Główne kierunki przemian zachodzących w handlu w Polsce w latach 1989-2005

Zapoczątkowany w 1989 roku proces transformacji w Polsce najbardziej dynamicznie przebiegał w handlu, szczególnie w handlu detalicznym. Zasadniczym rysem przemian ustrojowych stał się proces prywatyzacji. Już we wrześniu 1989 r. w ramach Ministerstwa Finansów powstało Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Przekształceń Własnościowych. Przygotowywało ono program prywatyzacji, a do jego pierwszych zadań należało zablokowanie, narastającego od początku 1989 r. procesu tworzenia spółek „nomenklaturowych”. Powstawały one w wyniku przejmowania majątku państwowego przez osoby związane z zarządami przedsiębiorstw państwowych lub dawnymi władzami, uwłaszczając wybraną grupę społeczną, kosztem pozostałych. Przyjęto kilka ścieżek prywatyzacji. Ścieżka kapitałowa polegała na przekształceniu przedsiębiorstw państwowych jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, a następnie sprzedaży ich akcji lub udziałów. W ramach ścieżki likwidacyjnej sprzedawano, wnoszono do spółek lub oddawano w odpłatne użytkowanie majątek przedsiębiorstw państwowych. Prywatyzacją kierowało powołane na podstawie ustawy z lipca 1990 r. Ministerstwo Przekształceń Własnościowych. Wspomagały je różne instytucje, w tym powołana w 1992 r. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, której głównym celem było zagospodarowanie gruntów z likwidowanych państwowych gospodarstw rolnych. W latach 1990-1995 proces przekształceń własnościowych objął 60 % przedsiębiorstw państwowych.

Państwowych miejsce państwowych jednostek sprzedaży detalicznej, które były ogniwami wielosklepowych przedsiębiorstw państwowych, masowo podjęli działalność przedsiębiorcy indywidualni. Byli oni z reguły samodzielnymi kupcami prowadzącymi firmę składającą się z jednego sklepu. Niezależni detaliści to zdecydowanie najliczniejsza grupa wśród ogółu jednostek handlu detalicznego. Znaczna część państwowych przedsiębiorstw, które prowadziły hurtownie i sklepy zostały przekształcone w spółki lub oddane w dzierżawę. Ponadto handel detaliczny zaczął rozwijać się na ulicach i targowiskach. Rozwijały się również przedsiębiorstwa wielosklepowe i centra handlowe spółek kapitału krajowego, mieszanego i zagranicznego, zagranicznego także osób fizycznych. Fizycznych Polsce handel detaliczny od lat dziewięćdziesiątych uległ zasadniczemu przekształceniu organizacyjnemu i strukturalnemu. O gwałtownym rozwoju handlu detalicznego świadczy dynamika sprzedaży, rozwój sektora prywatnego i liczba jednostek sprzedaży detalicznej.

Handel detaliczny w Polsce

Wyszczególnienie	1990	1995	2000	2003	2004
Sprzedaż detaliczna w mld zł	26,6	169,6	360,3	401,4	433,5
Udział sektora prywatnego w %	63,7	92,4	95,1	98,1	98,4
Liczba sklepów tys. W tym sektora prywatnego	237,4 223,1	425,6 419,3	432,0 429,7	447,9 446,4	370,9 369,5
Liczba ludności przypadająca na 1 sklep	161	91	89	85	103

Źródło: Rocznik Statystyczny RP 2004

W polskim handlu detalicznym wzrasta znaczenie sklepów wielkopowierzchniowych i sieci handlowych. W latach 2000-2004 liczba supermarketów zwiększyła się o niemal 50 %. Hipermarkety rozwijały się jeszcze dynamiczniej, w latach 2000-2004 ponad trzykrotnie wzrosła ich liczba, ale ogólna liczba sklepów roku 2004 zmniejszyła się w porównaniu do roku 2003.

Liczba sklepów w Polsce w latach 2000-2004

	2000	2001	2002	2003	2004
Ogółem	431 991	449 339	450 434	386 468	370 169
W tym supermarkety	1602	1739	1863	2043	2347
W tym hipermarkety	99	190	216	293	338

Źródło: „Rynek wewnętrzny w 2004r” GUS Warszawa 2005

Polski sektor handlowy jest mało zróżnicowany pod względem wielkości powierzchni sprzedażowej. Dominującą pozycję zajmują sklepy o powierzchni mniejszej niż 100m² stanowią one 95 % ogółu liczby sklepów Polsce (2004 r.). Obiekty wielkopowierzchniowe (powyżej 400 m²) stawia jedynie około 15 % liczby wszystkich sklepów. Sklepów latach 2000-2004 wzrost powierzchni sprzedażowej przewyższył wzrost liczby tego rodzaju obiektów handlowych, wskutek czego wzrosła przeciętna powierzchnia przypadająca na jeden sklep. W przypadku supermarketów wzrost ten wyniósł około 13 %, natomiast przypadku hipermarketów był on niższy i wyniósł około 7 %.

Sklepy wielkopowierzchniowe oraz sklepy handlowe odgrywają coraz większą rolę w polskim handlu detalicznym. Wzrasta zarówno liczba klientów, jak i powierzchnia sprzedażowa tego typu obiektów. Zwiększa się także liczba konsumentów dokonujących w nich zakupów. Przyczynia się do tego przede wszystkim coraz większa dostępność tego rodzaju sklepów, jak również atrakcyjność cenowa oferowanych w nich artykułów. Tradycyjne formy handlu od kilku lat utrzymują wysoki udział w sprzedaży detalicznej żywności- jest to ok. 60 % całości, pomimo wyraźnego wzrostu liczby obiektów działających sieciach i sprzedających dużej powierzchni. Oznacza to funkcjonowanie równowagi różnych form handlu na polskim rynku. Tendencje obserwowane w innych krajach Unii Europejskiej, a w szczególności w krajach, które razem z Polską przystąpiły do Unii wskazują, ze istnieje duży potencjał rozwojowy w polskim sektorze handlu detalicznego.

W sferze handlu hurtowego nastąpiły korzystne przeobrażenia, polegające na:

• Postępującej prywatyzacji;

• Przemianach w filozofii działania przedsiębiorstw i podejmowaniu prób tworzenia strategii marketingowych;

• Doskonaleniu polityki asortymentowej i rozszerzaniu terytorialnego zakresu działania;

• Znacznym rozwoju handlu hurtowego artykułami spożywczymi;

• Postępie technicznym i organizacyjnym;

• Procesach decentralizacji oraz racjonalnej koncentracji i integracji;

• Rosnącym zainteresowaniu hurtem ze strony obcego kapitału.

Zdecydowanie zmalała pozycja hurtowni państwowych. Państwowych 1993 r. udział handlu prywatnego całkowitym obrocie handlu hurtowego wyniósł 82,6 %. Tylko w ciągu jednego roku (1994-1995) liczba państwowych hurtowni zmalała z 524 do 378. W 1996 r. udział prywatnego handlu hurtowego wzrósł do ponad 90 % w łącznej liczbie przedsiębiorstw hurtowych. Zdecydowana większość przedsiębiorstw hurtowych bez względu na formę własności, ma kłopoty z utrzymaniem się na rynku. Trudności te można podzielić na dwie grupy:

• Wynikające z otoczenia, w którym działają hurtownie;

• Tkwiące w samych hurtowniach;

Wśród trudności wynikających z otoczenia wyróżnia się:

• Obowiązującą politykę kredytową państwa

• Zbyt wysokie obciążenia podatkowe,

• Wysokie ceny i niski poziom dochód gospodarstw domowych

• Konkurencję

• Nieufność w kontaktach z kapitałem zagranicznym

Do trudności tkwiących samych hurtowniach należą:

• Słaba kondycja ekonomiczna

• Konieczność spłaty zaciągniętych kredytów,

• Częste podwyżki cen nośników energii i wysoka składka ubezpieczeń społecznych

• Niskie kwalifikacje części kadry kierowniczej i pracowników,

• Niski poziom znajomości metod i technik marketingowych.

Marketingowych latach dziewięćdziesiątych krajowy handel hurtowy opanowały niewielkie lokalne hurtownie zatrudniające do 5 osób- ich obroty to około 80 % obrotów wszystkich jednostek tego typu. Prognozy wskazywały, że w ciągu kolejnych lat proporcje się odwrócą i duże hurtownie przejmą przynajmniej połowę rynku. Znalazło to potwierdzenie w upadających małych firmach hurtowych. W Polsce w 1990 r. istniało około 40 tys. hurtowni, a dwa lata później już tylko 20 tys. W 1994r. w hurcie spożywczym liczyły się tylko trzy hurtownie- dwie polskie- Przedsiębiorstwo Hurtu Spożywczego i Elektromis, oraz holenderska ABCO. Przedsiębiorstwo hurtu spożywczego jako stara państwowa struktura z rozbudowaną biurokracją i niewielkimi możliwościami inwestycyjnymi nie potrafiło utrzymać swojej dominującej pozycji. W 1996 r. zostało przekształcone w Polski Handel Spożywczy S.A. z siedzibą w Warszawie i rozszerzyło zakres swojej działalności o handel detaliczny. Przedsiębiorstwo Polski Handel Spożywczy S.A. jest wiec przedsiębiorstwem hurtowo- detalicznym. Jego oddziały zlokalizowane są w miastach wojewódzkich, wojewódzkich hurtownie w wielu innych miastach. Proces przekształcania objął również Elektromis, przedsiębiorstwo dotąd prowadzące na liście krajowych hurtowników (53 % hurtowni, 11 % udziałów w krajowym hurcie). Dużą rolę w hurcie odgrywa holenderska firma Makro Cash & Curry.

W 1995 r. w rankingu największych hurtowników uwzględniano 50 przedsiębiorstw handlowych. W siedmiu z nich mają udziały kapitały zagraniczne. Trzy pierwsze miejsca zajęli potentaci zagraniczni: holenderskie Makro Cash & Carry, portugalsko brytyjski Eurocash JMB Polska (kupił sieć hurtowni Elektromis) i sieć dystrybucyjna ABCO. Dopiero czwarte miejsce zajął Hortex, a piąte Przedsiębiorstwo Handlu Spożywczego.

Przedsiębiorstwa handlu hurtowego bardzo szybko się integrują. Mimo, że największe krajowe hurtownie nie są w stanie konkurować z Makro, którego obroty w 1996 r. sięgnęły 1,4 mld zł, to pod względem przychodów przewyższają Eurocash, zajmujący drugie miejsce w rankingu. Krajowe firmy wzmacniały swoją pozycję na rynku także w drodze do fuzji. Przykładem może być krakowska korporacja „Mark”. Powstała ona w 1992 r. w wyniku połączenia dwóch największych krakowskich hurtowni artykułów kosmetycznych i chemicznych, a w 1996 r. obroty w wysokości 55 mln zł zapewniły jej 15 miejsce w rankingu największych hurtowników.

W latach 2000-2005 obserwuje się dalszy rozwój sieci hurtowej, wzrosła konkurencja między firmami hurtowymi, pojawiają się nowe firmy, a istniejące powiększają liczbę swoich placówek, modernizują je. W ten sposób rosną obroty hurtowe, zwiększa się asortyment hurtowni, zwiększa się komfort zakupu i szybkość obsługi. Znacznie też zwiększa się liczba firm sektora prywatnego, podobnie jak nastąpiło to w handlu detalicznym.

Handel hurtowy w Polsce

Wyszczególnienie	1995	2000	2004	1995	2004
		W mln zł			W %
Sprzedaż hurtowa	197 448	440 206	545 323	100,0	100,0
Sektor publiczny	20 892	22 634	24 868	10,6	4,6
Sektor prywatny	176 556	417 572	520 455	89,4	95,4

Źródło: Rocznik Statystyczny RP 2005

Do zasadniczych przeobrażeń strukturze podmiotowej doprowadziły procesy demopolizacji i prywatyzacji polskiego handlu. Na początku transformacji hurt był demopolizacji 100 % uspołeczniony, a w ciągu 5 lat przekształcił się niemal cały w prywatny. Podstawowe formy zorganizowanego handlu zmieniły charakter.

2

---