PODSTAWOWE METODY BADAWCZE W PSYCHOLOGII

Opracowanie: Magdalena Górska

Podstawowe metody badawcze w psychologii to:

• obserwacja psychologiczna

• wywiad

• rozmowa

• eksperyment

• testy inteligencji i zdolności

• techniki kwestionariuszowe

Obserwacja psychologiczna

• polega na świadomym, planowym
  i celowym spostrzeganiu zjawisk i zdarzeń. Ponadto obejmuje rejestrowanie zjawisk
  i czynności psychologicznych. Może być stosowana jako samodzielna technika
  lub stanowić uzupełnienie innych metod,
  bez ich interpretacji np. testu psychologicznego. Powinna być rejestracją obiektywnych faktów. Badacz (psycholog) może rejestrować dane zachowania, a wyniki badania może porównywać z innymi badanymi osobami.

Istotnym składnikiem tak definiowanej obserwacji jest cel. Z tego względu obserwację określamy jako spostrzeganie nie tylko zamierzone, ale przede wszystkim planowe.

Plan obserwacji wyznacza treści i kolejność spostrzeżeń niezbędnych do poznania danego przedmiotu.

Może on przyjąć formę:

• schematu istniejącego w naszym umyśle

• pisemnych dyspozycji ułatwiających prowadzenie obserwacji

Dokonanie właściwej selekcji cech zachowania się mających być przedmiotem obserwacji, wymaga aktywnej postawy umysłu.

Przyjmuje ona postać:

• procesów analizy

• syntezy

• porównywania

• abstrahowania

• wnioskowania

Sposób prowadzenia obserwacji psychologicznej jest częściowo uzależniony od ich przedmiotu. Odmienna jest technika obserwacji ludzi i zwierząt, obserwacja człowieka dorosłego i małych dzieci

Kryteriami stanowiącymi podstawę wyróżnienia głównych rodzajów obserwacji psychologicznej jest:

• przedmiot obserwacji

• zakres

• postawa obserwatora

• czas trwania obserwacji

• sposób rejestrowania zauważonych faktów

Przyjmując kryterium przedmiotu wyróżnia się:

• obserwację psychologiczną

• obserwację pedagogiczną

Ze względu na zakres można wyróżnić:

• obserwację wycinkową (cząstkową)

• obserwację całościową

Uwzględniając zakres można dokonać także podziału na:

• obserwację grupową - dotyczy zachowania się określonej grupy lub zespołu

• obserwację indywidualną - dotyczy określonej osoby;

Ze względu na cel obserwacji wyróżnia się:

• obserwację dorywczą (przypadkową, przygodną, niezamierzoną)

• obserwację systematyczną - mającą z góry ustalony cel, prowadzoną przez pewien czas, zmierzającą do zebrania określonych materiałów

Ze względu na czas trwania można wymienić:

• obserwację ciągłą (fotograficzną) - prowadzona jest bez przerwy, przez pewien okres czasu, wymaga współdziałania szeregu obserwatorów, którzy na przemian dokonują obserwacji i rejestrują je we właściwy sposób.

• obserwacja próbek czasowych - obserwacje wykonywane są w określonych odstępach czasu.

Uwzględniając postawę obserwatora w czasie trwania obserwacji można wyróżnić:

• obserwację bierną - obserwator „stoi z boku” i ogranicza się do rejestrowania określonych czynności

• obserwację czynną (obserwacja uczestnicząca) - obserwator jest bezpośrednim uczestnikiem wydarzeń badanych, a przez obserwowanych traktowany jako „swój”

W zależności od sytuacji, w której przeprowadzamy obserwację oraz wpływu obserwatora na wystąpienie określonych zachowań możemy dokonać podział na:

• obserwację z interwencją - większość badań psychologicznych wykorzystuje ten rodzaj obserwacji

• obserwację bez interwencji - obserwację zachowania przeprowadzaną w bardziej lub mniej naturalnych warunkach bez ingerencji badacza w sytuacje nazywamy obserwację naturalną

Wyróżnia się trzy metody obserwacji
z interwencją:

• obserwacja uczestnicząca - obserwacja zachowania przez osobę, która również odgrywa aktywną i znaczącą rolę w sytuacji lub w kontekście zapisywanego zachowania

• obserwacja ustrukturowana - wykorzystuje się ją
  do rejestrowania zachowania, którego obserwacja w warunkach naturalnych byłaby trudna

• eksperyment naturalny - jest to procedura manipulowania przed obserwatora jedną lub wieloma zmiennymi niezależnymi w warunkach naturalnych w celu zbadania ich wpływ na zachowanie. Współpracownikiem badacza jest pozorant

Dane uzyskane z obserwacji mogą mieć charakter jakościowy i ilościowy. Do analizy danych ilościowych wykorzystuje się cztery skale pomiarowe:

• nominalną

• porządkową

• interwałową

• stosunkową

Rozmowa jest to proces komunikacji językowej miedzy psychologiem a osoba badaną. Służy przede wszystkim poznaniu prawidłowości życia psychicznego człowieka. Jako narzędzie badań naukowych, aby spełniła swój cel, musi być bardzo rzetelna.

Pytania dobierane do rozmowy muszą spełniać kilka warunków:

• dotyczyć bodźców emitowanych przez otoczenie człowieka i jego reakcji na te bodźce

• koncentrować się na doświadczeniach;

• być konkretne, aby umożliwiały uzyskanie konkretnej reakcji - odpowiedzi

• musi ich być wiele, aby objąć jak największy zakres zachowań człowieka

W przypadku gdy różnym osobom będą zadawane identyczne pytania w ustalonej kolejności, a odpowiedzi na nie będą precyzyjnie zarejestrowane oraz gdy pytania nie będą odnosiły się do osoby badanej bezpośrednio (nie będą dotyczyły faktów z jej życia) - wówczas będzie to po prostu wywiad psychologiczny.

Istnieje wiele sposobów prowadzenia rozmów i wywiadów psychologicznych.

Rozmowa powinna odbywać się:

• bez udziału osób trzecich

• bez pośpiechu

• w miejscu urządzony wygodnie
  i estetycznie oraz gwarantującym ciszę

Pierwsza faza rozmowy to nawiązanie kontaktu z osobą badaną w atmosferze wzajemnego zaufania i wzbudzenie motywacji do podjęcia dialogu.

Zasadniczy etap rozmowy to przekazywanie informacji o obiektywnych faktach (wiek, liczba rodzeństwa, wyniki w nauce, sytuacje wywołujące napięcie emocjonalne, osiągnięcia zawodowe, itd.)

Druga faza odnosi się do ustosunkowania się osoby badanej do tych faktów (ocena rodziców, ocena wyników szkolnych, sukcesów, porażek, zadowolenie bądź nie z wykonywanego zawodu, zarobków, przyjaciół, itd.)

Końcowy etap rozmowy powinien nastąpić po uzyskaniu od badanego informacji na wszystkie podjęte tematy bez dokonywania oceny badanego.

Po zakończeniu badania należy uporządkować zebrany materiał
i przystąpić do jego analizy.

Wywiad psychologiczny to jedna z najważniejszych metod badań i diagnozowania ludzi.

W porównaniu z innymi technikami badawczymi ma wiele zalet:

• może dostarczyć wielu danych

• jest bardzo wygodny (nie wymaga żadnych specjalnych urządzeń)

• pozwala na szybkie zebranie potrzebnych informacji

• wymaga jednak od prowadzącego pewnych specyficznych umiejętności i doświadczenia

Technika wywiadu psychologicznego ma różnorodne zastosowania w badaniach rozwojowych.

Może ona służyć w badaniach nad:

• rozwojem pojęć, postaw i ocen

• przyczyn problemów i trudności doświadczanych przez dziecko

• pomaga określić wzorce reagowania na sytuacje

Dodatkowe utrudnienia, ale również pozytywne aspekty pojawiają się przy stosowaniu tej metody w diagnozowaniu dzieci i młodzieży. Badania dzieci i młodzieży mają pewną specyfikę, co związane jest z cechami rozwojowymi badanych, charakterystycznymi dla pewnych etapów życia. Różnice pomiędzy stosowaniem tej techniki
w stosunku do dorosłych i dzieci zaznaczają się
w procedurze i formie przeprowadzanego badania.

• Metoda ta posiada wiele zalet, jednak również niesie ze sobą ryzyko małej trafności odpowiedzi. Niezaprzeczalna zaleta wywiadu jest bezpośredni kontakt z badanym, co pozwala na wyjaśnienie dziecku wszelkich niejasności.

• Podstawą trudnością jest jednak niemożność stosowania wywiadu w badaniach dzieci z zaburzeniami słuchu, zaburzonych emocjonalnie i z brakiem motywacji do badania

Eksperyment - to metoda badania polegająca na wywołaniu badanego zjawiska (np. uczenie się, agresja, emocje) lub tworzeniu i regulowaniu warunków, w których badane zjawisko może wystąpić.

Badanie eksperymentalne pozwala nam obserwować to, co nieobserwowalne. Przewidywania oparte na proponowanych wyjaśnieniach mogą zostać potwierdzone lub odrzucone przez wyniki eksperymentu.

Prawidłowo przeprowadzony eksperyment charakteryzuje się:

• trafnością wewnętrzną oraz zewnętrzną

• rzetelnością

• wrażliwością

Głównym celem eksperymentu jest testowanie hipotez wyprowadzonych z teorii, ale eksperymenty mogą być również stosowane do badania skuteczności oddziaływań psychologicznych lub programów stosowanych w warunkach naturalnych.

Niezbędnym elementem eksperymentu jest kontrola. Osiągamy ją dzięki manipulacji, utrzymywaniu stałych warunków
i zrównoważeniu. Kontrola eksperymentalna pozwala badaczom wnioskować o przyczynach zdarzeń, jaka zmienna niezależna spowodowała obserwowane zmiany w zmiennej zależnej.

Eksperyment charakteryzuje się trafnością wewnętrzną, kiedy spełnia trzy warunki wymagane przy wnioskowaniu przyczynowo - skutkowym:

• współzmienności

• porządku czasowego związku

• eliminowania innych możliwości wyjaśnień

Testy inteligencji i zdolności można określić jako wystandaryzowane
i znormalizowane narzędzia mierzące sprawność intelektualną na podstawie efektywnego wykonania zadań umysłowych.

Testy inteligencji i testy zdolności
są tradycyjnie stosowanymi narzędziami pomiaru sprawności intelektualnej.

Opierają się na założeniu, że inteligencję i jej rozwój można badać, analizując zróżnicowanie indywidualne poziomu wykonania zadań umysłowych. Ponadto przyjmuje się,
że o strukturze intelektu można wnosić na podstawie interkorelacji wyników tych zadań, stosując metody statystyczne, takie jak analiza czynnikowa.

Test psychologiczny powinien być:

• wystandaryzowany (konieczność przestrzegania procedury badawczej)

• normalizowany (posiada zestaw norm do ilościowej interpretacji wyników)

• obiektywny (posiada jasny sposób punktowania odpowiedzi)

• rzetelny (daje te same rezultaty, gdy jest stosowany w podobnych warunkach)

• trafny (bada to , do czego został przeznaczony)

Testy dzielimy ze względu na liczbę osób badanych na:

• testy grupowe - wykonuje wiele osób na raz, badani muszą umieć korzystać z instrukcji udzielanych całej grupie, stosowane są do celów przesiewowych

• testy indywidualne - przeprowadzamy tylko z jedną osobą, umożliwiają dokonywanie dodatkowych obserwacji, są jednak czasochłonne, stosowane w celu zdiagnozowania badanego

W zależności od formy dokonujemy podziału na:

• testy otwarte - badany każdorazowo sam formułuje odpowiedzi

• testy zamknięte - badany otrzymuje zadania wraz z potencjalnymi rozwiązaniami, sam musi dokonać wyboru poprawnej odpowiedzi

Ze względu na formę odpowiedzi i zastosowany materiał na:

• testy werbalne - badany udziela odpowiedzi ustnie
  lub pisemnie

• testy wykonaniowe - badany musi wykonywać jakieś działania na konkretnym materiale, np. rysowanie, prowadzenie ołówka przez ścieżki labiryntu

Interpretacja wyniku testu musi być dokonywana przez psychologa znającego parametry psychometryczne testu i w ramach określonej teorii psychologicznej.

Dlatego dla dobra osób badanych, uprawnionymi do przeprowadzania testów psychologicznych są psychologowie.

• Pomimo powszechności jest wiele zarzutów wobec stosowania testów. Krytyce poddawane są same zadania testowe. Zarzuca się im „sztuczność” i „oderwanie od życia”. Materiał stosowany w testach w porównaniu z tym, z którym badany ma do czynienia w życiu jest zbyt uproszczony. Obronną ręką wychodzą testy do pomiaru inteligencji i zdolności ze względu na ich trafność w diagnozie.

• Druga grupa zarzutów odnosi się do ilościowego charakteru i stosowania statystycznego. Dwu lub trzy - stopniowa skala oceny, która jednakowo traktuje zadnia łatwe i trudne nie może być miernikiem przyczyn niepowodzeń badanego. Jednak stosując tę metodę do selekcji lub orientacji wstępnej, a także do pomiaru niektórych zmiennych w badaniach naukowych, spełnia ona swoją funkcję właściwie.

Kwestionariusz osobowości jest podstawową metodą poznania osobowości człowieka, wykorzystującą samoopis w postaci odpowiedzi osoby badanej na zbiór standardowych pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych określeń.

Na podstawie kwestionariusza otrzymujemy:

• wyniki ilościowe

• rzetelne i trafne odpowiedzi

• informacje od jednego badanego

Kwestionariusz osobowości skonstruowany jest:

• z szeregu pozycji według określonej reguły

• w formie pytania, stwierdzenia albo jednowyrazowego określenia, na które dana osoba ma odpowiedzieć

Źródła:

• John J. Shaughnessy, Eugene B. Zechmeister, Jeanne S. Zechmeister „Metody badawcze w psychologii”

• Z. Skorny „Obserwacja psychologiczna dziecka”

• Z. Skorny „Obserwacje i charakterystyki psychologiczne”

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ !

---