Relacje znaczeniowe między wyrazami
źródła:
wykład dr A. Chrupały 03.11.2006, 10.11.2006
E. Łuczyński, J. Maćkiewicz: „Językoznawstwo ogólne” (36 - 42)
Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański: „Słownik terminologii językoznawczej“
notatki Agaty z wykładu prof. Jarząbek - 2000 r.
Wyrazy funkcjonują nie tylko w relacji do świata i w relacji do użytkowników języka, ale także w relacji do innych wyrazów współwystępujących z nimi w słowniku.
W języku można wyróżnić więc pary lub grupy znaków, które związane są ze sobą pewnymi relacjami wynikającymi ze stosunku, w jakim pozostają ze sobą POJĘCIE (signifié) i OBRAZ AKUSTYCZNY (signifiant) tych znaków.
1. SYNONIMIA
a) równoznaczność - (auto - samochód) - dwa wyrazy mają to samo znaczenie
(signifié - identyczne, signifiant - zupełnie różne)
występuje w języku bardzo rzadko, gdyż jest zjawiskiem nieekonomicznym - bezsensowne jest istnienie dwóch słów o identycznej treści znaczeniowej
nawet jeśli w jakimś momencie rozwoju języka dojdzie do istnienia równoznaczników, nie trwa ono długo - taki stan bowiem powoduje rywalizację, której wynikiem jest wyrzucenie jednego ze słów z systemu językowego (wyrzucono
„reż” konkurujący przez pewien czas z wyrazem „żyto”)
albo zmiana znaczeń w jednym lub obu rywalizujących
słowach („owocny” i „owocowy” znaczyły kiedyś to samo)
b) bliskoznaczność - (szczupły, chudy, wychudły) - dwa wyrazy mają znaczenia podobne
(signifié - podobne, signifiant - zupełnie różne)
występuje w języku znacznie częściej
wyrazy różnią się w niewielkim stopniu zakresem, treścią, możliwością użycia w takim czy innym kontekście itp., przez co wzbogacają język ludzki i pozwalają na wielostronny opis zjawisk;
synonimia jest potrzebna, ale nie konieczna do istnienia i funkcjonowania języka
2. ANTONIMIA
Antonimy to wyrazy o znaczeniach przeciwnych. Pozwalają one na ujmowanie cech rzeczywistości w sposób dychotomiczny, kontrastowy.
(tak signifié, jak signifiant są różne. Signifié są przeciwstawne. Odnoszą się do jednego pojęcia.)
a) antonimy sensu stricto (antonimy właściwe) - słowa przeciwstawne podlegające stopniowaniu (gradacji), służące do porównywania
(jasny - ciemny, zamknięty - otwarty)
b) wyrazy komplementarne - słowa wzajemnie się zaprzeczające i wykluczające, a przy tym - uzupełniające. Dzięki nim klasyfikujemy świat według formuły „tak czy nie”
(biały - czarny, ranek - wieczór, mężczyzna - kobieta)
c) konwersy (wyrażenia konwersowe) - słowa pozwalające widzieć tę samą sytuację/ zjawisko z dwóch stron (są to pary wyrazów z odwróconymi strukturami ról)
(mąż - żona, kupować - sprzedawać, lekarz - pacjent)
Antonimia (opozycyjność) jest podstawową relacją porządkującą rzeczywistość (w sposób horyzontalny).
3. POLISEMIA (wieloznaczność) - posiadanie przez wyrażenie językowe (morfem, wyraz, zdanie, zwrot) kilku znaczeń (etymologicznie spokrewnionych), pomiędzy którymi istnieją powiązania semantyczne (znaczeniowe), oparte na:
a) podobieństwie / metaforze
np. ucho (człowieka/ zwierzęcia - naczynia), głowa (człowieka - kapusty - państwa)
b) synestezji
np. ostry (nóż, kolor), słodki (smak, dźwięk)
c) metonimii - przyległości czasowej, przestrzennej lub przyczynowej
np. łyżka (srebrna - dwie ~ wody), ciasto (surowa masa - wypiek z tej masy)
d) opozycji - związku pomiędzy czynnością a osobą, miejscem czynności
np. ochrona (budynku, ktoś z ~)
Znak taki (takie wyrażenie językowe) nazywamy POLISEMEM.
HOMONIMIA - występowanie znaku (wyrazu) o kilku znaczeniach, pomiędzy którymi brak powiązań semantycznych i pokrewieństwa etymologicznego. Znaczenia mają jedynie to samo brzmienie (obraz akustyczny / graficzny - signifiant jest identyczny).
a) homofon - forma identyczna z inną pod względem fonetycznym w tym samym języku, lecz różniąca się pisownią, pochodzeniem i znaczeniem (pl. buk - Bóg - Bug, może - morze)
b) homogram - forma o identycznej pisowni z inną, różniąca się brzmieniem, pochodzeniem i znaczeniem [ang. lives (3. os. sg. praes. od „to live”) - lives (pl od „life”),
pl. damy (kobiety) - damy (1 os. pl. praes. od „dać”)]
Wieloznaczność jest zasadą w języku potocznym („Osioł ani drgnął.”, „Jesteś osłem.”). Na wieloznaczności opierała się sława Wyroczni Delfickiej („Pójdziesz, umrzesz, nie wrócisz” - „Pójdziesz, umrzesz, nie! - wrócisz!”).
Wieloznaczność jest często wykorzystywana w poezji, przysłowiach, tytułach artykułów, reklamie. Często prowadzi jednak do nieporozumień, np. „Ja-nie-ko-cham-Cię” może oznaczać, że jakaś tam Hela lub Zośka kocha Jana, lub przeciwnie, że nie kocha kogoś, kogo imienia nie znamy.
Jak widać wieloznaczność sprawia czasami kłopoty - prowadzi do nieporozumień, zakłóca komunikację. Jednak wszystkie języki są kodami polisemicznymi, w których zmagać się trzeba z wyżej wymienionymi problemami.
5. HIPONIMIA / HIPERONIMIA to inaczej relacja podrzędności / nadrzędności.
Zachodzi między wyrazem o treści bardziej szczegółowej i zakresie węższym a wyrazem o treści bardziej ogólnej i szerszym zakresie - hiponimia (odwrotnie - hiperonimia).
- hiperonim - termin bardziej ogólny
- hiponim - termin bardziej szczegółowy
Hiponimia pokazuje skłonność umysłu ludzkiego do porządkowania rzeczywistości w sposób wertykalny (hierarchiczny) - zwierzę - pies - jamnik.
6. MERONIMIA to relacja zachodząca pomiędzy wyrazami, z których jeden oznacza pojęcie będące częścią pojęcia, które oznacza drugi wyraz.
a) „pars pro toto” („część do całości”) np. płatek - kwiatek, listek - drzewo, strona - książka
b) „toto pro parte” („całość do części”) np. dłoń - palec - paznokieć
7. PARONIMIA to relacja, która zachodzi między znakami o podobnym signifiant, ale zupełnie różnym signifié (pomiędzy wyrazami o myląco podobnych obrazach akustycznych/ graficznych, zupełnie ze sobą niespokrewnionych etymologicznie)
np. wypatrzyć - wypaczyć, bynajmniej - przynajmniej
2