WYBRANE PROBLEMY GOSPODARKI ŚWIATOWEJ

1. Istota gospodarki światowej

W teorii międzynarodowych stosunków gospodarczych istnieje wiele definicji pojęcia gospodarka światowa.

Podejście oparte na kryterium funkcjonalnym.

Przez pojęcie gospodarka światowa należy rozumieć historycznie ukształtowany i zmieniający się w czasie system powiązań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, finansowych i instytucjonalnych między gospodarkami różnych krajów o różnych poziomach rozwoju gospodarczo-społecznego, włączający je w ogólnoświatowy proces produkcji i wymiany

[Gospodarka światowa. Red. P. Bożyk. Warszawa 1991].

Podejście oparte na kryterium instytucjonalnym.

Pod pojęciem gospodarki światowej można rozumieć zbiorowość różnorodnych organizmów i instytucji funkcjonujących zarówno na poziomach krajowych, jak i na szczeblu międzynarodowym, tzn. na regionalnym, ponadregionalnym lub globalnym - zajmujących się działalnością gospodarczą (bezpośrednio lub pośrednio) oraz powiązanych ze sobą w pewien całościowy system przez sieć międzynarodowych stosunków ekonomicznych

[Przemiany we współczesnej gospodarce światowej. Red. E. Oziewicz. Warszawa 2006].

Gospodarka światowa jest kategorią, która ma także charakter historyczny, ponieważ pojawiła się dopiero na pewnym etapie rozwoju gospodarczego, gdy wymiana nadwyżek towarowych między krajami ustąpiła miejsca międzynarodowym powiązaniom specjalizacyjnym.

2. Podmiotowy i przedmiotowy aspekt gospodarki światowej

→ Struktura podmiotowa gospodarki światowej.

● przedsiębiorstwa narodowe,

● korporacje transnarodowe,

● gospodarki narodowe,

● międzynarodowe ugrupowania integracyjne,

● międzynarodowe organizacje gospodarcze (MFW, BŚ, WTO).

→ Aspekt przedmiotowy gospodarki światowej

● międzynarodowe obroty towarowe,

● międzynarodowa wymiana usług,

● międzynarodowe przepływy kapitału,

● międzynarodowy ruch ludności (siły roboczej; pracy),

● międzynarodowy przepływ wiedzy naukowo-technicznej.

3. Struktura regionalna gospodarki światowej - problemy klasyfikacji krajów według (w układzie) regionów ekonomicznych

Trudności klasyfikacyjne, brak jednoznacznych (również niezmiennych w długim horyzoncie czasowym) i powszechnie akceptowanych kryteriów podziału, szczególnie przy zaliczaniu kraju do grupy krajów rozwijających się lub rozwiniętych gospodarczo. Można dostrzec pewne różnice w klasyfikacjach ONZ, MFW, WTO, OECD i innych organizacji.

Według aktualnie stosowanej w publikacjach ONZ, metody podziału wszystkich krajów na podstawowe grupy (regiony) można wyróżnić trzy regiony ekonomiczne (czyli trzy grupy krajów, które są do nich zaliczane pod warunkiem osiągnięcia przez nie przyjętych wskaźników rozwoju społeczno-ekonomicznego):

kraje rozwinięte gospodarczo (w zasadzie zamiennie: developed countries; developed economies),

kraje rozwijające się gospodarczo (developing countries),

↑ uwaga: w obrębie tej grupy liczne kategorie i podgrupy (do celów analitycznych, statystycznych i in.). Ich skład zmienia się, w zależności od tego czy dany kraj spełnia określone kryteria (o ile zostały one precyzyjnie określone), czy też nie,

- kraje naftowe (kraje eksportujące ropę naftową i gaz ziemny),

- główni eksporterzy wyrobów przetworzonych,

- kraje nowo uprzemysłowione,

- rynki (gospodarki) wschodzące,

- kraje śródlądowe,

- małe państwa wyspiarskie,

- kraje najsłabiej rozwinięte (LDC).

Oprócz tego w zależności od kryterium dochodowego na: kraje o niskim, średnim i wysokim dochodzie (GDP per capita).

kraje transformacji gospodarczej (countries in transition) lub kraje Europy Południowo-Wschodniej i Wspólnoty Niepodległych Państw (South-East Europe and Commonwealth of Independent States).

4. Tradycyjna i współczesna gospodarka światowa

Gospodarka światowa ukształtowała się na pewnym etapie rozwoju ekonomicznego. W okresie od przełomu XVIII i XIX wieku aż do I wojny światowej można mówić o ukształtowaniu się tradycyjnej gospodarki światowej. Jej podstawowe cechy to:

• wyodrębnienie się grupy (stosunkowo nielicznej) krajów rozwiniętych gospodarczo, które specjalizowały się w produkcji (i eksporcie) gotowych wyrobów przemysłowych, a importowały towary surowcowo-rolne,

• wyodrębnienie się grupy (znacznie liczniejszej) krajów słabo rozwiniętych, które zostały skazane na rolę zaplecza surowcowego dla krajów rozwiniętych i rynków zbytu dla towarów przemysłowych produkowanych w pierwszej grupie krajów,

• produkcja miała głównie charakter jednostkowy lub małoseryjny,

• wymiana międzynarodowa miała przede wszystkim charakter towarowy,

• podstawowym rodzajem specjalizacji była najpierw specjalizacja sektorowa, a w
  późniejszym okresie rozwoju tradycyjnej gospodarki światowej - międzygałęziowa.

Tradycyjny międzynarodowy podział pracy przetrwał (w zasadzie bez zmian) do I wojny światowej. W późniejszym okresie nastąpiło załamanie się jego logiki (dezintegracja międzynarodowego podziału pracy), a gospodarka światowa zaczęła zmieniać swoją strukturę. Podłoże tej przebudowy stanowią przede wszystkim:

• zmiana układu sił w grupie krajów rozwiniętych gospodarczo, wzrost znaczenia
  gospodarczego Stanów Zjednoczonych po pierwszej wojnie światowej i ugruntowanie mocarstwowej roli USA po II wojnie światowej,

• rewolucja w Rosji - powstanie Związku Radzieckiego,

• gospodarcze skutki wielkiego kryzysu z lat 1929-1933,

• powstanie bloku państw socjalistycznych; współzawodnictwo ekonomiczne i militarne z
  państwami Zachodu, a następnie upadek komunizmu w Europie Środkowej i Wschodniej,

• rozpad systemu kolonialnego.

W wyniku tych procesów można mówić o powstaniu po II wojnie światowej współczesnej gospodarki światowej.

→ Podstawowe cechy współczesnej gospodarki światowej to:

• ugruntowanie światowej dominacji trzech centrów gospodarczych (USA, Europa
  Zachodnia, Japonia [Azja Wschodnia]),

• gwałtowny postęp naukowo-techniczny i produkcyjny,

• produkcja przemysłowa ma charakter masowy i wielkoseryjny,

• zróżnicowanie podmiotów gospodarki światowej i wzrost roli podmiotów międzynarodowych ,

• zmiana charakteru międzynarodowego podziału pracy; specjalizacja o charakterze
  międzygałęziowym traci na znaczeniu, a rośnie rola specjalizacji wewnątrzgałęziowej,

• zmiana kierunków i struktury handlu światowego,

• spadek znaczenia przemysłu, a wzrost roli usług w gospodarce [PKB].

5. Tendencje we współczesnej gospodarce światowej

→ Globalizacja stosunków międzynarodowych

W znaczeniu ekonomicznym globalizacja najczęściej odnosi się do działalności gospodarczej, gospodarki, rynków branżowych, gałęzi gospodarki, przedsiębiorstw, konkurencji. Globalizacja stanowi więc wyższy, bardziej zaawansowany i złożony etap umiędzynarodowienia procesów gospodarowania.

Definicje:

Globalizacja to proces coraz bliższego realnego scalania gospodarek narodowych, przejawiający się w dynamicznym wzroście obrotów handlowych oraz międzynarodowych przepływów kapitałowych i usługowych. Proces ten wynika z traktowania przez coraz większą liczbę przedsiębiorstw całego świata jako rynku zbytu [A. Budnikowski: Międzynarodowe stosunki gospodarcze.]

Globalizacja działalności gospodarczej jest to dokonujący się na świecie długofalowy proces integrowania się coraz większej liczby krajowych gospodarek ponad ich granicami, dzięki rozszerzaniu oraz intensyfikowaniu wzajemnych powiązań (inwestycyjnych, produkcyjnych, handlowych, kooperacyjnych), w wyniku czego powstaje ogólnoświatowy system ekonomiczny o dużej współzależności i znaczących reperkusjach działań podejmowanych/toczących się nawet w odległych krajach

[A. Zorska: Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej].

Globalizacja jako proces ekonomiczny postępuje jednocześnie na trzech poziomach:

przedsiębiorstw, rynków/gałęzi, gospodarki światowej.

Czynniki kształtujące proces globalizacji.

Globalizacja oznacza rosnącą współzależność gospodarek krajowych ← wzrost handlu międzynarodowego i (zwłaszcza) przepływów finansowych.

→ Intensyfikacja procesów integracyjnych (regionalizacja) - przyczyny i skutki.

Integracja regionalna a globalna (globalizacja)

podobieństwa

- oba zjawiska są przejawem internacjonalizacji działalności gospodarczej,

- u podstaw obu tkwią mechanizmy związane z tym, co w ekonomii określa się jako korzyści skali,

- w obu procesach dominującą rolę odgrywają: przyspieszenie postępu technicznego i naukowego, rewolucja informatyczna oraz szybki wzrost wydajności pracy,

- zarówno integracja, jak i globalizacja są rezultatami liberalizacji gospodarek krajów w nich uczestniczących.

różnice

- proces globalizacji prowadzi do integracji działalności gospodarczej w skali świata a integracja regionalna prowadzi do podziału gospodarki światowej na bloki o zasięgu regionalnym lub ponadregionalnym,

-globalizacja to proces żywiołowy, natomiast integracja ma charakter planowy oraz wiąże się z wyznaczeniem celów integracyjnych (globalizacja → brak celów)

-integracja odbywa się w wyniku suwerennych decyzji państw, natomiast globalizacja dokonuje się w warunkach ograniczenia roli państwa i rosnącej roli korporacji transnarodowych.

Choć powstawanie (kształtowanie się) gospodarki światowej miało niewątpliwie miejsce w XIX wieku, to jednak trudno jednoznacznie określić - od kiedy można mówić o jej istnieniu. Według niektórych autorów początek gospodarki światowej przypada na lata 70. XIX wieku, a według innych jeszcze później (np. 1900 rok).

2

---