20 listopada2010 (ćwiczenia)

Błąd językowy to nieświadome odstępstwo od współczesnej normy językowej, usankcjonowanej zwyczajem językowym i poczuciem językowym środowisk uznanych społecznie za użytkowników kulturalnej odmiany danego języka narodowego. (Encyklopedia języka polskiego).

Inna definicja – uchybienie zwyczajowi powszechnej mowy zwanej kulturalną niemające oparcia i usprawiedliwienia ani w panującym współcześnie ładzie, systemie językowym, ani w jakiejś starszej lub nowszej dążności ewolucyjnej języka. (Z. Klemensiewicz).

Norma językowa to zbiór wszystkich środków języka (głosek, morfemów, wyrazów, sposobów ich wymawiania i łączenia w większe całości itp.) używanych w sposób jednolity dzięki aprobacie społecznej. Nieprzestrzeganie normy językowej grozi autorowi wypowiedzi głównie jej niezrozumieniem, również ośmieszeniem

Błąd językowy i pojęcia z nim związane

Zwyczaj językowy (uzus językowy) – jedno z podstawowych kryteriów poprawności językowej. Jeżeli wyraz, wyrażenie lub zwrot uzyska wysoki stopień rozpowszechnienia (w tekstach mówionych i pisanych, w różnych środowiskach oraz w dłuższym czasie), może usankcjonować go norma językowa, choćby przeciwko niemu przemawiały tradycja językowa, prawidła gramatyczne, zasada logiczności itp.

Poczucie językowe to społecznie uwarunkowana psychiczna wrażliwość osób mówiących danym językiem, która umożliwia im odróżnienie form zgodnych lub niezgodnych z obowiązującą aktualnie normą językową.

Według szkolnej klasyfikacji błędy językowe dzieli się na:

1. zewnątrzjęzykowe:

1. ortograficzne;

2. interpunkcyjne;

1. wewnątrzjezykowe:

1. gramatyczne (fleksyjne, składniowe);

2. leksykalne (słownikowe, frazeologiczne, słowotwórcze);

3. fonetyczne;

4. stylistyczne.

RODZAJ BŁĘDU	SPOSÓB OZNACZANIA
1. merytoryczny
a) rzeczowy	rz.
b) logiczny	log.
2. gramatyczny
a) fleksyjny	fl.
b) składniowy	skł.
3. leksykalny
a) słownikowy (wyrazowy)	wyr.
b) frazeologiczny	fraz.
c) słowotwórczy	słtw.
4. stylistyczny	styl.
5. błędy zapisu
a) ortograficzny	o.
b) interpunkcyjny	i.
c) grafia (przestawianie, opuszczeni liter lub zamiana liter)	graf.

Jedną z podstawowych czynności nauczyciela polonisty jest wskazywanie błędów językowych w pracach pisemnych i wypowiedziach ustnych uczniów. Określenie rodzaju błędu nie jest jednak ani łatwe, ani jednoznaczne.

Ze względu na rangę, wszystkie błędy można podzielić na:

BŁĘDY RAŻĄCE	BŁĘDY POSPOLITE	BŁĘDY JĘZYKOWE
Są naruszeniem podstawowych zasad poprawnościowych. Zakłócają podstawową, komunikatywną funkcję przekazu językowego. Tekst, który zawiera takie błędy, jest albo niezrozumiały dla odbiorcy, albo przekazuje mu informacje niezgodne z intencją nadawcy (np. myszów, ja to zrobił).	Nie powodują na ogół nieporozumienia na poziomie semantycznym, jednak naruszają normę panującą w danym środowisku i narażają osobę, która je popełnia, na negatywną ocenę ze strony odbiorcy, (np. zaczełem, wyłanczać).	Odstępstwa od normy, które naruszają ją tylko w niewielkim zakresie, (np. nieprawidłowy szyk zdania)

Błędy fonetyczne, czyli te związane z warstwą brzmieniową języka, powstają w wyniku różnych mechanizmów, związanych z wymową, takich jak np.:

• niepoprawna wymowa głosek i grup głoskowych [Polskie, rękie - zamiast Polskę, rękę; patryjota - zamiast patriota; tutej, dzisiej, czytej - zamiast tutaj, dzisiaj, czytaj; a-uto, a-utor, kosmona-uta - czyli rozdzielając głoski; , chiba, muchi, gieograf - zmiękczając; bibloteka - zamiast biblioteka.];

• uproszczenia grup głosek [użko, Ukasz, gupi, suchaj, - łykając "ł"; czeba, paczeć - cz zamiast trz; wogle, miaam - zamiast w ogóle, miałam];

• rozbudowanie brzmienia [sierodek, siroda - zamiast środek, środa]

• błędy akcentowania (atmosfera, oficer, opera - wbrew zasadzie akcentu paroksytonicznego - czyli na przedostatnią sylabę, ale też matematyka, muzyka, zbrobilibyśmy - w wyrazach, w których akcent przypada na trzecią lub czwartą sylabę od końca; poprawnie - matematyka, zrobilibyśmy).

Błędy słowotwórcze:

1. Użycie niewłaściwego formantu, służącego do budowania wyrazu, np.:

• - Budynki zostały wyrestaurowane ( zamiast: odrestaurowane, zapewne działa tu mechanizm podobieństwa formy wyrazu wyremontować));

• informacja o zaginieniu (zamiast: zaginięciu);

• wysprzedaż towaru (zamiast: wyprzedaż).

1. Tworzenie dziwnych neologizmów:

• zawieruszyć komputer (Może i dowcipne na oznaczenie wirusów komputerowych, ale znaczeniowo pokrywa się z sensem: Zawieruszyła mi się gdzieś moja torebka);

• uchnić włosy (Że niby ufarbować?);

• uszczerzyć wypowiedź (Zapewne przez analogię do: uściślić, ale okropnie brzmi; widzę wyszczerzone zęby!);

• ulicznica wiklinowa (miotła), podgardle dziecięce (śliniaczek), zwis męski (krawat) - Był taki okres, kiedy próbowano za wszelką cenę w sposób urzędowy "odświeżyć" język polski. Wyszły z tego koszmarki językowe, które są obiektem kpin do dzisiaj.

1. Tworzenie np. rodzaju żeńskiego od nazw zawodów, np. psycholożka, ministerka. Niestety, takie formy mają siłę przebicia, bo są potrzebne w języku, który rządzi się zimną zasadą ekonomii, oszczędności. Zanim powiem moja znajoma pani psycholog - szybciej i wygodniej jest użyć formy psycholożka, pedagożka, dyrektorka. Tylko jak to brzmi!

Błędy fleksyjne w języku są bardzo rażące. Już dwulatek uczy się, że mówi się: Idę z mamą - a nie - Idę z mamiu. Drogą nauki jest codzienne doświadczenie, bowiem dwulatek, szczęściarz, nic nie wie o przypadkach w języku, takich jak dopełniacz czy wołacz. W podobny sposób - przez osłuchanie, doświadczenie - człowiek dorosły uczy się unikania innych błędów (składniowych, wyrazowych), ale właśnie chyba fleksyjna poprawność ustala się w życiu człowieka najwcześniej. Źródła błędów fleksyjnych

• zastosowanie niewłaściwej końcówki fleksyjnej.: lwowi (zamiast lwu), przyjacielami (w miejsce: przyjaciółmi), smycza, mysza (zamiast: smycz, mysz)

• wybór niewłaściwego tematu słówotwórczego: Nie miał znamia (znam zamiast: znamię) na nodze; Nie płakaj (płak zamiast: płacz); brudnymi ręcami (zlekceważenie oboczności), zamkła, popchła...

• nieodmienianie wyrazów odmiennych: Dużo słyszałem o Marku Citko (Citce); Powiedziałem to do mojej żony Debora (Debory); Puchar Gordon Beneta (Gordona); Mieszkam na Nawrot 14 (Nawrocie albo: ulicy Nawrot);

• odmienianie nieodmiennych: w akwariumie, z kakałem (ciasto z kakao), w bodzie (body);

• błędne stopniowanie: bardziej wysoki niż brat (wyższy), lekciejszy (lżejszy), bardziej doskonalszy (doskonalszy);

• niewłaściwe klasyfikowanie rodzaju: ten pomarańcz, ten gerber, ta cytata, ta perfuma, kontrol - zamiast: pomarańcza, gerbera, cytat, perfumy, kontrola.

Błędy frazeologiczne

Frazeologia to taka warstwa języka, która polega na budowaniu wyższych konstrukcji słownikowych, złożonych, mających czasem metaforyczne znaczenie, oderwane od dosłownego. Związki frazeologiczne w języku polskim mogą być luźne lub stałe. Naruszanie tych związków, szczególnie stałych, jest źródłem rażących błędów językowych.

1. naruszanie, przekształcenia związków frazeologicznych

- Wygląda jak zmokły bocian (kura)

- Szczęśliwy splot okoliczności (zbieg)

- Znam ich jak łyse konie (znamy się)

- Takiego pracownika szukać przy świecy (ze świecą)

- Cieszyć się złą opinią (cieszyć się dobrą opinią)

- Dać nogi za pas (wziąć)

1. kontaminacje (krzyżowanie) dwóch różnych związków

-odnieść porażkę (ponieść porażkę - a odnieść zwycięstwo)

-pokrzyżować szyki (pomieszać szyki - a pokrzyżować plany)

Błędy składniowe

Najbardziej powszechne i najbardziej rażące są błędy, polegające na naruszaniu ustalonych w języku polskim związków międzywyrazowych(zgody lub rządu).

1. naruszanie związków zgody:

• te bagno (to)

• Jak zrobię te zdjęcie to go dostaniesz. (to; je)

• Państwo przyjechało do nas na tydzień. (przyjechali)

1. naruszanie związków rządu

• Niektórzy ją nie lubili. (jej)

• Czasem chcesz się pożalić, ale nie masz do kogo. (żalić się komu? czemu?)

• On nie ma prawo jazdy. (prawa)

1. błędny szyk

• Nie rozmawiaj podczas jazdy z kierowcą (wyraz określany powinien być tu otoczony przez wyrazy określające)

• Kocięta małe leżały w koszyku (przymiotnik powinien stać przed rzeczownikiem)

• Szymborska Wisława jest autorką tego wiersza. (imię – przed nazwiskiem)

1. skróty składniowe

• Kochał i pragnął Marysi. (Każdy z czasowników wymaga dopełnienia w innym przypadku: kochał – kogo? co? i pragnął – kogo? czego?)

• Szwaczki (ścierki) zatrudnię. (Wątpliwej jakości oszczędność językowa)

• Rozmowę z gościem nadamy przed i po programie. (Każdy z przyimków wprowadza inny przypadek rzeczownika: Przed programem i po programie.)

1. niewłaściwe wskaźniki zespolenia

• Rozmawialiśmy o problemie, gdzie widać było różnicę zdań. (Okropny, powszechny ostatnio błąd zastosowania łącznika gdzie, który dotyczyć może tylko zdania podrzędnego okolicznikowego miejsca.)

• W romantyzmie, gdzie powstało wiele utworów...

1. błędne użycie imiesłowów

• Będąc małym dzieckiem, wuj zabrał go do miasta. (Kiedy był małym dzieckiem...)

• Idąc przez most, wiatr zerwał mu czapkę. (Kiedy szedł...)

• Podsumowując, Ignacy Krasicki był wielkim poetą. (Podsumowując, można stwierdzić, że Krasicki...)

• Jedząc kolację, światło zgasło. (Kiedy jadł kolację,...)

1. obce schematy składniowe

• Ojciec wydawał się być zmartwiony (wydawał się zmartwiony)

• Sprawa wydaje się być prostą. (wydaje się prosta)

• Wydaje się oczywistym fakt, że nie pada. (wydaje się oczywisty fakt, że...).

Błędy stylistyczne

Ten typ błędów polega przede wszystkim na niewłaściwym doborze środków stylistycznych w danej wypowiedzi. Zastosowane wyrazy nie pasują do siebie albo do sytuacji, w której zostały zastosowane. Błędem stylu będzie pomieszanie konwecji, zakresów słownikowych, niestosowność wypowiedzi, złamanie norm obyczajności czy dobrego smaku.

Z drugiej strony sfera stylu to wdzięczny temat dla pisarzy do podejmowania gry językowej (parodia, groteska, komizm językowy).

My zajmijmy się typowymi, zwykłymi sytuacjami błędu.

1. stosowanie skrótów myślowych.

• Niektóre bajki Mickiewicza podobne są do Krasickiego.

• Santiago mieszkał w starej chacie na skraju ubóstwa.

• Chłopi byli najniżej położeni w Polsce

1. wielosłowie, tzw. styl rozwlekły, niepotrzebna kwiecistość

• Chłopi wstawali o świcie i szli do obory dawać krowom, koniom i świniom jedzenie: ziarno, obierki i łupiny.

• Piłka z jakimś takim poznańskim smutkiem zatrzepotała w koszu Olimpii.

1. niecelowe powtórzenia (używanie tego samego wyrazu w bliskim sąsiedztwie; najczęściej dotyczy to zaimków lub czasownika być)

• Ten bohater to był taki, że oni go tak traktowali.

1. mieszanie stylów (np.oficjalny - z kolokwialnym).

• Ten król był beznadziejny i nie umiał rządzić.

• Ten facet Mickiewicz to był wielki poeta.

• Edyp zauważył, jak los go urządził.

1. nadmierne unaukowienie stylu; niepotrzebne przeładowanie zapożyczeniami

• Ten mały przyruch daje mu dobry tajmning (Włodzimierz Szaranowicz o Hanawaldzie)

Błędy wyrazowe

Błędy wyrazowe, niestety, ujawniają ubogi słownik osoby wypowiadającej się. Wynikają z niezrozumienia znaczeń, godnego pani Dulskiej, bohaterki Gabrieli Zapolskiej, która myliła scysję z secesją. Warto więc sporo czytać, aby ich nie popełniać, i to czytać lektury z różnych obszarów literackich (np.: i powieść historyczna, i fantastyka naukowa, i gadki góralskie, i opowiadania marynistyczne).

Mechanizmy błędów słownikowych (wyrazowych)

1. Używanie wyrazów w złym znaczeniu:

• Denat jako ofiara wypadku siedział w rowie i płakał (poszkodowany);

• Kapitan podał współczynniki geograficzne naszej pozycji. (współrzędne)

1. Mylenie wyrazów podobnych brzmieniowo:

• Po ślubie następują odczepiny.(oczepiny)

• uwłaczać - uwłaszczać

1. Zniekształcenie postaci wyrazu

• Jego słowa stanowiły dla mnie mementum (memento)

1. Zbędne zapożyczenia wyrazów lub znaczeń

• Open całą dobę

• Nowa generacja proszków do prania

• Inteligentny proszek

1. Pleonazmy i tautologie:

• Nadal kontynuować,

• potencjalna możliwość,

• pełny komplet,

• adres zamieszkania,

• cofać się do tyłu,

• okres czasu,

• podskoczyć do góry.