PRZYMIERZE BOGA Z IZRAELEM W TRADYCJI PIĘCIOKSIĘGU
Przymierze jest podstawą wszelkich stosunków między Bogiem a człowiekiem. Na nim opiera się idea wybraństwa. Oczywiście jest to problem ważny, dlatego też znalazł on swe odbicie w literaturze egzegetyczno - teologicznej. Hebrajskim pojęciem przymierza jest berit karat - czyli rozcinać przymierze. Otóż znakomita większość egzegetów suponuje nam, że jest to pojęcie bardzo stare chodź zaczerpnięte z nomenklatury umów świeckich. W dyskusji ostatnich lat zostało to podważone aż do zupełnego zaprzeczenia teologicznego znaczenia pojęcia berit i tłumaczenia go jako „jednostronne zobowiązanie”.
U podstaw religii Izraela należy szukać znaczenia i charakteru zawarcia przymierza z Bogiem.
1. Zawarcie przymierza według Wj 34, 1 - 28
Większość egzegetów optuje za tym, iż fragment Wj 34, 1 - 28 zawiera jahwistyczne ujęcie przekazu o zawarciu przymierza Boga z Izraelem.
Dekalog jahwisty Wj 34, 11 - 26 wskazuje na sytuację Izraela po objęciu ziemi obiecanej. Prawdopodobnie dekalog ten nie istniał jako samodzielna jednostka, lecz został zestawiony przez Jahwistę i dostosowany do użytku kultowego. Jahwistyczny opis zawarcia przymierza bez dodatków redakcyjnych i innych tradycji mógł wyglądać następująco Wj 34, 1a 2 - 3. 4 6b. 10 a. 11 - 26 oraz 27 - 28. Reprezentantem ludu przed Bogiem był Mojżesz dlatego, też przykazania skierowane są do niego tj. w drugiej osobie liczby pojedynczej. Formuła z wersetu 27 „zawarłem przymierze” wskazuje na dwustronność stosunku opartego nie na obustronnych korzyściach i obowiązkach, lecz na wspólnocie z Bogiem.
2. Przymierze na Synaju według Wj 19 - 24
Jest tekst, który najszczegółowiej opisuje przebieg zawarcia przymierza. „Księga przymierza” doskonale harmonizuje z kontekstem, stanowiąc pierwotne warunki przymierza opisanego w Wj 19 - 24. Oczywiście tekst ten jest niejednolity pod względem tradycji. Przyjmuje się, że jest o w zasadniczej części pochodzenia elohistycznego.
Według Elohisty przymierze na Synaju zostało zawarte z Bożej inicjatywy. Ten charakterystyczny rys nie jest wyłącznie własnością elohisty. Należy powiedzieć, że inicjatywa Boga w zawarciu przymierza nie oznacza, że przymierze jest jednostronnym układem.
Obietnica, którą Bóg składa wychodząc z propozycją przymierza, zawiera element wybraństwa. Gdy lud będzie strzegł przymierza będzie „szczególną własnością” Jahwe. Ogłoszenie woli Bożej zawartej w poszczególnych prawach Wj 20, 20 - 23, 33 oraz w ogólnym nakazie „jeżeli pilnie będziecie słuchać mojego głosu i strzec mojego przymierza” jest charakterystycznym momentem z tego względu, że na postawie „tych wszystkich słów” zostało zawarte przymierze.
Bardzo wyraźnie przedstawiona jest postać Mojżesza jako pośrednika przymierza. Wiele elementów Wj 19 - 24 znajduje analogie w przymierzach międzyludzkich w ST oraz w tzw. „formularzu przymierza”.
3. Przymierze na górze Horeb wg. Pwt 5 - 28
Rozdziały 5 - 28 Pwt należą do najstarszego tekstu ze przedstawiającego odnowienie przymierza zawartego na górze Horeb. Bardzo wyraźnie został przedstawiony dwustronny stosunek przymierza: Jahwe jest Bogiem Izraela, a Izrael ludem Jahwe. Stwierdzenie to w egzegezie nazwano „formułą przymierza”. Izrael to lud wybrany, zaś Bóg deuteronomisty to „Jahwe, twój Bóg”. Wola Boga ogłoszona jest w bardzo szerokiej części prawnej, obejmującej praktycznie całą księgę. Boskie przykazania i prawa są dla Izraela w ujęciu deuteronomisty wymogami przymierza, warunkami od przestrzegania których Bóg uzależnił swą opiekę i błogosławieństwa nad Izraelem, ogólnie mówiąc, swe łaskawe działanie.
Opisy zawarcia przymierza Boga z narodem wybranych w Pięcioksięgu pochodzą z trzech tradycji: jahwistycznej, elohistycznej i deuteronomicznej, które różnią się między sobą, lecz mają też wiele wspólnego. Każda z tradycji zwraca na co innego uwagę (skupia inny element szczegółowy wokół tematu centralnego). Padające zwroty w Wj 34, 27 oraz Wj 19 i 24 świadczą o dwustronności stosunku Jahwe - Izrael. Bezpieczeństwo jest zagwarantowane przez znak także zaczerpnięty z świeckiego układu lennego.
Rozbudowany teologicznie opis przymierza zawdzięczamy deuteronomiście, lecz przedmiot i pojęcie berit są o wiele starsze, jak o tym świadczą Wj 24 i 34. Już w najstarszych tekstach przymierze łączyło się z prawem, dlatego kontekst niejednokrotnie umożliwia oddanie słowa berit za pomocą języka prawnego. Inicjatywa przymierza ma charakter daru i jest Bożą łaską. Zatem przymierze starotestamentalne mimo swego charakteru prawnego zawiera w sobie element łaski. Można powiedzieć, że przymierze jest jakby gwarantem zachowania prawa przez Izraelitów.
Powiedzieć należy, żer inicjatywa ze strony Boga nie oznacza narzucenia przymierza. Bóg decyzję zostawia ludowi, a lud dobrowolnie przyjmuje przymierze. Wybór jest stosunkiem dwustronnym: Jahwe wybiera Izrael, a Izrael wybiera Jahwe, obie strony dokonują wyboru w sposób wolny.
Podkreślić należy, że wolność w wyborze Jahwe nie oznacza niezależności, która godziłaby w suwerenność Boga. Człowiek w ST nie stoi w pozycji przeciwnej Bogu, lecz występuje w roli współpracownika. Oczywiście współpraca zakłada działanie Boga. Wolność człowieka ma swoją podstawę w łaskawości Boga, dlatego też Bóg może pozwolić na taką współpracę.
Zatem Bóg w miłości wybiera naród, aby mu okazać swą łaskę przez to, że dopuszcza go do wspólnoty partnerskiej ze sobą. Wspólnota ta określana w ST jako berit nakłada na naród pewne obowiązki, przyjęte wolną decyzją przez Izrael.
4. Przymierze synaickie a tradycja kapłańska
Tradycja kapłańska nie opowiada o zawarciu przymierza Jahwe z narodem Izraela zgromadzonym pod Synajem. Dokument kapłański unika słowa berit gdzie stosowały go tradycje J, E, D. Przez taki zabieg przedstawia on swoją teologiczną koncepcję przymierza. Wiemy o tym, że przymierze synaickie zostało złamane przez nieposłuszeństwo Izraela. Stąd P sięga do Rdz 15 gdzie Bóg zawarł przymierze z Abrahamem by określić postawę stosunku Izraela do Boga. Na podstawie tego przymierza z Abrahamem, Izrael może liczyć na pomoc Jahwe. Owo przymierze jest przymierzem wiecznym gdyż obietnice Boga nigdy nie są odwoływalne.
Autor kapłański chciał utworzyć nowe podstawy dla egzystencji Izraela, zagrożonej przez złamanie przymierza. Co więcej, P nie przedstawia Boga jako objawiającego prawo przymierza synajskiego (błogosławieństwa i przekleństwa). Przymierze między Bogiem a Izraelem pomimo charakteru prawnego nie było pozbawione pewnego aspektu łaski. Aspekt łaski w przymierzu dla tradycji kapłańskiej stał się pierwszoplanowy. Zatem takie bezwarunkowe przymierze, które jest darem, nie może być złamane - trwa zawsze „na najdalsze pokolenia” - mówiąc językiem P.
3