Nazwa pochodzi od:

• „ergon” - praca

• „nomos” - prawo, prawidłowość.

Definicja, przedmiot i zakres ergonomii

W literaturze spotkać można wiele definicji ergonomii. Nie są one wzajemnie sprzeczne czy konkurencyjne, lecz raczej się uzupełniają, akcentując różne odcienie znaczeniowe, zależnie od pierwotnej dyscypliny naukowej autorów definicji.

Według definicji zamieszczonej w Statucie Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego z 1983 r. (Rozdz. II §11):

"Ergonomia jest to nauka stosowana, zmierzająca do optymalnego dostosowania narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii, organizacji i materialnego środowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego użytku do wymagań i potrzeb fizjologicznych, psychicznych i społecznych człowieka".

Oznacza to, że:

"Ergonomia zajmuje się związkami zachodzącymi pomiędzy człowiekiem a jego zajęciem, sprzętem i otoczeniem (materialnym) w najszerszym znaczeniu, włączając w to pracę, wypoczynek, sytuację w domu i w podróży".

Podane definicje pochodzą ze statutu SPTE oraz MSE (IEA).

Ergonomię można więc opisać następująco:

• jest to nauka stosowana (w odróżnieniu od nauk teoretycznych) dlatego, że tematyka badań wynika z zapotrzebowania praktycznego, a dorobek naukowy może i powinien być weryfikowany przez zaprojektowanie i zrealizowanie zmian w zastanej rzeczywistości;

• charakteryzuje się humanocentryzmem, tzn. ocena rozwiązań technicznych i organizacyjnych, związanych ze współdziałaniem człowieka i środków technicznych, dokonywana jest przy założeniu, że dobro (dobrostan) człowieka musi być traktowane priorytetowo w stosunku do kryteriów technicznych lub ekonomicznych, co w kontekście inżynierskim przekłada się na zasadę, zgodnie z którą technikę należy dostosować (doprojektować, dopasować) do człowieka, a człowieka do techniki - jedynie w ograniczonym zakresie;

• akcentowana jest konieczność harmonijnego, efektywnego współdziałania człowieka i środków technicznych;

• zainteresowania ergonomii dotyczą określonego systemu działania, złożonego z podsystemu ludzkiego i podsystemu technicznego;

• zainteresowania ergonomii rozciągają się na wszystkie przejawy kontaktów człowieka ze środkami technicznymi, mające miejsce podczas pracy, nauki, rekreacji, sportu, podróży, zajęć domowych, leczenia, rehabilitacji, wspomagania niepełnosprawności itd.

Cele i przyczyny działań ergonomicznych

Dążenie do podwyższania ergonomicznej jakości obiektów technicznych nie ma nic wspólnego z działalnością idealistyczną i charytatywną. Wręcz przeciwnie - celem działalności ergonomicznej jest zwiększenie efektywności działań ludzkich, w tym: pracy zawodowej, lecz nie kosztem zwiększonego wysiłku czy innych obciążeń człowieka. Wyższa jakość ergonomiczna (ergonomiczność) urządzeń technicznych, którymi posługuje się człowiek w procesie pracy, sprzyja:

• lepszej i wydajniejszej pracy

• zmniejszeniu biologicznych kosztów pracy

• zmniejszeniu liczby i kosztów braków oraz błędów popełnianych w pracy

• zwiększeniu bezpieczeństwa pracy i eliminacji chorób zawodowych

• lepszemu wykorzystaniu czasu pracy

• ograniczeniu absencji chorobowej

• zwiększeniu satysfakcji z pracy oraz pozytywnej motywacji

• odczuwaniu zadowolenia i przyjemności z kontaktu z urządzeniami technicznymi.

Ergonomiczność ma ścisły związek z ekonomiką ludzkich działań. Jako składnik ogólnej jakości urządzeń technicznych musi być też traktowana jako czynnik kosztotwórczy; uzyskanie wyższej jakości ergonomicznej musi więcej kosztować w pierwszych fazach istnienia wyrobu: procesach koncepcyjno-projektowych i wykonawczych. Przede wszystkim niezbędna jest większa wiedza z zakresu techniki, poszerzona o wiedzę o człowieku. Często konieczne jest stosowanie droższych materiałów i droższych metod obróbki lub innych sposobów wytwarzania. Koszty powyższe są ponoszone tylko podczas konceptualnego i fizycznego tworzenia obiektów technicznych, a więc w stosunkowo krótkim czasie. Podczas użytkowania obiektu technicznego o odpowiednio wysokim poziomie ergonomicznej jakości, który często rozciąga się na wiele lat i obejmuje wielu ludzi, odbierane zyski prawdopodobnie wielokrotnie przewyższają poniesione wcześniej nakłady. Niestety, trudno przedstawić rachunek ekonomiczny, ujmujący wszystkie składniki kosztów i przychodów, gdyż brak pełnych i obiektywnych danych obecnie to uniemożliwia.

Ergonomia jako wiedza interdyscyplinarna

Systematyczne badania ergonomiczne rozpoczęto w okresie drugiej wojny światowej w USA i w Wielkiej Brytanii. Miejsce i czas zainicjowania tych prac były konsekwencją okoliczności, w których znalazły się te państwa. Czas wojny, to dla każdego społeczeństwa okres działań warunkujących przeżycie. Podejmowane są wówczas wzmożone wysiłki na rzecz budowy nowych, doskonalszych środków technicznych służących do transportu wielkiej liczby ludzi, a także sprzętu i materiałów oraz budowy nowych środków łączności, przetwarzania informacji, wytwarzania żywności, paliw, odzieży i budowy obiektów inżynierskich. Na efektywne wyniki tych wysiłków mogą liczyć tylko państwa bogate i posiadające wysoko rozwiniętą technikę oraz odpowiednio wyszkoloną kadrę. Podczas drugiej wojny światowej wysoki stopień skomplikowania osiągnęły środki techniczne służące do sprawnego zabijania ludzi i niszczenia ich siedlisk: samoloty, okręty, czołgi, broń strzelecka, broń masowego rażenia, pojawiły się nowe, nieznane wcześniej urządzenia, jak stacje radarowe, maszyny szyfrujące oraz liczące. Praca człowieka jako operatora tych skomplikowanych urządzeń wymagała sprostania nowym, trudnym zadaniom i przynosiła nieznane wcześniej obciążenia. W środowisku pracy zaczęło dominować obciążenie psychiczne, jednocześnie ludzie doznawali ekstremalnych przeciążeń fizycznych i uciążliwości pochodzących od czynników środowiskowych. Maszyny to wytrzymywały, ponieważ były zaprojektowane do działań w takich właśnie warunkach.

Nie można było tego samego powiedzieć o człowieku. Okazało się, że człowiek jest najbardziej zawodnym elementem systemu, do którego został włączony i często był przyczyną niepowodzeń, strat i katastrof. Do analizy tych zdarzeń i określenia ich przyczyn włączono specjalistów z grupy nauk o człowieku: głównie psychologów i fizjologów. Wyniki ich badań wskazywały, że jedyną drogą podwyższenia niezawodności systemu złożonego z człowieka i urządzeń technicznych jest uwzględnianie możliwości i ograniczeń człowieka przy projektowaniu tych urządzeń.

Rozwiązanie problemów, które z taką ostrością pojawiły się w omawianym czasie, wymagało udziału wielu specjalistów z różnych dyscyplin naukowych. Dyscypliny te można ująć w dwie grupy: nauki o człowieku i nauki techniczno-organizacyjne:

Nauki o człowieku	Nauki techniczno-organizacyjne
Fizjologia pracy	Technika i technologia
Psychologia pracy	Organizacja pracy
Antropometria	Ekonomika pracy
Nauki medyczne	Nauka o jakości

Przedstawiciele wszystkich nauk z obu grup muszą współdziałać ze sobą podczas analizowania i rozwiązywania problemów ergonomicznych. Tego typu nauki nazywamy interdyscyplinowymi, ponieważ problemy przez nie rozwiązywane leżą pomiędzy (inter) innymi, znanymi wcześniej dyscyplinami lub ich grupami. Ergonomia nie jest jedyną nauką interdyscyplinową. Czasy współczesne charakteryzują się pojawianiem się wielu tego typu nauk (np. biofizyka, ekologia, biotechnologia, astrofizyka) - można rzec, że jest to charakterystyczna tendencja końca XX wieku.

Ergonomia należy do grupy nauk ergologicznych, które w różnych aspektach zajmują się pracą ludzką. Szczególnie silne związki łączą ergonomię z następującymi dziedzinami (podano do nich wybrane definicje):

• ochroną pracy,

• bezpieczeństwem i higieną pracy,

• organizacją pracy.

Współcześnie stosowanie tych pojęć można znaleźć w tekstach źródłowych i kartach jednostek tematycznych 2-1. i 2-3.

---