Ekonomiczna rola współczesnego państwa

Pojęcie państwa

• Złożona, wieloszczeblowa struktura administracyjna społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium, dysponująca władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą

• Centralne i lokalne instytucje i urzędy publiczne, których działalność związana jest z funkcjonowaniem danego systemu społeczno-gospodarczego

Argumenty za ekonomiczną rolą państwa

• Konieczność zabezpieczenia systemu gospodarczego od strony instytucjonalno-prawnej

• Istnienie dóbr publicznych

• Istnienie dóbr szczególnie niekorzystnych (antydóbr) i korzystnych społecznie

• Istnienie osób chorych, starych, upośledzonych

• Niedoskonałości rynku i konkurencji w praktyce

• występowanie negatywnych efektów zewnętrznych działalności gospodarczej

• powstawanie nieakceptowanych społecznie różnic w dochodach i majątkach różnych grup społecznych

• występowanie wahań koniunkturalnych w gospodarce i związanych z nimi zjawisk niekorzystnych dla gospodarki np. bezrobocia, inflacji

• występowanie tendencji monopolistycznych w gospodarce

Dobra publiczne

• Mogą być konsumowane jednocześnie przez wielu konsumentów bez uszczerbku dla żadnego z nich, np. obrona narodowa, twórczość naukowa - są tzw. czyste dobra publiczne.

• Free-rider problem - problem wolnego jeźdźca (jeżdżących na gapę)

• Dobra społeczne - specyficzny rodzaj dobra publicznego; są to dobra publiczne, które mogłyby być dobrami prywatnymi, ale z różnych względów (np. w wyniku prowadzonej polityki społecznej) są dostępne dla każdego obywatela i finansowane z funduszy publicznych np. oświata, opieka zdrowotna

Argumenty przeciw ekonomicznej roli państwa

• Pojawianie się stanów nierównowagi

• Zniekształcenie informacyjnej funkcji cen

• Usztywnienie systemu gospodarczego

• Wysokie koszty interwencjonizmu państwowego przy relatywnie niskiej jego skuteczności

• Osłabienie bodźców związanych z rynkiem

• Niereprezentatywność państwa

• Ograniczenie wolności jednostki

• Hamowanie oddolnej inicjatywy

Funkcje państwa

• Ekonomiczne:

• alokacyjna

• stabilizacyjna

• redystrybucyjna

• Społeczne

• Polityczne

Funkcja alokacyjna

• Podejmowanie działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów:

• ochrona prywatnej własności

• wspomaganie i uzupełnianie mechanizmu rynkowego - wspieranie konkurencji

• zachęcanie lub zniechęcanie podmiotów do podejmowania działalności w określonych dziedzinach

• Ekonomia klasyczna - A. Smith - mechanizm „niewidzialnej ręki”

• ingerencja państwa stanowi naruszenie praw natury i wolności osobistej

• Ekonomia dobrobytu - L. Walras, V. Pareto, A. Marshall, A.C. Pigou, J.R. Hicks, K.J. Arrow

• Ekonomiści współcześni:

w warunkach konkurencji doskonałej siły rynku popychają gospodarkę automatycznie do stanów równowagi na rynkach poszczególnych dóbr (równowaga cząstkowa) oraz równowagi na wszystkich rynkach równocześnie (równowaga ogólna)

• Przy założeniu, że:

• ludzie zachowują się racjonalnie, nie występują efekty zewnętrzne, nie występują dobra publiczne

równowaga ogólna oznacza optymalne wykorzystanie zasobów gospodarczych oraz maksymalnie możliwy w danych warunkach poziom społecznego dobrobytu

Optimum w sensie Pareto

• Optimum efektywności społecznej

• Optimum efektywności alokacyjnej

To stan, w którym nie ma możliwości dokonania takich zmian w sferze produkcji lub dystrybucji dóbr, które poprawiłyby położenie (dobrobyt) choćby jednej jednostki bez pogorszenia położenia innej jednostki

Wątpliwości

• W. Kamiński: Współczesna teoria dobrobytu, W-wa 1980, s. 83

• Tego typu definicja nie pozwala jednoznacznie określić stanu optimum

• Doskonała konkurencja nie gwarantuje optymalnego podziału dochodów z punktu widzenia kryteriów moralno-etycznych

„Sytuację, w której nie można poprawić położenia głodujących biedaków bez ofiar ze strony bogaczy, należy uznać za optymalną w sensie Pareta”

Funkcja stabilizacyjna

• Podejmowanie działań stabilizujących gospodarkę poprzez realizację takich celów, jak:

• utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego

• zmniejszenie amplitudy wahań koniunkturalnych

• ograniczenie do minimum bezrobocia i inflacji

Instrumenty oddziaływania na popytową stronę gospodarki

• Polityka fiskalna i monetarna

• Oddziaływanie to ma charakter głównie krótkookresowy

• Istotną rolę odgrywają tu procesy mnożnikowe

Instrumenty oddziaływania na podażową stronę gospodarki

• Promowanie postępu technicznego (wzrost wydatków na B+R)

• Stabilizowanie rynku pieniężnego

• Tworzenie bodźców do oszczędzania

• Oddziaływanie na kwalifikacje pracowników

• Oddziaływanie na stronę podażową ma charakter średnio- i długookresowy

Funkcja redystrybucyjna

• Działania w celu niwelowania nieakceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomoc osobom starym i chorym

• Instrumenty:

• system podatkowy (progresja)

• wydatki budżetowe

• składki na ubezpieczenie społeczne

• Sposób realizacji funkcji redystrybucyjnej prowadzi często do sprzeczności między sprawiedliwością społeczną a efektywnością ekonomiczną

Instrumenty realizacji funkcji ekonomicznych państwa

• Bezpośrednie - np. administracyjny nakaz ograniczenia danej produkcji, norma zanieczyszczenia środowiska

• Pośrednie - np. stopy procentowe, zasady opodatkowanie dochodów, kurs walutowy

Realny i regulacyjny aspekt roli państwa w gospodarce

• Aspekt realny - państwo jest dostawcą różnych dóbr oraz pracodawcą

• Aspekt regulacyjny - państwo wpływa na działalność innych podmiotów ustanawiając pewne instytucje i normy prawne wyznaczające reguły prowadzenia działalności gospodarczej

Miary określania roli państwa w gospodarce

• Udział sektora państwowego w globalnej produkcji danego kraju - wyraża aspekt realny

• Ilość ustanowionych przez państwo instytucji i norm regulujących działalność gospodarczą oraz liczba jego bieżących interwencji - wyraża aspekt regulacyjny

• Liczba pracowników różnych agend, instytucji i przedsiębiorstw sektora państwowego - wyraża zarówno aspekt realny, jak i regulacyjny

• Udział wydatków rządowych w PKB

Wydatki rządowe w wybranych krajach (w % PKB)

• Stany Zjednoczone

• Wielka Brytania

• Niemcy

• Francja

• Japonia

• Szwecja

• Ogółem kraje OECD

1960 1970 1980 1990 2005

27,8 32,2 33,7 36,1 35,6

32,6 39,3 45,0 42,1 43,0

32,0 37,6 48,3 46,0 45,5

34,6 38,9 46,1 49,9 53,0

20,7 19,3 32,6 32,3 38,5

31,1 43,7 61,6 61,4 56,5

28,5 32,6 45,6 48,7 -

W krajach wysoko rozwiniętych występowała długookresowa tendencja do wzrostu udziału wydatków rządowych w PKB

Potwierdza się zatem, sformułowane w XIX w. przez A. Wagnera, prawo nieustannego wzrostu wydatków publicznych

Czynniki sprzyjające wzrostowi sektora publicznego

• Wzrost liczby ludności

• Rozbudzone przez rozwój gospodarczy potrzeby i oczekiwania społeczne w odniesieniu do oświaty, ochrony zdrowia czy ochrony środowiska

• Wyższe koszty usług sektora publicznego w porównaniu z sektorem prywatnym

Kraje słabo rozwinięte

• Udział wydatków publicznych w PKB jest na ogół wyraźnie niższy niż w krajach wysoko rozwiniętych

Doświadczenie pokazuje, że nie ma bezpośredniej prostej zależności między wielkością sektora publicznego (lub udziałem wydatków państwa w PKB) a faktyczną rolą państwa w gospodarce danego kraju

Np. Japonia - niskiemu udział wydatków państwa w PKB towarzyszy szeroki zakres i duża skuteczność interwencjonizmu państwowego

Teoretyczne koncepcje polityki gospodarczej

• Nurt liberalny (neoliberalny) - postulujący pozostawienie podmiotom gospodarczym swobody gospodarowania; a państwo powinno zapewnić warunki bezpieczeństwa i porządku publicznego

• Nurt interwencjonistyczny - postulujący rozszerzenie interwencjonizmu państwowego w celu wyeliminowania samodestrukcyjnych tendencji nieograniczonej konkurencji oraz stworzenia systemu bezpieczeństwa socjalnego

Klasyczna koncepcja państwa minimum

• A. Smith, D. Ricardo

• Podejście liberalne

• Im mniej państwa w gospodarce, tym lepiej

• Samoczynnie działający mechanizm rynkowy sprawia, że egoistyczne działania jednostek gospodarujących stają się korzystne dla ogółu

• Działalność państwa powinna ograniczać się do zapewnienia ładu instytucjonalno-prawnego, obrony narodowej, porządku publicznego oraz tworzenia jak najlepszych warunków dla konkurencji

• Wyjątki:

• ochrona „raczkujących” gałęzi przemysłu

• budowanie dróg i szkół

• dostarczanie dóbr, które przynoszą wielkie korzyści społeczne, lecz nie są dostarczane przez rynki prywatne, ponieważ ich zyskowność jest niedostateczna

Współczesne kierunki w nurcie liberalnym:

• Monetaryzm

• Nowa ekonomia klasyczna

• Szkołą neoaustriacka

• Ekonomia podaży

• Teoria wyboru publicznego

Monetaryzm

• M. Friedman

• Głównym zadaniem polityki gospodarczej jest walka z inflacją w długim okresie za pomocą narzędzi polityki monetarnej

Nowa ekonomia klasyczna

• R. Lucas, R. Barro

• Hipoteza racjonalnych oczekiwań - zgodnie z którą podmioty gospodarcze, analizując prowadzoną przez państwo politykę gospodarczą przy wykorzystaniu wszystkich dostępnych informacji, potrafią poprawnie prognozować i nie dają się oszukać

• teoremat nieefektywności państwa - to pogląd, zgodnie z którym państwo prowadzące politykę gospodarczą nie jest w stanie skutecznie oddziaływać na koniunkturę gospodarczą, gdyż wszelkie zmiany są antycypowane i neutralizowane

• Minimalną rolę państwa sprowadza się do tworzenia stabilnych i czytelnych reguł polityki fiskalnej, monetarnej i walutowej

Szkoła neoaustriacka

• F. Hayek

• Akcentuje ochronę własności prywatnej i konkurencji

• Najlepszym mechanizmem alokacji zasobów i źródłem informacji jest wolny rynek

Ekonomia podaży

• A. Laffer, G. Gilder

• Polityka gospodarcza powinna koncentrować się na stymulowaniu podażowej strony gospodarki poprzez redukcję podatków dla pobudzenia inwestycji, obniżkę podatków od dochodów osobistych oraz ograniczenie sektora publicznego

Teoria wyboru publicznego

• K. Arrow, J. Buchanan, G. Tullock

• Teoria ta bada związki pomiędzy sferą ekonomii i sferą polityki

• Ingerencja państwa jest uzasadniona jedynie w sytuacji, gdy istnieją jednoznaczne dowody, że rozwiązania rynkowe są mniej efektywne

• Politycy są traktowani jako przedsiębiorcy maksymalizujący swoje własne korzyści

• Teoria biurokracji i politycznego cyklu koniunkturalnego

Polityka propodażowa

• Oparta jest na dorobku koncepcji monetarystycznych oraz ekonomii podaży

• Jej istotą jest przypisywanie większej roli procesom restrukturyzacji i zmiany podaży;

• Główne motywy integrujące zwolenników koncepcji propodażowej:

• odejście od poglądów Keynesa

• nacisk na zmiany podaży globalnej

• opowiedzenie się za znacznymi obniżkami podatków

Model interwencjonizmu

• J.M. Keynes

• Założenia modelu dotyczą wad gospodarki rynkowej:

• Niezdolności gospodarki rynkowej do realizowania pełnego zatrudnienia

• Występowania dowolnego i niesprawiedliwego podziału dochodów

• Interwencja państwa (głównie przy wykorzystaniu polityki fiskalnej - wydatków budżetowych finansowanych w deficytu budżetowego) ma służyć stabilizacji gospodarki i walce z bezrobociem poprzez:

• roboty publiczne

• redystrybucję dochodów

• umiarkowany protekcjonizm

Polityka propopytowa

• Jej istotą jest dążenie do utrzymania stabilnego wzrostu łącznego popytu jako głównej siły rozwoju gospodarczego

Dwa modele współczesnego państwa

• Model alpejsko-reński

• solidne podstawy gospodarcze

• duży zakres bezpieczeństwa socjalnego

• większa niż w innych modelach sprawiedliwość społeczna

• Model neoamerykański (anglosaski)

• podstawę tworzy kapitał finansowy na rynkach kapitałowych

• przedsiębiorczość

• dążenie do szybkiego wzbogacenia się jednostek

Jerzy Kleer „Perspektywy na świecie”. Nowe Życie Gospodarcze nr 10, 2004, s. 20

Teza I

Sektor publiczny nie jest alternatywą dla sektora prywatnego - stanowi warunek dobrego funkcjonowania gospodarki narodowej. Pojawienie się nowych funkcji w działalności sektora publicznego nie musi (i nie powinno) ograniczać zadań, funkcji zakresu sektora prywatnego.

Teza II

Koszt sektora publicznego podlega przemianom wraz ze zmianami zachodzącymi w społeczeństwie i gospodarce. Przejście gospodarki i społeczeństwa na wyższy poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego powoduje pojawienie się nowych, uprzednio nie znanych zadań, jakie sektor publiczny ma do spełnienia. Może to równocześnie oznaczać zanikanie pewnych tradycyjnych funkcji sektora publicznego.

Teza III

Sektor publiczny jest najważniejszą instytucją w realizacji celów społeczno-gospodarczych państwa. Ponieważ cele te ulegają różnym modyfikacjom - sektor publiczny również podlega przemianom.

Teza IV

Nie ma ogólnych, niezmiennych zasad determinujących rozmiary sektora publicznego.

Teza V

Sektor publiczny jest jedynym dostarczycielem czystych (ogólnych) dóbr publicznych. Sektor prywatny w pewnych szczególnych przypadkachmoże jednak go wspierać.

Teza VI

Sektor publiczny jest najważniejszym dostawcą mieszanych dóbr publicznych, których liczba i zakres wzrastają wraz z rozwojem społecznym i gospodarczym. (To, jakie dobra i w jakim zakresie stają się mieszanymi, zależne jest w dominującym stopniu od polityki państwa)

Teza VII

Wraz z postępującą globalizacją pojawiają się globalne dobra publiczne, w których podaży współuczestniczy krajowy sektor publiczny.

Teza VIII

Sektor publiczny w układach lokalnych:

• samorząd lokalny musi być dobrem publicznym (jeśli ma pełnić przysługujące mu zadanie)

• samorząd lokalny realizuje część zadań państwa, uwzględniając potrzeby i specyfikę lokalną

• samorząd lokalny zapewnia podaż specyficznych, lokalnych dóbr publicznych

Teza IX

W zależności od modelu gospodarki rynkowej sektor publiczny może być mniejszy lub większy (o funkcjach społecznych ograniczonych lub rozszerzonych)

Teza X

Kształt i zakres sektora publicznego w dużym stopniu jest uwarunkowany historią państwa oraz narodu - w znacznie większej mierze aniżeli sektor prywatny, w którym przeważają uniwersalne zasady rynkowe.

Teza XI

„W okresach głębokich przekształceń społecznych i ekonomicznych sektor publiczny ma charakter specyficzny w większym stopniu aniżeli pozostała gospodarka. Zachowuje, bowiem istotne elementy ciągłości społecznej i ekonomicznej”

4