Renata Kozłowska
Pedagogika zdolności i informatyka
Rok III
MUZYKA W ŻYCIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
NA PRZYKŁADZIE OŚRODKA
NASH COLLEGE W WIELKIEJ BRYTANII
Muzyka zajmuje istotne miejsce w życiu i działalności człowieka. Jej powszechność
i abstrakcyjność a przede wszystkim wielostronne korzystne oddziaływania przyczyniają się do tego, iż znajduje ona zastosowanie w działaniach terapeutycznych i rehabilitacyjnych prowadzonych wobec osób z różnego rodzaju defektami i deficytami rozwojowymi. Poprzez elementy strukturalne, m.in. takie jak: rytm, tempo, dynamika, barwa, aparat wykonawczy, wpływa ona niewerbalnie i podświadomie na sferę emocjonalną osobowości pacjenta. Między innymi oddziałuje na jego układ wegetatywny, co może przejawiać się aktywizacją psychoruchową, pobudzeniem, uspokojeniem, rozluźnieniem psychofizycznym. Pobudza ona jego reakcje biochemiczne i czynności fizjologiczne. Porządkuje i harmonizuje jego psychomotorykę zaburzoną defektami, deficytami rozwojowymi, nieprawidłowymi warunkami rozwoju, wychowania lub codziennego życia. Prócz tego bardzo silnie inspiruje jego wyobraźnię i ekspresję twórczą. Muzyka może poprawiać ogólny stan samopoczucia,
a także stan zdrowia, sprzyja osiąganiu uczucia satysfakcji oraz poczucia własnej wartości. Ponadto obcowanie z muzyką pomaga mu łatwiej nawiązywać i podtrzymywać kontakty interpersonalne z rówieśnikami czy z lekarzem, terapeutą, psychologiem, pedagogiem,
Muzyka może także występować m.in. jako doskonały środek kształtowania pozytywnych cech osobowości, doskonalenia mowy, słuchu, nauki lokomocji, zmniejszania lęku i niepokoju, wspierania procesów myślowych. „W zależności od indywidualnych możliwości, potrzeb, cech psycho-fizycznych, dojrzałości emocjonalno-estetycznej
i oczekiwań niepełnosprawnych wychowanków obcowanie ze sztuką muzyczną może być jedną z metod ich terapii, wydatnie wspierających proces integracji ze społeczeństwem”
W funkcjonowaniu wielu ośrodków możemy zaobserwować zastosowanie muzyki
w celach terapeutycznych w różnorakich jego wariantach. Zarówno w Polsce, jak i na świecie istnieje wiele takich placówek dla osób niepełnosprawnych, gdzie dąży się do usprawniania psychoruchowego poprzez muzykę. Jednym z takich ośrodków jest Nash College of Further Education w Hayes w Wielkiej Brytanii, gdzie swoje obserwacje przeprowadziła Joanna Kwasiborska.
Nash College położony jest w zacisznym miejscu na obrzeżach lasów kentowskich niedaleko Bromley. Jest to szkoła chrześcijańska, połączona z internatem, stworzona dla młodzieży o specjalnych potrzebach edukacyjnych w związku z ich niepełnosprawnością fizyczną lub umysłową oraz z problemami z komunikacją. Program tam dostosowywany jest do indywidualnych potrzeb każdego z uczniów. Zapewnienie im jak najlepszej edukacji, umożliwienie osiągnięcia dojrzałości zarówno tej emocjonalnej jak i społecznej a także większej niezależności leży w głównych celach i założeniach Nash College. Dzięki swej działalności, a przede wszystkim poprzez dostarczanie wychowankom słabo mówiącym lub niemówiącym w ogóle nowych form komunikacji, szkoła uważana jest za najlepsze takie centrum w Wielkiej Brytanii.
Wielostronnym środkiem terapeutycznym w ośrodku tym jest właśnie muzyka. Jak dowiadujemy się z relacji Joanny Kwasiborskiej muzyka wykorzystywana jest nie tylko podczas specjalnie do tego celu zaplanowanych zajęć, ale od samego rana do późnego wieczora towarzyszy różnym, zwykłym czynnościom. Przede wszystkim muzyka towarzyszy uczniom na lekcjach tańca, gdzie pracuje się nad ekspresją całego ciała oraz na zajęciach teatralnych, na których ćwiczy się mimikę, czyli ekspresję twarzy. Dźwięki dobiegają również z sal, gdzie ma miejsce aromaterapia. W trakcie wykonywania masażu
w pomieszczeniu unoszą się delikatne zapachy oraz rozbrzmiewa spokojna muzyka, która pozwala całkowicie się odprężyć. Jej wpływ na wychowanków można także zauważyć podczas zajęć plastycznych, gdzie muzyka wprowadza ciepły i radosny nastrój, pobudza umysły do myśli twórczych i pomaga w lepszy sposób odzwierciedlać swoje uczucia
i pomysły na papierze. Tak samo podczas rehabilitacji usłyszeć można dźwięki, które ułatwiają wykonywanie tych ćwiczeń, które często wymagają dużego wysiłku. W Nash College odbywają się również zajęcia, które pozwalają odkryć samego siebie i swą ekspresję. Są to tzw. ćwiczenia z „self expression”, podczas których młodzież wybiera motywy, kolory oraz różne wzory a następnie przenoszą to wszystko na twarze swoich kolegów, jak również na ich ręce i włosy. Najważniejszym i najbardziej docenianym momentem są jednak zajęcia
z muzyki i muzykoterapii.
Rozwój umiejętności wokalnych wychowanków oraz przyjemność z grania na przeróżnych, przede wszystkim egzotycznych instrumentach niesie za sobą lekcja muzyki. Pozwala ona na aktywizację uczniów, wzmaga u nich poczucie rytmu a także wpływa na ich uspołecznienie, gdyż każdy z nich szanuje czas i czeka cierpliwie na swoją kolejkę, wówczas, gdy inna osoba gra na danym instrumencie i realizuje określony rytm.
Muzykoterapia i jej zajęcia odbywają się natomiast zawsze indywidualnie, podczas których muzyka odwzorowuje zachowanie dziecka. Zadaniem terapeuty jest obserwacja
i dostosowywanie przede wszystkim gry na pianinie do nastroju i ruchów dziecka, co pozwala mu na stworzenie swojej własnej muzycznej kompozycji.
Prowadzone są również osobne zajęcia dla młodzieży, które mają najniższy poziom inteligencji. Te właśnie zajęcia, które obserwowała Joanna Kwasiborska tkwią długo człowiekowi w pamięci. Przytoczę zatem jej słowa, opisujące krótko ich przebieg: „(na zajęciach) demonstrowane były ulubione przedmioty osób uczestniczących (…). Nagle, po włączeniu kasety z muzyką, z zamkniętego koła osób o błędnym wyrazie twarzy
i nieprzytomnych oczach wychyliła się na chwilę - niczym pęk kwiatu, który tylko na moment rozkwitnął - Wicky, jedna z najcichszych uczennic. Z jej ciągłego „snu” wyrywały ją dźwięki ulubionego zespołu. Zaczęła kołysać się na swoim wózku inwalidzkim z szerokim uśmiechem na twarzy. Starała się nawet klaskać. To wszystko stało się tak nagle
i nieoczekiwanie i trwało tylko do ostatnich dźwięków melodii, po których to Wicky zaczęła zachowywać się tak jak zwykle. Byłam bardzo zaskoczona tak nietypową reakcją, szczególnie tej uczennicy. Dowiedziałam się jednak, że takie nagłe ożywienie występuje zawsze, gdy usłyszy ona dźwięki tylko tego muzycznego zespołu.”
Widzimy na przykładzie tej dziewczynki, że muzyka ogromnie wpływa na zachowanie osób i na ich reakcje. W Nash College młodzież najbardziej cieszy się, gdy podczas wolnego popołudniowego czasu może uczestniczyć w spotkaniach religijnych, w czasie których śpiewają piosenki a także słuchają różnych opowiadań misjonarek. Utwory i piosenki, które są dosyć łatwe ale zarówno często powtarzane są doskonale wykonywane przez niepełnosprawną młodzież. Dzieci starają się wyraźnie wymawiać słowa, nawet te osoby, którym mowa niekiedy sprawia trudności. Jedne dzieci potrafią wymawiać tylko określone sylaby, inne wymawiają pojedyncze słowa. Piosenka pozwala im na przełamanie trudności, gdyż częste słuchanie słów zawartych w tekście utrwala się im
w pamięci i niekiedy przez przypadek udaje im się wypowiedzieć dane słowo czy wymówić daną sylabę, związaną z tekstem utworu. Są też dzieci, które nie potrafią wymawiać żadnych wyrazów, ale słuchanie muzyki i słów piosenki sprawia, że starają się układać usta w kształt danej głoski i nucą określoną melodię. Myślenie werbalne dziecka i jego aktywność
w śpiewaniu wyzwala już samo słuchanie piosenki a także stopniowe dopowiadanie ostatnich, rymujących się wyrazów w tekście.
Uczniowie Nash College są przykładem na to, że muzyka wiele wnosi w ich życie
i funkcjonowanie. Widać to na każdym kroku, nawet po wieczornej kąpieli, kiedy dzieci spośród różnych atrakcji wybierają miejsce dla nich ulubione i zaciszne i słuchają swoich utworów muzycznych, które sprawiają im przyjemność. Swój wolny czas rzadko spędzają przed telewizją, czy na czytaniu książek i przeglądaniu gazet. Wolą usiąść gdzieś w kącie
z magnetofonem i włączyć swój ulubiony zespół. Tak jak jedna dziewczynka, o której pisze Kwasiborska, która zamykała się samotnie w pokoju, by móc usłyszeć swoje wybrane utwory z muzyki country.
Dzieci w placówce, o której piszę nie wyobrażają sobie spotkań bez swoich rówieśników. Zamiast udać się wieczorem do łóżek i spokojnie zasnąć wolą poczekać na ulubioną przez wszystkich propozycję dyskoteki, podczas której jak wiadomo muzyka odgrywa pierwszorzędną rolę. Oprócz tego dzieci w małych grupkach, przynajmniej dwa razy
w tygodniu pod opieką terapeuty wybierają się do klubów, w których mają miejsce różnego rodzaju gry, zabawy i tańce. Właśnie podczas takich zabaw, gdzie zawsze rozbrzmiewa muzyka, można dostrzec jej psychoterapeutyczny charakter, a mianowicie to, że młodzież niepełnosprawna staje się szczęśliwsza. Ale to działa również w drugą stronę, gdyż wychowankowie widząc radość na twarzach swoich podopiecznych sami są zadowoleni. Muzyka, która płynie w placówce w czasie przerw na korytarzach wprawia ich w dobry
i ciepły nastrój. Podczas takich czynności jak karmienie czy ubieranie również słuchane są utwory muzyczne. Pozwala to na rozluźnienie napięcia uczniów oraz wpływa na obniżenie napięcia mięśniowego.
Na przykładzie placówki Nash College w Wielkiej Brytanii widzimy, że muzyka ma ogromny wpływ na osoby niepełnosprawne. Pomaga im ona zaspokajać potrzeby emocjonalnego i społecznego kontaktu, wzmaga ich aktywność ruchową, pozwala na emocjonalną ekspresję, uczy samodzielności jak również zdolności postrzegania. Również wiele polskich placówek wzbogaca proces rehabilitacyjny osób niepełnosprawnych muzyką. Towarzyszy ona podczas zajęć fizjo- i fizykoterapii. Ale słuchanie muzyki np. podczas przerw czy podczas czynności ubierania czy karmienia mogłoby stać się inspiracją do nowych pomysłów i działań również w polskich placówkach dla niepełnosprawnych.
Muzyka w życiu osób niepełnosprawnych umysłowo ma niezwykłą rolę. Jest ich przyjaciółką na smutne dni i sukcesem w walce z własnym niepowodzeniem. Jest dla nich terapią a także oderwaniem od trudnej rzeczywistości, pozytywnym bodźcem emocjonalnym w monotonnym otoczeniu. Ona pozwala takiemu człowiekowi, żyć tak jak chce, a nie tak jak musi, mówiąc słowami Bogdana Suchodolskiego. Muzyka to sztuka, której znaczenie terapeutyczne jest mocno odczuwane. Zaspokaja potrzeby osób niepełnosprawnych jak również może kompensować im pewne braki. Ułatwia im integrację z innymi osobami zarówno tymi pełnosprawnymi jak i z osobami o pewnych deficytach rozwojowych. Słuchanie muzyki oraz śpiewanie jest dla nich pewnym, niezapomnianym przeżyciem, które motywuje do uczenia i aktywności, co widać na przykładzie dzieci z Nash College. Ale muzyka ma wpływ na każdego człowieka, nie tylko niepełnosprawnego lecz „ Nie każdy bowiem jest w pełni świadom, jaką rolę w jego życiu pełni(...), tym bardziej nie jest świadom, i najczęściej nawet się nie zastanawia nad tym, jaką rolę może pełnić”.
BIBLIOGRAFIA
Red. Ewelina Jutrzyna „Sztuka w życiu i edukacji osób niepełnosprawnych” Warszawa 2003
Red. Zofia Konaszkiewicz „Muzyka w życiu osób niepełnosprawnych” Warszawa 2004
Ewelina Jutrzyna „Niepełnosprawni w świecie muzyki” Warszawa 2007
Adam Mikrut, Janina Wyczesany „Elementy metodyki nauczania początkowego dzieci upośledzonych umysłowo” Kraków 1998
Cylulko P. „Muzykoterapia niewidomych i słabo widzących dzieci - podejście integracyjne czy segregacyjne”.(s. 569)
„Sztuka w życiu i edukacji osób niepełnosprawnych” pod redakcją E. Jutrzyny 2003 (s. 200)
Natanson T. „Wstęp do nauki o muzykoterapii”. Wrocław 1979
1