Konflikt pokoleń

Konflikt pokoleń - Sprzeczność inte­resów, poglądów, niezgodność, spór po­między przedstawicielami dwóch róż­nych pokoleń. Może mieć miejsce w ro­dzinie, przybierając formę konfliktu ro­dziców i dzieci. Może rozgrywać się również na płaszczyźnie szerszej i być sporem dwóch różnych pokoleń histo­rycznych, artystycznych itp.

Biblia (ST) - Absalom buntuje się przeciwko swojemu ojcu - Dawidowi. Zyskuje zwolenników wśród Izraelitów, zarzucając ojcu niesprawiedliwe rządy i twierdząc, że sam rządziłby lepiej. Kiedy bunt przybiera formę jawnego sięgnięcia po władzę, Dawid z całym dworem opuszcza Jerozolimę i udaje się na wygnanie. Wreszcie dochodzi do bitwy, w której wojska Absaloma zo­stają pokonane, a on sam ginie z ręki Joaba. Dawid na wieść o śmierci syna pogrąża się w rozpaczy. Dzieje Ab­saloma są jeszcze jednym potwierdze­niem zawartego w Dekalogu nakazu: Czcij ojca swego.

-1) Kronos, najmłodszy syn Uranosa, buntuje się przeciwko ojcu. Sierpem obcina mu jądra i pozbawia władzy, sam zasiadając na tronie. 2) Zeus jako jedyny uratował się spośród dzieci Kronosa pożeranych przez ojca. Kiedy dorósł, przy pomocy matki podał Kronosowi środek, który spowodował, że ten zwymiotował Posejdona, Hadesa, Herę, Demeter i Hestię. Wówczas ro­dzeństwo stanęło do walki z ojcem, który sprzymierzył się z innymi tytana­mi. Tak rozpoczęła się trwająca dziesięć lat tytanomachia. Ostateczne zwycięst­wo odniósł Zeus i to on został władcą świata. Wojna tytanów z bogami olim­pijskimi była walką pomiędzy dwoma pokoleniami bogów.

Sofokles „Antygona" - Hajmon wie­dzie z ojcem spór o losy Antygony. Kreon emocjom syna przeciwstawia przekonanie, że rodzina władcy nie mo­że stać ponad prawem, które on stanowi. Młodzieniec powołuje się na głos ludu tebańskiego, który nie uznaje Antygony za winną. Dochodzi do starcia dwóch koncepcji państwa: ojciec twierdzi, że państwo jest niepodzielną własnością władcy, syn uważa, że władca powinien wsłuchiwać się w głos swojego ludu. Zatem w wypadku „Antygony" konflikt pokoleń dotyczy wizji państwa i władzy.

J. Kochanowski „Na młodość" - Sza­leństwa młodości są czymś naturalnym. Ci, którzy oburzają się na nie, chcą mieć rok bez wiosny.

A. Władysławiusz „Do dzieci" - Autor nazywa swoje dzieci Tatarami, bo chcą go z świata wygnać w ziemię. Udziela im rady, by w pracy i bojaźni bożej szukały dostatku i szczęścia tak, jak on sam to czynił.

K. Brodziński „O Idasyczności i ro-mantyczności tudzież o duchu poezji

polskiej" - Spór starych - klasyków z młodymi - romantykami ujmuje Bro­dziński jako starcie dwóch koncepcji poezji, które wiążą się z wiekiem czło­wieka. Starsi, bardziej doświadczeni, wolą ład, harmonię, porządek klasycyz-mu. Młodsi wybierają swobodę i spon­taniczność romantyzmu. Konflikt bierze się z tego, że żadna ze stron nie chce uznać racji strony przeciwnej.

J. Śniadecki „O pismach klasycznych i romantycznych" - Autor zarzuca młodym romantykom prymitywizm i dzikość. Z pozycji klasyka oskarża romantyzm, że cofa ludzi do etapu bar­barzyństwa.

M. Mochnacki „O literaturze polskiej w wieku XIX" - Mochnacki ujmuje spór klasyków z romantykami w katego­riach dialektyki Hegla, traktując go jako konieczność. Klasycyzm (teza) musiał wywołać swoją antytezę (romantyzm). Zderzenie tych dwóch nurtów, walka dwóch pokoleń stworzy w kulturze coś nowego i stanie się przyczyną postępu.

A. Mickiewicz „Oda do młodości"

- Mickiewicz kontrastuje wizje dwóch światów: świata starości i świata młodo­ści. Świat starych to marazm, bezruch, egoizm. Świat młodych charakteryzuje dynamizm, entuzjazm, chęć wspólnego działania, by ziemski glob nowymi pchnąć tory. Starzy odchodzą już w przeszłość, przyszłość należy do mło­dych.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. IV - Pod­czas rozmowy Gustawa z księdzem kon­flikt pokoleń ujawnia się w starciu racji serca i racji rozumu. Ksiądz odwołuje się do racji rozumowych, próbując po­cieszyć Gustawa. Tym samym staje się w pewien sposób reprezentantem poko­lenia oświeceniowego. Gustaw zna tyl­ko racje serca i na nich buduje swoją wizję świata, jak przystało na młodzień­ca z pokolenia romantyków. Te dwa stanowiska nie dadzą się pogodzić. Patrz: uczeń i mistrz.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - 1)

W salonie warszawskim dochodzi do dyskusji pomiędzy młodymi i starymi. Młodzi, pełni zapału do walki, porusze­ni wydarzeniami na Litwie, domagają się od literatury, by podejmowała ak­tualne tematy, by wspierała naród w je­go cierpieniu. Starzy, lojalni wobec car­skich władz ugodowcy, piszą według klasycystycznych reguł, które nakazują, by mitologija zastępowała naocznych świadków. Boją się sięgać po aktualne tematy, żeby nie narazić się władzom. Jeden ze starych literatów stwierdza, że nie tyle aktualność współczesnej tema­tyki przeszkadza w jej literackim ujęciu, ile jej okrucieństwo, a nasz naród scen okrutnych, gwałtownych nie lubi. Spór w salonie jest wyraźnym odbiciem wal­ki klasyków z romantykami. 2) Podczas balu u Senatora młodzi Rosjanie, widząc serwilizm carskich urzędników, wyra­żają swoje oburzenie. Są zagorzałymi przeciwnikami despotyzmu, który daje szansę kariery kreaturom w rodzaju No-wosilcowa czy Bajkowa. Poglądy mło­dych są odzwierciedleniem poglądów pokolenia dekabrystów.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - Wi­dząc, że Tadeusz nie zajmuje się Pod-komorzankami podczas wieczerzy w za­niku, Sędzia wygłasza mowę na temat staropolskiej grzeczności. Chwali w niej czasy swojej młodości, kiedy to mło­dzieniec nabierał ogłady towarzyskiej i uczył się dobrych manier, przebywając na dworach. Współczesna młodzież, choć posyła się ją do szkół, nie hołduje już dawnym obyczajom i nie przestrze­ga zasad grzeczności. Cała mowa Sę­dziego skierowana jest przede wszyst-

kim do Tadeusza i dałaby się sprowa­dzić do odwiecznego w konflikcie poko­leń hasła: „Ja w twoim wieku...".

J. Słowacki „Kordian" - W scenie w podziemiach katedry św. Jana, pod­czas dyskusji o zamachu na cara, ściera­ją się poglądy starych i młodych. Stary Prezes, wspierany przez swoich rówieś­ników, opowiada się przeciwko zabiciu cara, powołując się na fakt, że został on koronowany na króla Polski, a Polacy nigdy nie splamili się zbrodnią królobójstwa. Odwołuje się też do racji rozumo­wych, każąc spiskowcom zastanowić się nad konsekwencjami śmierci cesarza. Młody Podchorąży - Kordian, pełen zapału, kierując się emocjami, nawołuje do dokonania zamachu - car musi za­płacić za swoje zbrodnie wobec Polski. Prezesowi zarzuca, że przed czynem powstrzymuje go jego wiek. Wszystkie argumenty, które przywołuje Prezes, są argumentami starca (Wiecznie śpiewasz to samo! hymn starości piejesz...). W końcu Kordian, nie mogąc przekonać zebranych, decyduje się sam dokonać zamachu. Młodość i starość nie zdołały się porozumieć.

A. Świętochowski „My i wy" - „My" to

pokolenie pozytywistów, ludzi mło­dych, odrzucających zapatrzenie w prze­szłość i tradycję. Młodzi wierzą w moż­liwości nauki, w to, że uczyni ona świat lepszym. Głównym hasłem czynią hasło pracy dla dobra społeczeństwa. „Wy" to pokolenie starych, bezkrytycznie zapat­rzonych w przeszłość, zgnuśniałych. Młodzi są jeszcze nieliczni, starych jest większość, ale słuszność jest po stronie tych pierwszych, więc oni zwyciężą. Jednocześnie Świętochowski podkreśla, że nie istnieje możliwość jakiegokol­wiek porozumienia między pokoleniami (Czy idąc tak odmiennymi drogami mo­żemy się spotkać kiedykolwiek i uszanować wzajemnie swoje cele? Nigdy! Wie­my to - między naszymi obozami popalo­ne mosty, pozrywane gorble).

A. Asnyk „Daremne żale, próżny trud..." - Poeta wyraża poglądy „mło­dych" - pozytywistów. Świat nieustan­nie idzie do przodu, przeżytych kształ­tów żaden cud nie wróci do istnienia i nic nie jest w stanie powstrzymać przemian. Daremne żale „starych" nie zdołają cofnąć życia fal.

A. Asnyk „Do młodych" - Poeta próbu­je w duchu ewolucjonizmu łagodzić konflikt „młodych" i „starych". Świat idzie do przodu, każda epoka ma swe własne cele. Ale nie należy deptać prze­szłości ołtarzy, bo ciągle jeszcze żyją ci, którzy je wznieśli. „Młodzi" winni im są szacunek, bo teraźniejszość bierze swój początek w przeszłości (teoria ewoluc­jonizmu). Muszą też pamiętać i o tym, że za czas jakiś staną się przeszłością i jacyś inni „młodzi" zbuntują się prze­ciwko nim (/ wasze gwiazdy, o zdobyw­cy młodzi, w ciemnościach pogasną znów!).

E. Orzeszkowa „Nad Niemnem" - 1) Konflikt pokoleń rozgrywa się na płasz­czyźnie sporu Witolda Korczyńskiego z ojcem. W trudnej sytuacji ziemiaństwa po powstaniu styczniowym Benedykt Korczyński odszedł od dawnych idea­łów. Toczy nieustanne spory z Bohaty-rowiczami o każdą piędź ziemi, każdą sztukę bydła, która weszła na jego pole. Jest przekonany, że nie należy udostęp­niać chłopom maszyn, bo ci nie potrafią się z nimi obchodzić i jedynie je psują. Witold, jako młody pozytywista, jest zwolennikiem bliskich stosunków dwo­ru i wsi. Chce wśród chłopów szerzyć oświatę, ucząc ich nowoczesnych metod uprawy ziemi i obsługi maszyn rolniczych. Mimo różnicy zdań ojcu i synowi udaje się dojść do porozumienia. 2) Justyna Orzelska łamie odwieczne kon­wenanse i wychodzi za mąż za schłopia-łego Janka Bohatyrowicza. Okazuje się odważniejsza od Marty Korczyńskiej, która przed laty, bojąc się pracy i tego, co powiedzą ludzie, nie zdecydowała się na małżeństwo ze stryjem Janka - An­zelmem. 3) Zygmunt Korczyński wcho­dzi w konflikt z matką. Pani Andrzejo-wa, otaczająca kultem pamięć męża, z przerażeniem spostrzega, że jej syn odrzuca wszystkie ideały, którym po­święcił się ojciec. Zygmunt nazywa je szaleństwem, za które teraz on i jego pokolenie musi płacić.

B. Prus „Lalka" - Prus przeciwstawia sobie dwa pokolenia. Ludzie tacy, jak Rzecki i Wokulski, potrafili poświęcić się ideałom, potrafili swoje życie oddać jakiejś sprawie. Pokolenie współczesne to dorobkiewicze, aferzyści i drobni ciułacze, którzy żyją jedynie dla siebie, bojąc się wszelkiego ryzyka i poprze­stając na małych, pokątnych interesach. Według Prusa, to dawne pokolenie idea­listów, niestety, już odchodzi (w ostat­niej scenie Szuman z goryczą mówi: Jak oni się wynoszą). Pozostają tylko ci, którzy potrafili dostosować się do no­wych czasów - sklepikarze, ludzie o wąt­pliwej uczciwości, karierowicze. Patrz też: pokolenie stracone.

S. Żeromski „Doktor Piotr" - Kiedy po powrocie do domu Piotr Cedzyna dowiaduje się, że ojciec, by płacić za jego studia, zmniejszał dniówki, oskarża go o to, że okradał robotników. Stary Dominik Cedzyna nie widzi niczego złego w tym, co robił. Na tym tle dochodzi między ojcem i synem do konfliktu, którego efektem jest wyjazd Piotra za granicę. Młody Cedzyna przyj-

muje tam posadę, która pozwoli mu spłacić zaciągnięty, jego zdaniem, u ro­botników dług.

S. Żeromski „Ludzie bezdomni" - Na

spotkaniu warszawskich lekarzy To­masz Judym wygłasza referat, w którym prezentuje swoje radykalne poglądy. W zapale młodości zarzuca starszym od siebie lekarzom sybarytyzm i odejście od zasad etyki. Jednocześnie proponuje, by tym właścicielom fabryk, którzy nie będą chcieli poprawić warunków pracy i życia robotników, odmawiać leczenia. Takie poglądy prowadzą do odrzucenia Judyma przez warszawskie środowisko lekarskie. Konflikt pokoleń rozgrywa się tu na płaszczyźnie sporu młodego, pełnego zapału lekarza ze starszymi, zgnuśniałymi kolegami.

S. Żeromski „Przedwiośnie" - 1) Ce­zary Baryka przyłącza się w Baku do rewolucjonistów, by przeciwstawić się matce. Na jego postępowanie ma wpływ również fakt, że wyjazd ojca na wojnę uwolnił go od nieustannego dozoru. Hasła rewolucji nie do końca pojął i właściwie nie są one dla niego istotne. Ważne jest to, że po raz pierwszy w ży­ciu przeciwstawił się rodzicom. Jego zachowanie wyraża irracjonalny bunt przeciwko rodzicielskiej opiece. 2) W rozmowach z Gajowcem Cezary Ba­ryka przywołuje argumenty komunis­tów. Nie wynika to z faktu przyjęcia idei komunistycznych. Cezary programowi powolnych przemian, który proponuje Gajowiec, przeciwstawia program bu­rzenia Lulka. Opanowanie i zdrowy rozsądek starego człowieka zostają tutaj skontrastowane z emocjami domagają­cego się natychmiastowych zmian mło­dzieńca. Jednak w tym konflikcie Żerom­ski nie opowiada się jednoznacznie po żadnej ze stron.

S. Przybyszewski „Confiteor" - Utyli­tarnej sztuce poprzedniej epoki przeciw­stawia Przybyszewski sztukę nową. Głosząc hasło „sztuki dla sztuki", czyni z niej absolut i podnosi twórczość do rangi religii. Artysta staje się jej kap­łanem. Te poglądy są wyrazem konflik­tu młodych modernistów ze starymi pozytywistami. Patrz: artysta.

G. Zapolska „Moralność pani Duls-kiej" - Zbyszko buntuje się przeciwko matce i temu wszystkiemu, co ona uosa­bia: kołtunerii, mieszczańskim wartoś­ciom, prymitywizmowi, specyficznie pojmowanej moralności, którą Dulska ujmuje w bardzo prostą zasadę: brudy należy prać we własnym domu. Wyra­zem tego buntu ma być małżeństwo z Hanką, które łamie wszelkie konwe­nanse - „panicz" poślubi ciężarną służą­cą. Niestety, Zbyszko dość szybko słab­nie w swoim buncie. Jak sam mówi, jest kołtunem, bo się nim urodził. Kiedy Juliasiewiczowa uświadamia mu, że po ślubie z Hanką nie dostanie od matki ani grosza, Zbyszko wycofuje się. Został pokonany - nie ożeni się ze służącą. Konflikt Zbyszka i Dulskiej z jednej strony obnaża obłudę mieszczańskiego życia, z drugiej jest ilustracją przekona­nia naturalistów, że człowiek zostaje ukształtowany przez środowisko, w któ­rym mu przyszło egzystować. Dramat Zapolskiej ukazuje bunt modernistycz­ny, który najczęściej przyjmował postać konfliktu pokoleń. Patrz: dom, matka, syn.

W.S. Reymont „Chłopi" - 1) Antek Boryna pozostaje w nieustannym kon­flikcie z ojcem, domagając się, by ten przekazał mu ziemię. Spór zaostrza się, gdy Maciej Boryna postanawia ożenić się z Jagną. Między ojcem i synem dochodzi do bójki, po której Antek

z żoną i dziećmi opuszcza dom (patrz: rodzina, zazdrość). 2) Szymek Pacześ przeciwstawia się matce, która nie po­zwala mu ożenić się z Nastką stojącą znacznie niżej w społecznej hierarchii Lipiec. Syn Dominikowej opuszcza dom i wraz ze swoją przyszłą żoną rozpoczyna budowę własnej chałupy. Jego postępowanie jest wyrazem proce­su przemian, które dokonują się w Lip­cach. Młodzi buntują się przeciwko do­minacji starych. Następuje zmiana po­koleń, czego wyrazem jest także fakt, że po śmierci starego Boryny jego miejsce przywódcy chłopów (przewodnika lipe-ckiego stada) zajmuje Antek.

B. Jasieński „But w butonierce" -

Wiersz wyraża typową dla futurystów negację całej dotychczasowej twórczo­ści poetyckiej (...gdy nastał Jasieński, bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff) i przekonanie, że jedyną prawdziwą poezją jest poezja futurystyczna. Jasień­ski powtarza: idą młody, genialny, prze­ciwstawiając się tym, którzy nie nadąża­ją za przemianami, starym. W zakoń­czeniu wiersza pojawia się przekonanie, że nie istnieje możliwość porozumienia z pokoleniem, które, według poety, na­leży już do przeszłości (...tym co za mną nie zdążą echopowiem - Adieu!).

J. Tuwim „Dziesięciolecie" - Poezję młodych, Skamandrytów, przeciwsta­wia poeta twórczości modernistów. Mo­dernizm był epoką apatii, marazmu, godzenia o duszy. Twórcy tej epoki to durnie w pelerynach, a ich utwory to poetyckie Tworki. Skamandryci wnieśli do literatury dynamizm i entuzjazm młodości, jednocześnie wiążąc poezję z życiem (jest w słowach tyle drzew i mięsa). Twórczość modernistów nale­ży do przeszłości, Skamandryci przy­szłość budują muskularną mową.

W. Gombrowicz „Ferdydurke" - Ma­tki i ciotki wraz z nauczycielami upupiają młodzież z gimnazjum, do którego Pimko przyprowadził Józia. Dokonuje się to przez wtrącanie w stan trwałego zdziecinnienia, postrzeganie „chłopa­ków" jako czystych i niewinnych „chło­piąt". Miętus próbuje się temu przeciw­stawić. Gromadzi wokół siebie „chłopa­ków", którzy zachowaniem i sposobem mówienia starają się manifestować utra­tę niewinności, która ma być przejawem wyjścia ze stanu dzieciństwa. Ich wysił­ki są daremne, bo nawet wycięty na drzewie napis „dupa" Pimko interpretu­je jako wyraz chłopięcej naiwności.

T. Rózewicz „Elegia na powrót umar­łych poetów" - Adresowany do po­wracających do kraju poetów starszego pokolenia (Tuwim, Broniewski) wiersz był manifestem postawy młodego poko­lenia, które negowało jakąkolwiek ich rolę we współczesnej literaturze pol­skiej (U nas był już koniec świata nigdy nie weźmiecie udziału w końcu świata (...) Nie witam was wracających gdyż nie wstaniecie z martwych). Przyczyna takiego stosunku tkwiła w doświadcze­niach wojennych. Rózewicz wypowia­dał się w imieniu tych, którzy przeżyli wojnę w kraju i w większości przypad­ków mieli za sobą udział w aktywnej walce z Niemcami.

S. Mrozek „Tango" - 1) Pokolenie Eleonory i Stomila zbuntowało się prze­ciwko swoim rodzicom. Odrzuciło wszelkie formy i konwenanse, jedno­cześnie zmuszając starsze pokolenie do przyjęcia nowego stylu życia. 2) Artur jest już w wieku, w którym naturalną koleją rzeczy powinien zbuntować się przeciwko swoim rodzicom. Okazuje się to jednak bardzo trudne w świecie, w którym brak norm stał się normą. Artur wybiera jedyną możliwą drogę - postanawia przywrócić światu dawne formy. Rozmemłaniu i chaosowi rodzi­ców przeciwstawia ład i porządek. Ter­roryzuje rodzinę, zmuszając ją do zmia­ny stylu życia i wyrażenia zgody na jego bardzo konwencjonalny, tradycyjny ślub z Alą. Niestety, ponosi klęskę, pokonany przez prymitywną siłę chams­kiego Edka.

J.D. Salinger „Buszujący w zbożu"

- Holden jest zbuntowanym nastolat­kiem, który nie uznaje zasad obowiązu­jących w świecie dorosłych. Wyrzucają go z kolejnych szkół, ucieka z domu. Bohater nie chce zaakceptować prostej prawdy, że trzeba być odpowiedzialnym oraz poddać się normom i zakazom. Typowy konflikt między młodością (bunt, nierozwaga, bezpardonowość, prowokowanie) a dorosłością (stabil­ność, porządek odpowiedzialność).

J. Andrzejewski „Miazga" - Ksawery Panek pozostaje w ostrym konflikcie ze swoim ojczymem, wysokim dostojni­kiem komunistycznych władz. Podło­żem konfliktu są zarówno poglądy poli­tyczne Ksawerego (po wypadkach mar­ca 1968 został usunięty ze stanowiska asystenta na Uniwersytecie Warszaws­kim), jak i jego życie osobiste (jest homoseksualistą). Negatywny stosunek Leopolda Panka do przybranego syna bierze się także ze swoistego kompleksu niższości - będąc robotniczym dziec­kiem, przed wojną niewiele zdołał osią­gnąć, po wojnie natomiast zawrotną karierę zrobił dzięki przynależności do partii. Obdarzony nieprzeciętną inteli­gencją Ksawery (naturalny syn hrabiego Sulemirskiego) nie może wybaczyć oj­czymowi, że ten współtworzy władzę, z którą on sam bezskutecznie walczy.

N.H. Kleinbaum „Stowarzyszenie umarłych poetów" - patrz: ojciec, syn, samobójstwo.

* „Jakoby też rok bez wiosny mieć chcieli, Którzy chcą, żeby młodzi nie szaleli". (J. Kochanowski)

* „Wystarczy urodzić się dziesięć lat wcześniej, by już być kimś innym duchowo". (J.W. Goethe)

* „Tragedią młodego pokolenia jest, że zastaje ono świat uformowany i nie zawsze zdaje sobie sprawę z tego, że może go zmienić". (K. Marks)

* „Chcąc odzyskać młodość, trzeba tylko powtórzyć dawne szaleństwa". (O. Wilde)

* .Jednakowo ważne jest wychowanie dzieci, jak i rodziców". (C.G. Jung)

* „Bo drzewo musi cierpieć w porze, gdy poczynają krążyć w nim soki, nie od­czuwać natomiast nic, gdy opadają zeń liście". (J. Cocteau)

* „Ale każdy wie, że awers i rewers monety posiadają niewielkie szansę na to, iż spotkają si? któregoś dnia twarzą w twarz".

(J. Cocteau)

* „Trwa walka pokoleń o miejsce przy stole". (K. Sylwestrzak)

* „Zawsze mnie uderza, że ilekrość słyszy się o «buncie młodych», «nowym świe­cie młodych*, «inności młodych*, oka­zuje się, po bliższym zbadaniu, że idzie o swąd ciągnący się z minionych lat i którego starsi nie zdołali wywietrzyć". (Z. Kałużyński)

* „Każdy młody człowiek wcześniej czy później dokonuje zdumiewającego od­krycia, że także rodzice mają niekiedy rację". (A. Malraux)

* „Życie jest to okres czasu, którego jedną połowę zatruwają nam rodzice, a drugą - dzieci". (J. Tuwim)

---