M. Bachtin, Epos i powieść

Powieść jest gatunkiem stającym się i wciąż niegotowym ,historycznie doniosłe są tylko poszczególne wzorcowe powieści, nie zaś kanon gatunkowy jako taki.

Epos to gatunek b. stary, już ustalony, jego proces rozwoju skończył się, patrzymy na niego z perspektywy historycznej; jest poznany, opisany, zakrzepły, powieść natomiast wymyka się klasyfikacjom, trudno wskazać określone cechy powieści, które byłyby bez zastrzeżenia gatunkowe.

Kreacja bohatera:

Epos – postaci ukazane w sposób patetyczny, nie mają fizjologii itd.; świat epicki operuje jednolitym , gotowym światopoglądem.

Powieść – człowiek przedstawiony bardziej realnie, ma wady i zalety, jest śmieszny, zawsze ma jakieś nieurzeczywistnione potrzeby, marzenia, co wiąże się z kategorią przyszłości.

Czas:

Przedmiotem eposu jest znana, omówiona, zakrzepła przeszłość, pokazana z totalnego dystansu, oddalenia „absolutna przeszłość” (Goethe, Schiller). Źródłem jest tradycja narodowa, legendy, świat „początków” i „szczytów” historii narodu, świat „pierwszych i najlepszych”. Pamięć, a nie poznanie stanowi główny twórczy pierwiastek. Świat eposu jest gotowy, skończony, niezmienny, nie tylko z punktu widzenia treści, ale także sensu i ocen.

Pan Tadeusz jest oparty na mitach narodowych, pojawia się przeszłość wartościowana, wyidealizowana.

Powieść wprowadza problemowość, żywiołem jest stająca się rzeczywistość, otwarta teraźniejszość, do której mamy dostęp, znika kategoria dystansu, to „życie bez początku i końca” . Źródłem jest osobiste doświadczenie i wyrastające z niego swobodne zmyślenie, fikcja. Określa ją poznanie i praktyka (przyszłość).

Narracja:

Narrator nie angażuje się w przedmiot opisu, nie targają nim emocje, ale jest potomkiem pełnym szacunku dla przeszłości

W powieści narrator jest bliższy światu przedstawionemu, może oceniać, może być uczestnikiem świata przedstawionego.

Różnica odbioru sytuacji: epos to żywioł ustny, powieść rządzi się pismem.

Powieść operuje kategorią niewiedzy wszechstronnie, a czytaniu powieści towarzyszy ciekawość. Zakończenie eposu jest znane – kultura starożytna wcale nie operuje kategorią niewiedzy!

W powieści można odnaleźć siebie, w eposie opartym na dystansie nie ma miejsca dla czytelnika.

„W ludowym śmiechu należy szukać prawdziwych folklorystycznych źródeł powieści”. Wywodzi się ona z gatunków seriokomicznych (pamflety, satyry, poezja bukoliczna itp.), wyrosła z ludzkiej potrzeby śmiechu, przeciwstawienia się temu, co wysokie; pochodzi z niskiej, prowincjonalnej kultury. Wyśmiewanie żywej współczesności, parodie i trawestacje uwspółcześniają „absolutną przeszłość”, obniżają ją przez używanie niskiego języka. Pojawia się bezpośredni, brutalny kontakt, bez dystansu. To śmiech burzy dystans epicki i w ogóle wszelki wartościująco-oddalający dystans hierarchiczny. Śmieszne jest zawsze to, co bliskie.