Prawidłowa komunikacja - drogą do sukcesów
wychowawczych
Wstęp
Komunikowanie jest jednym z najstarszych procesów społecznych. Towarzyszy ono człowiekowi od momentu, kiedy istoty ludzkie zaczęły żyć w grupach i organizować pierwsze struktury. Obecnie nie można sobie wyobrazić nowoczesnych społeczeństw, których członkowie nie porozumiewają się ze sobą. Wielu badaczy zgodnie przyznaje, że społeczeństwa nie tylko istnieją dzięki przekazywaniu informacji i komunikowaniu, ale że ich istnienie polega na procesach przekazu i komunikacji. Oznacza to, iż procesy te stanowią fundament społeczeństwa, bez których nie mogłoby ono funkcjonować i trwać .
Najbardziej znanym sposobem komunikacji jest język. Porozumiewanie się za pomocą języka należy do cech nabytych i specyficznych tylko dla gatunku Homo. Mówienie, słuchanie tego, co mówią inni, czytanie, pisanie - stanowią codzienne i powszechne formy aktywności człowieka.
Istota mowy polega na przekazywaniu i odbiorze informacji. Porozumiewanie zaś możliwe jest tylko wtedy, gdy zarówno nadawca jak i odbiorca znają ten sam język. Język stanowi zespół znaków, którym posługuje się dana społeczność, który musi sobie przyswoić każdy jej członek, aby rozumiał innych i sam był rozumiany .
Przekazywanie informacji może odbywać się przez mówienie, pisanie lub też w innych formach niewerbalnych. Każdej z tych czynności odpowiada określony kanał przepływu informacji, który determinuje odmienną postać tekstu.
Znaczenie komunikacji w życiu człowieka
W toku rozwoju osobniczego dziecko stopniowo opanowuje mowę we wszystkich jej komponentach, a więc przyswaja sobie język ojczysty, uczy się budować wypowiedzi, ćwiczy w sprawnym przekazie i odbiorze informacji. Dzięki słuchaniu mowy otoczenia i naśladowaniu jej wyrabiają się u dziecka nawyki słuchowe, wzrokowe i motoryczne. Dziecko wchodzi więc do wspólnoty językowej poprzez:
poznawanie znaczenia używanych słów i zwrotów oraz kojarzenie ich z właściwymi przedmiotami, zjawiskami oraz stosunkami jakie między innymi zachodzą, opanowując w ten sposób język oraz rozumiejąc komunikaty innych;
opanowanie języka czynnego, które pozwala szybciej i poprawniej wyrażać swoje myśli.
Czasami komunikaty osób dorosłych skierowane do dzieci nie są przez nie zrozumiałe i czytelne. Język tych wypowiedzi może być prosty i jasny, ale zawarte w nich podteksty są trudne do odczytania przez dziecko. Zrozumienie ich wymaga analizowania i kojarzenia informacji zawartych w danym przekazie. Bezpośrednia znajomość rozmówcy może okazać się pomocna w pełniejszym zrozumieniu komunikatu. Dodatkowych informacji udzieli dziecku siła głosu mówiącego, intonacja a czasem mimika czy wyraz oczu.
Bardzo często same dzieci są nadawcami informacji z podtekstem. Wynika to najczęściej z braku umiejętności wszechstronnego i pełnego posługiwania się słowami. Dotyczy to szczególnie informacji na temat uczuć i emocji. Dziecko nie zawsze potrafi nazywać i rozróżniać własne doznania. Takie sytuacje nie sprzyjają pełnemu porozumiewaniu się dzieci i dorosłych. Wyzwalają uczucie zniechęcenia, zarówno u nadawcy jak i odbiorcy. Zaburzają proces komunikacji na dłuższy okres czasu.
Bariery językowe występujące w komunikacji
Źródłem barier komunikacyjnych są zarówno nadawcy jak i odbiorcy czyli dorośli i dzieci. Istotny wpływ na jakość i odbiór przekazywanych informacji mają nasze predyspozycje, a także uwarunkowania społeczne. Nasze umiejętności przekazu i odbioru komunikatu są często zdeterminowane poziomem nabytej wiedzy ogólnej oraz preferowanym przez dorosłych np. rodziców, nauczycieli systemem wartości społecznych.
W literaturze przedmiotu spotyka się wiele analiz dotyczących tematyki „barier” utrudniających udane kontakty międzyludzkie. Zajmowali się tym między innymi R. Bolton i C. Rogers. Opracowali oni katalog czynników blokujących prawidłową komunikację. Zwrócili uwagę na występowanie nieprawidłowych schematów komunikacyjnych wzmacnianych emocjonalnością dzieci i dorosłych. Prowadzi to do wytwarzania się mechanizmów obronnych, zarówno nadawcy jak i odbiorcy mających na celu osłabienie argumentacji drugiej strony oraz jej samoocenę.
Do najczęściej stosowanych barier komunikacyjnych należą:
* Osądzanie - występuje wśród nich:
Krytykowanie np. „Jesteś bałaganiara”.
Obrażanie np. „Straciłeś rozum czy co?”.
Orzekanie np. „To nie twój interes”.
Chwalenie połączone z oceną (służące manipulowaniu) np. ”Masz talent do pisania, więc może przygotujesz referat i dla mnie”.
* Uciekanie od cudzych problemów:
Doradzanie: „Zrób tak ...”.
Zmienianie tematu: „Mam kłopot”.
: „Ty zobacz jakie auto”.
Logiczne argumentowanie: „Wszędzie czają się podli ludzie, taki to już ten świat”.
Pocieszanie: „ Nie przejmuj się tym, na pewno dobrze się wszystko ułoży”.
* Decydowanie za innych:
Przekazywanie: „Zostaw to, nie będziesz już tego robił”.
Grożenie: „Spróbuj to zrobić, to mnie popamiętasz”.
Moralizowanie: „Ja w twoim wieku już ciężko pracowałem”.
Nadmierne (niewłaściwe) wypytywanie: „Dlaczego u was było tak głośno, co wy tam robiliście?”.
Bardzo istotne jest aby ludzie dorośli np. rodzice, nauczyciele, wychowawcy mieli świadomość negatywnego wpływu powyższych barier na jakość kontaktów międzyludzkich a w szczególności z dziećmi.
Usprawnianie komunikacji językowej
Z badań wynika, że komunikowanie międzyludzkie to w 90% tworzenie barier uniemożliwiających prawidłowy przepływ informacji. Powyższa wiedza może prowadzić zarówno do potraktowania tego jako normalnej postawy jak i skłonić dorosłych do świadomych poszukiwań w stosowaniu pozytywnych i skutecznych zachowań komunikacyjnych zmierzających do nawiązania poprawnych więzi z dziećmi.
Bariery stosowane przez rodziców mogą spowodować u dziecka obniżenie jego własnej wartości i negatywnie wpływać na wzajemne relacje. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że po kilku takich frustrujących sytuacjach dziecko odwróci się od rodzica. Takie niebezpieczeństwo powinno zachęcać dorosłych do szukania sposobów zmiany niekorzystnych postaw w komunikowaniu się z dziećmi. Pomocne będzie postawienie sobie kluczowych pytań oraz szukanie na nie odpowiedzi :
Czy pomimo ograniczających nas zachowań możemy nauczyć się likwidować bariery?
Jakie powinniśmy podejmować działania, aby nasze kontakty rodzic - dziecko były prawidłowe?
Próby zmiany sytuacji należy rozpocząć od nazwania problemu i zaproponowania samemu sobie nowych zachowań. Następnym etapem będzie systematyczne wdrażanie nowych zachowań komunikacyjnych. Bardzo istotne jest uważne słuchanie i okazywanie dziecku zainteresowania między innymi poprzez kontakt wzrokowy lub słowną akceptację. Chcąc nawiązać kontakt należy umiejętnie zachęcić dziecko do aktywnego słuchania. Przejawem akceptacji dziecka jest niekończenie zdań rozpoczętych przez niego lecz cierpliwie wysłuchanie mniej sprawnej i spójnej wypowiedzi. Nie należy również przedwcześnie oceniać wypowiedzi dziecka.
Kolejnym ważnym krokiem jest pomoc dorosłych w nazwaniu tego co czuje dziecko. Bardzo poważnym błędem popełnianym przez rodziców jest zaprzeczanie uczuć i potrzeb dzieci, np. „Wcale nie jesteś głodny, przecież godzinę temu jadłeś obiad”. Nie należy utożsamiać się z uczuciami dziecka mówiąc: „Wiem co czujesz w takiej sytuacji”. Nigdy nie możemy odczuwać tego samego. Możemy jedynie domyślać się co dzieje się w psychice małego człowieka. Korzystne byłoby przejawianie postawy empatycznej poprzez próbę zrozumienia uczuć i emocji dziecka. Zachowanie empatyczne ułatwi zbliżenie się do dziecka bez ranienia go i narzucenia swoich poglądów. Okazją do wczuwania się może być moment kiedy dziecko chce powiedzieć dorosłym co czuje. Szczególną uwagę powinniśmy położyć na odbiór komunikatu połączonego z negatywnymi emocjami. Wymaga to dużego taktu, cierpliwości i zrozumienia. Dlatego musimy pozbyć się naszych przyzwyczajeń do moralizowania, ignorowania i zaprzeczania.
Korzystne dla wzmocnienia pozycji dziecka w procesie komunikacji jest wykazanie przez dorosłego zainteresowania jego samopoczuciem, uczuciami, potrzebami i oczekiwaniami. Dziecko mając poczucie akceptacji swojej osoby chętniej przyjmuje proponowany komunikat. W przypadku utrzymywania się negatywnych uczuć można zaproponować zmianę rodzaju aktywności z werbalnej na niewerbalną. Można zachęcać dziecko do wyrażania swoich uczuć w formie plastycznej. Będzie to akceptacją jego prawa do wyrażania negatywnych emocji a jednocześnie alternatywną formą rozładowania uczuć w pozytywny sposób. Nie oznacza to jednocześnie do akceptacji wszystkich negatywnych zachowań naszego dziecka.
Dorastające dziecko oczekuje od swoich rodziców większej autonomii. Nie lubi częstych, dociekliwych i krępujących pytań. Natarczywe sprawdzanie i dopytywanie się o każdy szczegół czasu spędzonego przez dziecko może doprowadzić do braku zainteresowania komunikacją z dorosłymi.
Często również rodzice mogą być zakłopotani i zniechęceni dużą ilością pytań. Podejmują próbę udzielania natychmiastowej, zadawalającej odpowiedzi. Nie dostrzegają prawdziwej przyczyny zadawania pytań. Dorastające dzieci nie oczekują informacji lecz mają potrzebę skonfrontowania jej ze swoją posiadaną wiedzą na dany temat. Pozwala im to analizować daną wiedzę i dokonywać własnej oceny swoich poglądów.
Dorośli nie powinni podejmować próby rozwiązywania za dzieci pojawiających się problemów. Korzystniejsze jest zachęcanie je do podejmowania własnych poszukiwań i rozwiązań.
W usprawnieniu komunikacji z dzieckiem bardzo ważny jest sposób w jaki wyrażamy nasze myśli. Należy unikać wyrażeń, które oceniają postawy, zdolności lub charakter dziecka. Nie używamy określeń typu „brudas”, „bałaganiarz”, „niezdara” jak również „świetny”, „wspaniały”. Są to określenia oceniające, które powstrzymują dziecko przed aktywnością. Bezpieczniejsza jest forma opisująca ponieważ nie odwołuje się do możliwości czy charakteru dziecka, nie atakuje a także nie obwinia go. Tym samym pobudza je i zachęca do dalszej pracy. Wskazane jest więc używanie określeń, które opisują to co widzimy i czujemy np. „Widzę, że dokładnie zmyłeś naczynia”, „Na biurku masz porozrzucane książki i zeszyty”.
Dorośli powinni analizować swoje wypowiedzi w stosunku do dziecka wybierając takie, które pomogą mu zmieniać się w sposób pozytywny. Szczególnie należy wystrzegać się szkodliwych wypowiedzi będących następstwem naszych negatywnych emocji.
Wskazane byłoby wtedy powstrzymywanie się od mówienia.
Istotne jest również nie podejmowanie rozmowy na temat dziecka w jego obecności. Niewskazane jest wyjaśnianie za dziecko jego stanów emocjonalnych lub samopoczucia w danej sytuacji. Dziecko czuje się wtedy jak przedmiot lub własność swoich rodziców. Powinniśmy pozwolić mu odpowiadać na pytania lub udzielać wyjaśnień.
Podsumowanie
Podsumowując propozycję usprawniania komunikacji interpersonalnej należy zwrócić uwagę na istotne elementy. Należy do nich słuchanie wypowiedzi dzieci oraz wczuwanie się w ich sytuację. Bardzo ważne jest używanie słów o charakterze akceptującym dziecko i wyrażającym naszą miłość do niego. Najważniejsze w komunikacji jest pokazanie dziecku sposobu zachowania nacechowanego zrozumieniem, godnością i tolerancją. Właściwe komunikowanie się służy wzmacnianiu samooceny i budowaniu pozytywnego obrazu własnej osoby przez dziecko.
Referat opracowała:
mgr Jolanta Wójtowicz
Bibliografia:
Bocheńska K.: „ Mówię do ciebie, człowieku”, WSiP, Warszawa 2003.
Bula D. i Niesporek -Szamburska B.: „Dziecko w świecie języka”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004.
Dobek-Ostrowska B.: „Podstawy komunikowania społecznego”, Astrum, Wrocław 2002
Demelowa G.: „Elementy logopedii”, WSiP, Warszawa 1992
Faber A. i Mazlish E.: „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły?”, «Media Rodzina of Poland », Poznań 1996
B. Dobek-Ostrowska, „Podstawy komunikowania społecznego”, Astrum, Wrocław 2002.
W. Doroszewski, Wielka Encyklopedia Powszechna, PWN, hasło: Język
8