Sytuacja przed konferencją w Jałcie

Sytuacja na frontach II wojny światowej po konferencji w Teheranie uległa zmianie na korzyść aliantów. Wprawdzie ofensywa radziecka po bitwie stalingradzkiej osłabła, walki nadal toczyły się na Półwyspie Apenińskim, jednocześnie przygotowywano plan inwazji w północnej Francji- Overlord. Miał to być tzw. II front, który odciążyć miał front wschodni. Churchill proponował wprawdzie, by II front utworzyć na Bałkanach, ale ostatecznie pod naciskiem Amerykanów pozostano przy opcji francuskiej. 6 sierpnia 1944 r. rozpoczęła się operacja Overlord w Normandii, gdzie lądowały kolejne oddziały aliantów. W wyniku zaciętych walk do 24 lipca zdołano przesunąć się zaledwie o 50 km, mimo to Niemcom nie udało się zatrzymać natarcia. 25 sierpnia 1944 r. oswobodzono Paryż, 3 września zajęto Brukselę. Sukcesy odnoszono również w Italii, 8 kwietnia zajęto Rzym. Również Armia Czerwona wyzwalała kolejne obszary: 15 września wkroczono do Sofii. Jesienią 1944 r. Stalin wstrzymał ofensywę, oczekując na klęskę powstańców warszawskich. Była to celowa zagrywka Stalina, która miała umożliwić przejęcia władzy w kraju przez komunistów. Nieoczekiwanie 16 grudnia 1944 r. Niemcy rozpoczęli ofensywę w Ardenach, która spowolniła marsz Aliantów na wschód. Tym samym w wyścigu o Berlin prowadził Stalin. 12 stycznia 1945 r. rozpoczęła się zimowa ofensywa radziecka. W ciągu 3 tygodni zajęto obszary po Odrę, zbliżając się do Berlina na odległość 70 km. 17 stycznia zajęto Warszawę. W ten sposób Stalin kontrolował całe terytorium państwa polskiego.

Wzrost potęgi ZSRR wzbudził zaniepokojenie Churchilla, obawiającego się rozszerzenia komunizmu na tereny Polski i Półwyspu Bałkańskiego, które znalazły się w strefie wpływów Stalina. Pragnąc temu przeciwdziałać, Churchill spotkał się w Moskwie ze Stalinem. Podczas spotkania doszło do podziału strefy wpływów na Bałkanach: Rumunia i Bułgaria znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, Grecja- w strefie brytyjskiej, zaś w Jugosławii i na Węgrzech wpływy miały być podzielone między oba mocarstwa.

Jednocześnie trwały rozmowy na temat powołania organizacji międzynarodowej, której głównym celem byłoby zapobieganie konfliktom zbrojnym w przyszłości- ONZ. Między uczestnikami konferencji w Dumberton Oaks, obradującej w dniach 21 sierpnia- 7 października pojawiły się różnice zdań między stroną radziecką a brytyjsko- amerykańską. Konflikt dotyczył uprawnień stałych członków Rady. Amerykanie stali na stanowisku, że podczas podejmowania uchwały przez Radę strony, których dotyczy spór, nie powinny brać udziału w głosowaniu, nawet jeśli są stałym członkiem Rady. Rosjanie domagali się prawa veta dla stałych członków Rady, by w ten sposób blokować niewygodne dla siebie sprawy.

W 1944 r. było wiadome, że Niemcy wkrótce przegrają wojnę. Natomiast na wschodzie nadal toczyły się walki Amerykanów z Japończykami. Prezydent Roosvelt stwierdził, że wojna potrwa aż do 1947 r. i pochłonie wiele milionów ofiar. Dlatego też starał się włączyć do działań wojennych Związek Radziecki.

16 lipca 1944 r. Churchill zaproponował Roosveltowi spotkanie, w którym uczestniczyć miał również Stalin. Proponowano termin między 10 a 15 września, z powodu zbliżających się wyborów prezydenckich w USA. Stalin nie zgodził się, uzasadniając swoją odpowiedź tym, że nie może opuścić kraju w chwili intensywnych walk z Niemcami. Faktyczną przyczyną odmowy Stalina była chęć uzyskania jak największych wpływów w Europie Wschodniej i Środkowej, by mieć poważne argumenty podczas spotkania trójki polityków. Churchill postanowił zatem osobiście udać się do Moskwy w październiku 1944 r., ale rozmowy nie przyniosły żadnych rezultatów poza potwierdzeniem podziału wpływów na Bałkanach. Nie upadła jednak idea trójstronnego spotkania. Po długich negocjacjach ustalono, że konferencja odbędzie na Krymie, w Jałcie w pierwszych dniach lutego 1945 r. Spotkanie zostało opatrzone kryptonimem ARGONAUT.

1 lutego doszło do spotkania delegacji brytyjskiej i amerykańskiej na Malcie. Strona brytyjska wystąpiła z propozycją silnego uderzenia na froncie północnym, wzdłuż brzegów Morza Północnego do Bałtyku, aby odciąć Niemcom wszystkie porty, a zarazem zając jak najwięcej terytoriów niemieckich, zanim uczynią to sowieci. Amerykanie odrzucili ten projekt, uważając, że za planami brytyjskimi kryją się cele polityczne a nie wojskowe. Minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Eden próbował również ustalić wspólne na Anglii i USA cele i program konferencji, bez rezultatu.

3 lutego 1945 r. delegacje brytyjska i amerykańska wylądowały w Jałcie. Dzień później rozpoczęło się pierwsze posiedzenie plenarne. Stronę brytyjską reprezentowali: premier Winston Churchill, Anthony Eden, admirał Andrew Cunningham i szef sztabu Allan Brooke; stronę amerykańską reprezentowali: Franklin Delano Roosvelt, Edward Sttetinious, George Marshall i Avarell Harriman; stronę radziecką reprezentowali: Józef Stalin, Wiaczesław Mołotow, Andriej Wyszynski i Iwan Majski. Podczas spotkań, które trwały do 11 lutego, poruszano następujące kwestie: kwestia niemiecka, kwestia polska, powstanie ONZ i udział ZSRR w wojnie z Japonią.

Kwestia niemiecka

Wg Stalina i Mołotowa Rzesza Niemiecka po wojnie powinna być rozczłonkowana na kilka części zgodnie z ustaleniami teherańskimi. Rozważano również przekształcenie Niemiec w kraj rolniczo- pasterski (tzw. plan Morgenthau^’a). 5 lutego strona radziecka przedstawiła projekt, w którym obliczono wysokość reparacji wojennych na 20 mld dolarów, z czego połowę miał otrzymać Związek Radziecki. Ponadto żądano, by reparacje były płacone w naturze w dwóch formach: przekazania części majątku narodowego (fabryki, urządzenia, statki, środki transportu) i w postaci rocznych dostaw towarów. Zakładano, że reparacje mają spowodować ekonomiczne rozbrojenie Niemiec. Przemysł niemiecki miał znajdować się pod kontrolą mocarstw. Propozycje te spotkały się ze sprzeciwem Roosvelta i Churchilla. Premier Wielkiej Brytanii uważał, że nadmierne obciążenia finansowe doprowadzą w konsekwencji do tego, że alianci będą musieli utrzymywać Niemców. Pojawiła się koncepcja wykorzystania niemieckiej siły roboczej do odbudowania radzieckiej gospodarki. Ostatecznie zgodzono się na przyznanie ZSRR 50% ogółu reparacji, których wysokości nie ustalono. Zaproponowano powołanie specjalnej komisji, która miała zbadać ten problem. Pokonane Niemcy miały być okupowane przez wojska aliantów. Pierwotnie miały to być 3 strefy okupacyjne, ale swoje roszczenia zgłosiła Francja, która również chciała posiadać własną strefę. Roosvelt był temu przeciwny, sprzeciw ten był jednak niezrozumiały. Natomiast Stalin obawiał się, że inne państwa, wzorem Francji, nie wystąpiły z podobnymi roszczeniami. Ostatecznie 10 lutego Stalin wyraził zgodę na powstanie francuskiej strefy okupacyjnej. Ostatni problem odnośnie powojennych Niemiec dotyczył granicy z Polską. Strony zgodziły się, że Polska powinna otrzymać część wschodnich ziem II Rzeszy, postulowano granicę na Odrze i Nysie, z tym, że strona radziecka domagała się, by granica zachodnia Polski przebiegała na Nysie Łużyckiej, czego nie akceptowała strona brytyjska i amerykańska. Kwestia pozostała nierozstrzygnięta.

Sprawa polska

Znaczną część czasu podczas konferencji w Jałcie poświęcono Polsce. Głównymi problemami były: rząd Polski oraz sprawa granicy wschodniej i zachodniej. Pozycję dominującą w tej kwestii posiadał Stalin, gdyż Armia Czerwona w wyniku ofensywy ze stycznia 1945 r. dotarła aż po Odrę, zajmując cały obszar państwa polskiego. Jednocześnie już 21 lipca 1944 r. powstał ośrodek władzy komunistów- PKWN z siedzibą w Lublinie. 31 grudnia 1944 r. PKWN przekształcił się w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. Rządu tego nie uznały Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Na emigracji przebywał natomiast rząd Stanisława Mikołajczyka, uznawany przez mocarstwa zachodnie. Obrońcą interesów polskich był Churchill. Wraz z Roosveltem postulowali utworzenie Polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, w skład którego weszliby przedstawiciele komunistów i rządu emigracyjnego w Londynie. W skład nowego rządy mieli wejść m.in. Stanisław Mikołajczyk, Tadeusz Romer i Stanisław Grabski. Następnie postulowano przeprowadzenie demokratycznych wyborów. Stalin przekonywał rozmówców, że jego celem nie jest wprowadzeni komunizmu w Polsce, tylko uczynienia z niej silnego kraju, który byłby w stanie zabezpieczyć ZSRR przed ewentualną agresją ze strony Niemiec. Wiele kontrowersji budziła kwestia granicy wschodniej. Ogólnie akceptowano linię Curzona z niewielkimi odchyleniami na rzecz Polski, z tym, że strona amerykańska oponowała, by Lwów i Drohobycz znalazły się w państwie polskim. Stalin nie zgodził się na to, pozostano przy pierwotnym założeniu wschodniej granicy. W przypadku granicy zachodniej była mowa wcześniej. Ostateczne postanowienia w sprawie polskiej zawiera „Deklaracja w sprawie Polski” z 11 lutego 1945 r. Pisano w niej, że głównym celem mocarstw jest utworzenie silnej, wolnej, niepodległej i demokratycznej polski. Postulowano utworzenie Rządu Jedności Narodowej, który będzie zaakceptowany przez mocarstwa. Uznano dotychczas istniejący Rząd Tymczasowy, który miał być powiększony o przywódców z zagranicy. Tak nowo zorganizowany rząd miał nosić nazwę: Polski Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Rząd ten był zobowiązany do przeprowadzenia wolnych i nieskrępowanych wyborów, w których prawo udziału miały zagwarantowane wszystkie partie antynazistowskie i demokratyczne. W kwestii granicy wschodniej pozostano przy linii Curzona z odchyleniami od 5 do 8 km na korzyść Polski. Ustalenie granicy zachodniej miało nastąpić podczas specjalnej powojennej konferencji.

Powstanie ONZ

Kwestia ONZ była priorytetem dla prezydenta USA. Pierwsze spotkanie w tej sprawie odbyło się już w 1944 r. w Dumberton Oaks (24 VIII- 7 X), wzięli w nim udział przedstawiciele USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR i Chin. Ustalono, że wszyscy członkowie Organizacji mieli powstrzymywać się w stosunkach międzynarodowych od grożenia siłą lub używania jej. W Jałcie Stalin domagał się, aby struktura międzynarodowej organizacji zabezpieczała przed decyzjami sprzecznymi z interesami wielkich mocarstw. Rosjanie chcieli, by w Zgromadzeniu Ogólnym zasiadali przedstawiciele wszystkich 16 republik radzieckich. Ostatecznie jedynie Białoruś i Ukraina mogły być członkami Zgromadzenia. Roosvelt i Churchill nie mieli zastrzeżeń- Churchill nie negował propozycji Stalina, gdyż zabiegał o to, by dominia brytyjskie (Indie, Nowa Zelandia, Kanada i Australia) również znajdowały się Zgromadzeniu Ogólnym. Stalin zabiegał również o zasadę jednomyślności wielkich mocarstw podczas głosowania w Radzie Bezpieczeństwa. W dniach 7-9 luty szefowie rządów i ministrowie spraw zagranicznych ustalili, że przyszła konferencja w sprawie ONZ odbędzie się 25 kwietnia 1945 r. w San Francisco.

Przyłączenie się ZSRR do wojny z Japonią

Rosjanie zgodzili się na przystąpienie do wojny z Japonią w 3 miesiące po zakończeniu wojny w Europie. Jednocześnie mocarstwa zachodnie zgodziły się na restytucję stanu posiadania Rosji na Dalekim Wschodzie. Polityczne warunki przystąpienia ZSRR do wojny z Japonią brzmiały następująco: utrzymanie status quo w Mongolii, odzyskanie południowego Sachalinu wraz z wyspami przyległymi, portu Dairen, Portu Artura, wspólna chińsko- radziecka eksploatacja kolei wschodniochińskiej i południowo-mandżurskiej, odzyskanie Wysp Kurylskich.

Konferencja zakończyła się 11 lutego. Podczas posiedzenia plenarnego zajmowano się przyjęciem komunikatu końcowego. W nocy z 11 na 12 lutego delegacja amerykańska i brytyjska opuściła Jałtę. Amerykanie byli zadowoleni z przebiegu konferencji, gdyż udało im się załatwić swoje podstawowe sprawy, czyli przyłączenie ZSRR do wojny z Japonią oraz usunięcie przeszkód na drodze powołania ONZ. Mimo częściowego niepowodzenia w kwestii polskiej wydawało się, że Stalin jest skłonny do ustępstw. Brytyjczycy byli mniej entuzjastycznie nastawieni, uważali, że Stalin uzyskał wszystko, co chciał.