładu instytucjonalno- prawnego
ustanawianie stosunkowo trwałych, stabilnych instytucji i „reguł gry”
mają na celu chronić własność prywatną i prawa poszczególnych jednostek, także większych zbiorowości i społeczeństwa jako całości
organizowanie sprawnego systemu obiegu informacji ekonomicznej, ustanawianie zasad funkcjonowania instytucji obsługujących rynek, zasad prowadzenia działalności gospodarczej( tworzenie i likwidowanie przedsiębiorstw) , warunków konkurencji miedzy podmiotami krajowymi i zagranicznymi, stosunków miedzy producentami i konsumentami oraz między przedsiębiorcami a pracownikami
alokacyjna:
podejmowanie działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów gospodarczych
ochrona własności prywatnej, wspomaganie, uzupełnianie, korygowanie lub zastępowanie mechanizmu rynkowego
zasadniczym zadaniem państwa w gospodarce rynkowej jest rozszerzanie prywatnej przedsiębiorczości i rynku
własność prywatna skłania zorientowane na maksymalizację swoich korzyści jednostki do wzmożonego wysiłku i poszukiwania najlepszych sposobów wykorzystania będących w ich dyspozycji zasobów
państwo powinno określić niezbędny zakres własności publicznej, a w ramach tej formy własności poszukiwać takich rozwiązań instytucjonalno- prawnych, które pozwalają na precyzyjne rozgraniczenie praw własności do poszczególnych zasobów miedzy różne społeczności, instytucje
wspieranie konkurencji przez działania zbliżające rzeczywiste warunki, w jakich funkcjonują podmioty gospodarcze, do warunków odpowiadających założeniom konkurencji doskonałej
gospodarka, w której każdy konsument stara się maksymalizować swoją użyteczność , a każdy producent swój zysk, osiąga optimum efektywności społecznej określane jako optimum w sensie Pareto, czyli stan, w którym nie ma możliwości dokonania takich zmian w sferze produkcji lub dystrybucji dóbr, które poprawiałyby położenie (dobrobyt) chociaż jednej jednostki bez pogarszania położenia kogoś innego. Trzeba też przyjąć, że siły rynku popychają gospodarkę automatycznie do stanów równowagi na rynkach poszczególnych produktów i czynników produkcji (równowaga cząstkowa) oraz równowagi na wszystkich rynkach jednocześnie (równowaga ogólna). Jeśli takie zmiany są możliwe, to mówimy o poprawie (usprawnieniu) w sensie Pareto
stabilizacyjna
podejmowanie przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez realizację głównie takich celów, jak 1) osiągnięcie i utrzymywanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, 2) wyeliminowanie lub ograniczenie do minimum inflacji i bezrobocia,
3) zmniejszenie amplitudy wahań poziomu aktywności gospodarczej oraz 4) możliwie najlepsze wykorzystanie rzeczowych czynników produkcji
ograniczanie inflacji przez konsekwentną , długookresową politykę ograniczania dopływu pieniądza do gospodarki oraz hamowania wzrostu dochodów i świadczeń społecznych
państwo używa do tych celów instrumentów polityki ekonomicznej, które dzielimy na bezpośrednie (normy, nakazy, zakazy, minimalna stawka płac) oraz pośrednie obniżenie lub podwyższenie przez bank centralny stopy redyskontowej, zmiana stopy opodatkowania dochodów, zmiana kursu walutowego)
redystrybucyjna
działania zmierzające do niwelowania zbyt dużych, nie akceptowalnych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy ludziom starym , upośledzonym i chorym, którzy nie są w stanie radzić sobie sami
realizacja poprzez system podatkowy, wydatki budżetowe, składki na ubezpieczenia społeczne oraz systemy różnego typu opłat i cen. Pomoc ze strony państwa to świadczenia pieniężne, w tym świadczenia dofinansowywane przez państwo ( emerytury, renty, zasiłki inwalidzkie, chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych) oraz świadczenia w całości finansowane przez państwo (zasiłki dla niepełnosprawnych, dodatki rodzinne, mieszkaniowe) , a także świadczenia w naturze, np. świadczenia tego typu w ramach powszechnej służby zdrowia i oświaty
Koncepcje roli państwa w gospodarce
Klasyczny liberalizm i koncepcja „państwa- minimum”
Autorem byli Adam Smith i David Ricardo. Ekonomiści klasyczni eksponowali prywatną inicjatywę, przedsiębiorczość i osobiste interesy jednostki postulowali istnienie „niewidzialnej ręki”. To właśnie samoczynnie działający mechanizm rynkowy sprawia, że podyktowane egoizmem działanie poszczególnych przedsiębiorców stają się ostatecznie dobroczynne dla ogółu. Rynek działa dobrze dopiero wtedy, gdy w społeczeństwie i w gospodarce panują sprawiedliwe prawa i porządek, a konkurencja nie jest ograniczona przez monopole.
Państwo jako instytucja zapewniająca obronę narodową, stojąca na straży porządku i ładu publicznego, a także gwarantująca obywatelom podstawowe wolności, w tym ochronę ich praw własności i swobodę w sferze działalności gospodarczej.
Państwo powinno chronić konkurencję, powinno być silne, ale jego ekonomiczne funkcje powinny być ograniczone do minimum.
Nurt interwencjonistyczny:
John Maynard Keynes postulował konieczność aktywnego uczestnictwa państwa w rozwiązywaniu problemów wywołanych słabościami rynku.
Wadami systemu społeczno- gospodarczego są: niezdolność do realizowania pełnego zatrudnienia oraz wolny i niesprawiedliwy podział bogactwa i dochodów.
Przyczyną niepełnego zatrudnienia jest niedostateczny popyt globalny.
Państwo powinno stosować politykę względnej obfitości pieniądza i niskiej stopy procentowej, ponieważ taka polityka sprzyja inwestycjom , a inwestycje oznaczają nowe miejsca pracy.
Polityka wzmożonej emisji taniego pieniądza nie musi prowadzić do inflacji, tak długo, jak długo istniej bezrobocie.
Postulował zwiększenie inwestycji publicznych, ponieważ zwiększają one popyt. Powinny być tak finansowane, aby nie hamować inwestycji prywatnych , tzn. ich źródłem finansowania powinien być przede wszystkim dług publiczny a nie zwiększone podatki.
Odrzucał klasyczną politykę obniżania płac nominalnych w celu pobudzania wzrostu zatrudnienia, ponieważ obniżenie płac prowadzi do spadku popytu.
Opowiadał się za polityką stosunkowo stabilnych płac nominalnych, nawet gdyby miało to oznaczać spadek płac realnych.
Robotnicy zwracają uwagę mniejszą uwagę na spadek płac realnych niż płac nominalnych, czyli ulegają iluzji pieniężnej.
Zalecał też politykę redystrybucji dochodów poprzez progresje podatków, ulgi dla inwestorów, zasiłki dla bezrobotnych. Wg Keynesa lepsza jest nawet droga produkcja w kraju niż bezrobocie. Popierał protekcjonizm mający na celu ograniczyć import.
Walka z bezrobociem jako priorytetowy cel polityki ekonomicznej.
Miedzy inflacją a bezrobociem istnieje wymienność (przynajmniej w krótkim okresie czasu).
Relatywnie wyższa skuteczność polityki fiskalnej nad monetarną.
Neoliberalizm
Do wzrostu popularności koncepcji liberalnych przyczyniły się m. in. Nowe zjawiska w gospodarce, takie jak stagflacja (czyli , z jednej strony, stagnacja w sferze produkcji i inwestycji wraz z towarzyszącym jej bezrobociem, a z drugiej strony, nasilająca się inflacja).
Głęboka wiara w system prywatnej przedsiębiorczości i wolny, konkurencyjny rynek oraz niechęć do rozszerzania ekonomicznych funkcji państwa.
Sceptyczny stosunek do państwowych instytucji regulujących gospodarkę, rosnących wydatków publicznych i podatków. Przedmiotem ataków są również wypracowane przez keynesistów metody regulowania koniunktury.
Szczególnie eksponowano walka państwa z inflacją.
monetaryzm
przedstawiciele: M. Friedman
państwo powinno zrezygnować z polityki krótkookresowego regulowania koniunktury typu keynesistowskiego (stymulowanie popytu e celu ograniczenia bezrobocia), ponieważ polityka taka zakłóca naturalną grę sił rynkowych i przynosi skutki odwrotne do założonych
iluzja pieniężna może występować na krótką metę, więc polityka stymulowania popytu nie ograniczy bezrobocia na długą metą , a jedynie zwiększy inflację
bieżąca polityka ekonomiczna nastawiona na zapewnienie minimum płynności i elastyczności w gospodarce
ważniejsza jest realizacja celów długookresowych
inflacja powinna być zwalczana przez politykę monetarną- podaż pieniądza
nowa ekonomia klasyczna
przedstawiciele: R. E. Lucas, R. Barro
aktywna polityka ekonomiczna jest nieskuteczna zarówno w krótkim jak i długim okresie , bo państwo nie jest w stanie oddziaływać na wielkości realne, jak produkcja czy zatrudnienie
nie ma iluzji pieniężnej ani w krótkim ani długim okresie , tylko wielkości realne są brane pod uwagę
przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe dokonują racjonalnych wyborów i nie popełniają większych błędów, jeśli się zdarzą, to niesystematycznie
nieskuteczność polityki fiskalnej i monetarnej co do oddziaływania na koniunkturę - wszelkie zmiany są przez podmioty gospodarcze antycypowana i neutralizowana
państwo powinno przeciwdziałać inflacji i stymulować podażową stronę gospodarki, przez stosowanie stabilnych i czytelnych dla pozostałych podmiotów reguł polityki fiskalnej, monetarnej i walutowej
szkoła neoaustriacka
przedstawiciele: F. Hayek
państwo powinno koncentrować uwagę na ochronie własności prywatnej i konkurencji oraz wspomaganiu systemu obiegu informacji ekonomicznej
wolny rynek jest najlepszym mechanizmem alokacji zasobów i najlepszym źródłem prawdziwej informacji
aby przeciwdziałać inflacji należy osłabić rolę związków zawodowych i pozbawić bank centralny monopolu na kontrolę podaży pieniądza
państwo powinno wspomagać sferę usług i świadczeń publicznych
ekonomia podaży
przedstawiciele: A. Laffer, G. Gilder
gospodarka rozwija się pod wpływem ludzkiej przedsiębiorczości
ingerencja państwa zakłóca działanie mechanizmu rynkowego
redukcja podatków i reforma systemu podatkowego
zbyt wysokie podatki hamują inwestycje i zwalniają tempo wzrostu gospodarczego.
Ekonomiczna teoria polityki (teoria wyboru publicznego)
przedstawiciele: K. Arrow, J. Buchanan, G. Tullock, A. Downs, W. Niskanen
zastosowanie metod analizy ekonomicznej do badań nad podejmowaniem decyzji politycznych
teza, która mówi, że jeśli rynek nie rozwiązuje czegoś dobrze, to na pewno lepiej zrobi to państwo, jest błędna
muszą istnieć jednoznaczne dowody, że działania państwa będą skuteczniejsze, żeby mogło interweniować
politycy kierują się, tak samo jak inne podmioty gospodarcze, zasadą maksymalizacji własnych korzyści, a nie „interesem publicznym”, dlatego trzeba ich traktować tak jak pracowników, konsumentów czy przedsiębiorców
rzadko występuje poprawa w sensie Pareto (ktoś zyskuje, nikt nie traci) - traci mniejszość z powodu decyzji większości
w ramach tej teorii powstało szereg węższych teorii (teoria biurokracji - struktury biurokratyczne nieuchronnie prowadzą do nieracjonalnego wykorzystania zasobów, niepotrzebnych wydatków, nadprodukcji usług publicznych; teoria politycznego cyklu koniunkturalnego - istnieje pozytywny związek przyczynowo-skutkowy między politycznym cyklem wyborczym a cyklem gospodarczym
Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej (SGR)
Powstała w latach czterdziestych w RFN. Głównymi twórcami byli: W. Eucken, F. Böhm, A. Müller-Armack.
Trzeba nieustannie zabiegać o gospodarkę rynkową, gdyż nie jest ona porządkiem naturalnym, raz na zawsze daną koniecznością. Trzeba tworzyć dla niej odpowiednie ramy instytucjonalno-prawne, wspomagające prywatną własność, swobodną przedsiębiorczość i wysoką konkurencyjność. To jest głównym zadaniem państwa. Taka działalność państwa określana jest mianem polityki ustrojowej i powinna mieć pierwszeństwo nad bieżącym regulowaniem procesów gospodarczych.
Bieżąca polityka ekonomiczna państwa powinna być nastawiona na zwalczanie inflacji (polityka pieniężno-kredytowa) i na zwalczanie monopoli i praktyk monopolistycznych (polityka antymonopolowa).
Interwencje państwa (podział):
Interwencje zachowawcze |
Interwencje dostosowawcze |
Utrwalają istniejącą strukturę gospodarczą (dotacje dla nierentownych firm lub gałęzi produkcji) |
Umożliwiają podmiotom gospodarczym przeżywającym kryzys dostosowanie się do wymogów gospodarki rynkowej (programy restrukturyzacji) |
Interwencje niezgodne z rynkiem |
Interwencje zgodne z rynkiem |
Powinny być zaniechane (administracyjne ustalanie cen, określanie limitu ich wzrostu, wyznaczanie płac minimalnych, reglamentacja surowców czy środków finansowych) |
Nie znoszą samoczynnie działającego mechanizmu rynkowego (stosowanie ceł, regulowanie kursów waluty krajowej w stosunku do walut innych krajów) |
Gospodarka rynkowa nie bierze pod uwagę interesów poszczególnych jednostek, indywidualnych wartości i poczucia solidarności społecznej między ludźmi, dlatego nie sprosta żądaniom solidarności społecznej.
Istotą SGR jest sprzężenie zasady wolności na rynku z zasadą ugody społecznej.
Istnieje silna współzależność między strefą gospodarczą strefą społeczną. Problemy socjalne są wynikiem psucia się rynku.
Państwo powinno pomagać jednostce tylko wtedy, gdy ona sama, jej rodzina i społeczność lokalna wyczerpią możliwości wzajemnej pomocy (zasada subsydiarności).
Należy zachować pewną równowagę między dostarczanym jednostce świadczeniem socjalnym a jej wkładem, np. w formie składki ubezpieczeniowej (zasada ekwiwalentności). Ma ona na celu zapobiegać osłabieniu poczucia odpowiedzialności i dyscypliny jednostek.
Teoria i praktyka „państwa dobrobytu”
Kształtowała się stopniowo, na podstawie doświadczeń wielu krajów.
Czynniki wpływające na dobrobyt:
ogólna efektywność systemu społeczno-gospodarczego (wielkość i struktura dostarczanej produkcji oraz usług, stopień wykorzystania czynników produkcji, ogólny poziom cen produktów i usług, warunki pracy i wypoczynku itd.)
Efektywność rynku pracy (wielkość bezrobocia i sprawny system informacji o miejscach pracy, zróżnicowanie zarobków, świadczenia dostarczane pracownikom w przypadku choroby, wypadku itp.)
Prywatne ubezpieczenia oraz zasoby majątkowe i oszczędności
Dobrowolna działalność dobroczynna osób prywatnych i instytucji
Ograniczenie wolnego obrotu dóbr, przeważnie spowodowane ich niedostatkiem
Opracowanie podręczników - rola państwa w gospodarce |
P. Samuelson, W. Nordhaus |
1/7
Opracowanie podręczników - rola państwa w gospodarce |
R. Milewski |