GÓRALE
- elementy kreowania wizerunku:
jezyk - gwara
wiara katolicka
przynależnosc do rodu goralskiego: przekaz kulturowy
region - mała ojczyzna
- zajęcia:
zbójnictwo
XVI w - I wzmianki o zbójnictwie
Pojawiło się gdy wzrosły ciężary związane z gosp folwarczna (XVI-XVII w)
Bunty: np. przeciw Komorowskiemu, powstanie Harnasia Kostki Napierskiego
Organizacja: 5-30 osób, na czele Harnaś
Znani harnasie: Kostka Napierski, Klimczoch, Juraj Janosik z Terchowej, Proćpak
Pasterstwo
Wypas - przeganianie - redyk
Od czerwca do sierpnia/wrzesnia
Organizacja: bacówka, baca, juhasi, psy, owce
Pozyki: wełna, żętyca, bundz, oszczypki
Wprowadzili markę turystyczną
Wypas kulturowy-dla turystów (przez rozszerzenieTPN owce nie maja gdzie się paść)
Turystyka
Początek - XIX w (kuracjusze oraz wypoczynek)
W.Pol (I krajoznawca), S. Goszczyński, J. Kasprowicz
Zmiany
w arch: zagospodarowanie izby białej i poddasza dla turysty
Mile widziana kuchnia regionalna
Obowiązkowy strój góralski
Tance: krzesany, zbójnicki
- architektura
ogólnie - pas Karpat:
łączenie budynków mieszkalnych z gosp (poza Podhalem i Żywieczczyzną)
najpopularniejsze domy jednotraktowe
wejście glw od płd - najmniej wiatru
sciany wiencowe (na zrab)
dach:
gont, dranica
nadwieszane okapy połaci dachowej - dzieki oparciu na wysuniętych belkach
(tzw rysiach) lub przez wydłuzenie krokwi
kształt: Podhale - dach trójkątny
Żywiecczyzna - kozubek
Orawa - wyżka (wystający balkon na poddaszu)
Sądecczyzna - czterospadowy z półszczytem
Malowanie domu
Ochrona, na niebiesko aby robaki nie jadły
Malowano tez aby odróżnić czesc domowa od gosp
PODHALE
- architektura
dach półszczytowy trójkątny zakończony pazdurem
sciany na zrab (10 płazów)
sosręb - tram - tragarz - na niej wyryta rozeta wieloramienna (wpływ rusko-wołoski)
wejście od płd
budynki gosp oddzielnie, ułożone tak aby zamykac
zabytki: Chochołów (XVIII/XIX w)
styl zakopianski:
przykłady: willa Koliba, pod Jedlami
S. Witkiewicz
`styl polski' - odwolanie do arch goralskiej kontra styl szwajcarski
kultura ludowa = narodowa
apogeum popularności stylu - wystawa w Paryzu
wydłuzenie budynku, wyniesienie do góry
zagospodarowanie strychu
wydłuzony dwuspadowy dach
wysuniety półszczyt od frontu
- strój:
wykrystalizował się w 2 poł XIX w
wpływy krakowskie:
barwniejsze kolory
(wczesniej - na pocz XIX w ciemna kolorystyka, zwykle jednobarwne)
zmiana kroju: gorset czarny, serdak
chusty tureckie, wrańtuchycześniej płócienne
strój gorali podhalańskich ekspansywnie wpłynał na innych gorali
strój kobiecy:
koszula biała, wyszywana białym haftem (angielskim, ażurowym)
gorset (aksamitny, czarny), na nim haft dziewięćsił, lilie
spódnica - często biała, tez kolorowa
fartuch - ze stroju krakowskiego
chusta turecka
gunie - płaszcz
kożuszki
kierpce
korale
strój męski:
koszula biała spieta spinką
serdak wyszywany
spodnie płocienne lub sukienne wyszywane parzenicami (b rozbudowane), kistkami,
lampasami (wpływ płd)
pas - trzos (bacowski - obecnie do stroju odświętnego) + ciupaga
cucha - dawniej biała z ciemna lamówka, zarzucana na ramie
wsp - biała z lamówka w kwiaty
gunia - płaszcz
kierpce
kapelusz - z muszelkami jako ozdoba
ozdoby: sponka, parzenica (w przyporach spodni)
- sztuka
snycerstwo
wpływy osadnictwa wołoskiego
ornamenty: dziewięćsił, krzyze, rozety, serca
kijanka - do prania
odrzwia - nabijane, dodawanie elementów
rzeźbiarstwo
malarstwo na szkle
huty szkła: Czechy, Morawy
tematyka swiacka i sakralna
po II wojnie starano się te sztuke rewilitalizować
inicjatywa H. Roj-Kozłowskiej
E. Pękowa, Z. Roj-Gonsiennica
koronkarstwo
- atrakcje których nie ma w innych regionach:
spływ Dunajcem
chodzenie Mikołajów