II. ŹRÓDŁA PRAWA

Pojęcie źródeł prawa

• prawo - jako system norm, norma - jako nakaz lub zakaz określonego postępowania

• źródłem - akty organów władzy publicznej; źródła powszechnie obowiązujące: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia i akty prawa miejscowego - akty prawotwórcze

• normatywna koncepcja źródeł - przepisy + reguły interpretacyjne

• akty normatywne - zawierające generalno-abstrakcyjne normy prawne

• akty stosowania prawa - rozstrzygające konkretne sprawy, zawierające normy konkretno-indywidualne

• KONSTYTUCJA

• wyróżnia się szczególną treścią, szczególną formą i szczególną mocą (najwyższe miejsce w systemie prawa stanowionego)

• podstawa całego systemu prawa - przedmiotem jej regulacji są najważniejsze kwestie, w dużym stopniu determinuje materialną treść i sposób stosowania prawa

• przesądza o sposobie tworzenia prawa

• aspekt pozytywny - jej normy konkretyzowane w ustawach i innych aktach

• aspekt negatywny - akty normatywne niższego rzędu muszą być z nią zgodne

• zawiera normy bezpośrednio wiążące - określające w sposób w miarę jednoznaczny zachowanie adresata oraz normy programowe, wyznaczające jedynie ogólny kierunek działania organów państwa

• przepisy Konstytucji - wysoki stopień ogólności, o charakterze zasad - głównych rozstrzygnięć zawartych w Konstytucji, które w sumie składają się na charakter państwa

• instytucje - zespół norm powiązanych ze sobą dla realizacji określonego celu

Specyfika wykładni:

• instrumentalne uzasadnianie obowiązywania norm - wywodzenie z obowiązujących norm lub ich zespołów innych, którym przypisuje się walor konstytucyjnego obowiązywania; odwoływanie się do argumentów aksjologicznych, założeń teoretycznych

• w ramach Konstytucji - wewnętrzna hierarchia norm

• Trybunał Konstytucyjny - stanowiąc rozstrzygnięcia o charakterze precedensowym przesądza o określonej wykładni; jego sędziowie podlegają tylko Konstytucji

• pełni funkcję negatywnego ustawodawcy - określa, jakie normy prawne są niezgodne z Konstytucją; przesądza o sposobie rozumienia aktów podkonstytucyjnych

• w procesie stosowania prawa - wykładnia ustaw w zgodzie z Konstytucją; w razie wątpliwości - interpretacja zgodna z Konstytucją; sądy nie mogą same oceniać konstytucyjności ustaw

• RATYFIKOWANE UMOWY MIĘDZYNARODOWE

• monizm prawa międzynarodowego - istnieje jeden system prawny, którego źródłami są akty prawa międzynarodowego i krajowego; akty prawa międzynarodowego działają w systemie prawa krajowego wprost, nie trzeba podejmować szczególnych dodatkowych czynności; akty te mają wyższą moc od prawa krajowego - Konstytucja: uznanie wprost źródła prawa międzynarodowego za źródło prawa polskiego

• recepcja ratyfikowanych umów do prawa krajowego poprzez ich transformację

• zasada bezpośredniego stosowania umów, z wyjątkiem tych, których stosowanie uzależniono od wydania ustawy

• związanie postanowieniami umowy organów władzy publicznej, rozstrzygnięcia w oparciu o postanowienia umów

• umowy ratyfikowane za zgodą parlamentu - pierwszeństwo przed ustawami; ratyfikowane przez Prezydenta samodzielnie - moc mniejsza niż ustaw, ale pierwszeństwo przed aktami wykonawczymi

• USTAWA

• akt prawny zawierający generalno-abstrakcyjne normy (znaczenie materialne), uchwalany przez Sejm przy udziale Senatu (znaczenie formalne)

• żaden inny organ nie może stanowić ustaw - wyłączność ustawodawcza parlamentu

• ogólna kompetencja prawodawcza - jako podstawa działalności ustawodawczej; ustawodawca może regulować wszelkie sprawy przez siebie wybrane

• granice wyznacza Konstytucja - zakaz stanowienia ustaw normujących materie przez Konstytucję niedowolone

• ustawa jako podstawowa forma działalności prawotwórczej w państwie

• zasada wyłączności ustawowej - określone materie regulowane wyłącznie w formie ustawy: normowanie sytuacji prawnej jednostki i innych podmiotów, normowanie podstawowych elementów ustroju władz publicznych

• rozstrzygnięcia o charakterze podmiotowym - zawarte w ustawie, nawet jeśli dopuszcza się normowanie pewnych kwestii w rozporządzeniach

• ROZPORZĄDZENIA

• akt normatywny wykonawczy w stosunku do ustaw

• wydawany przez organy wskazane w Konstytucji: Prezydenta RP, Radę Ministrów, Prezesa RM, ministrów (resortowych), przewodniczących określonych w ustawie komitetów, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji - katalog zamknięty, ustawodawca nie może wskazać innego adresata upoważnienia

• na podstawie szczegółowego upoważnienia (w każdym przypadku - konieczność wskazania organu i szczegółowego określania materii) zawartego w ustawie i w celu jej wykonania - zakaz udzielania upoważnień ogólnych, blankietowych

• w celu wykonania ustawy - rozporządzenia normują tylko takie sprawy, które są uregulowane w ustawie, a które służą realizacji tych samych celów

• treść upoważnienia - formułowana w sposób jednoznaczny

• upoważnienie - zakres spraw przekazanych do regulacji i wytyczne dotyczące treści rozporządzenia = ustawodawca musi określić organ upoważniony, określić zakres materii normowanej w rozporządzeniu, wyznaczyć (do pewnego stopnia) treść aktu lub sposób uczynienia użytku z kompetencji do jego wydania

• rozporządzenie nie może wkraczać w sferę materii prawnych regulowanych innymi ustawami, przekształcać ich treści, dokonywać modyfikacji

• zakaz subdelegacji

• rozporządzenie jako jedyny rodzaj powszechnie obowiązującego aktu wykonawczego

• ROZPORZĄDZENIE Z MOCĄ USTAWY

• akty normatywne powszechnie obowiązujące o szczególnym charakterze (na podst. art. 234)

• wydawane przez Prezydenta na wniosek RM w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie - podlegają zatwierdzeniu na najbliższym posiedzeniu Sejmu

• mogą określać: zasady i zakres działania organów władzy publicznej, zakres, w jakim mogą być ograniczone wolności i prawa człowieka, zasady wyrównywania szkód z tego tytułu powstałych

• wkracza w sferę praw człowieka jedynie w niezbędnym zakresie, zawiera mechanizmy zmierzające do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa

• moc prawna = zwykłym ustawom

• nie powinny uchylać, zmieniać ustaw, powinny być zgodne z Konstytucją i umowami ratyfikowanymi za zgodą w ustawie

• ograniczony zakres przedmiotowy

• AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO

• charakter generalno-abstrakcyjny, obowiązują na obszarze działania organów, które je wydają

• wydają: organy samorządu terytorialnego, terenowe organy administracji rządowej

• konieczne upoważnienie zawarte w ustawie (ustawa o samorządzie terytorialnym)

• AKTY PRAWA WEWNĘTRZNEGO

• charakter wewnętrznie obowiązującym; adresowane wyłącznie do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu akt, tylko te jednostki są nimi związane

• akty służące przede wszystkim sprawnemu funkcjonowaniu administracji rządowej

• mimo braku wyraźnego zakazu, obowiązuje zakaz subdelegacji

• adresatami nie mogą być obywatele ani podmioty prawa publicznego i prywatnego

• wymóg zgodności z obowiązującym prawem

• szeroka definicja podległości organizacyjnej: NBP

• uchwały RM - o charakterze kolegialnym, mogą mieć charakter samoistny; adresatami - jednostki organizacyjnie podległe; nie mogą wkraczać w materię regulowaną ustawowo; nie mogą stanowić podstawy dla wydawania decyzji administracyjnych czy orzeczeń sądowych

• zarządzenia premiera i ministrów - zawierające generalno-abstrakcyjne normy prawne, mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy, mają regulować działania całej administracji rządowej lub poszczególnych jej działów

• katalog uprawnionych - otwarty, o upoważnieniu decyduje ustawodawca zwykły

• Cechy systemu źródeł prawa

• zawiera pozytywistyczny sposób rozumienia prawa - prawo powstaje przez akt jego stanowienia przez podmiot i w formach w Konstytucji przewidzianych

• polski system - el. niepozytywistyczne; niekiedy treść prawa zdeterminowana aksjologicznymi podstawami

• hierarchiczne uporządkowanie - norma niższej rangi powinna być zgodna z normą rangi wyższej

• otwartość systemu - możliwość przekazania organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów państwa w niektórych sprawach

• normatywny charakter Konstytucji - nakaz bezpośredniego stosowania; ostateczny charakter konstytucyjności prawa