Religia to oparty na tradycji zespół przekonań dotyczący świata, człowieka i ludzkości w których odzwierciedla się stosunek człowieka do sił nadprzyrodzonych (sacrum), uzewnętrzniający się w doktrynie, kulcie i organizacji religijnej.
(Relacjonistyczna definicja Henryka Hoffmanna)
Definicja relacjonistyczna określa stosunek między wyznającym religię a obiektem jego kultu.
Nawiązuje do tradycji Tielego-Söderbloma czyli pionierów relacjonistycznego oddawania istoty religii.
Jej wadą jest brak wyraźnego odniesienia do strony subiektywno-wierzeniowej (pobożności).
Jednocechowe (np. W. Jamesa, E. Durkheima)
Za istotę religii uważają jedną z jej cech, zakładając prostotę faktu religijnego.
Dziedziny takie jak psychologia i socjologia badają religię jednoaspektowo zgodnie z własną metodologią.
Definicja uważająca jeden aspekt religii za najważniejszy jest zabarwiona redukcjonistycznie.
Wielocechowe
Bogatsza charakterystyka zjawiska.
Religia jako zespół cech.
Użyteczna religioznawczo.
Co bada religioznawstwo?
Stosunek człowieka do sacrum i jego sensus numinis (odczucie świętości), a nie ontologiczny status sacrum (tym zajmuje się teologia).
Czym jest sacrum?
Sacrum (łać. Sanctus – to, co święte) cecha bogów, kultu, przedmiotów i ludzi związanych z kultem, przedmiot czci religijnej. Termin opisuje rzeczywistość wielu religii, w tym takich które nie uznają boga osobowego. Jest nieredukcjonistyczny, podkreśla wyjątkowy charakter badań religioznawczych.
Świętość u Rudolfa Otto.
Przeciwstawiając się historyzmowi i tendencjom sprowadzającym religię do elementów rzeczywistości przyrodniczej bądź społecznej, Otto z pozycji irracjonalistycznych wskazywał, że źródłem religii w psychice ludzkiej jest poczucie świętości (sensus numinis), przejawiające się w jednoczesnym odczuciu fascynacji świętością (mysterium fascinans) i lęku przed nią (mysterium tremendum). Sama świętość – jako kategoria a priori (założoną z góry) i sui generis (samą w sobie) – jest czymś zupełnie odmiennym i nieredukowalnym do żadnej rzeczywistości (aliud valde lub valde alienum ) i niepoznawalnym. Można natomiast badać jej odczuwanie przez wierzącego człowieka (sensus numinis).
Świętość u Mircei Eliadego.
Religijny obraz świata człowieka archaicznego zbudowany jest na opozycji sacrum – profanum, albo inaczej bytu – niebytu, bo prawdziwie rzeczywiste jest tylko to, co jest sacrum. Sacrum to nazwa rzeczywistości, ku której skierowany jest człowiek religijny – homo religiosus. Zarazem człowiek nie umiejąc opisać, czym sacrum, może jedynie opisywać sposoby jego ujawnienia. Hierofanią jest wszystko, poprzez co ukazuje się sacrum. Kratofania to świętość ukazująca się pod postacią mocy. Epifania to objawienie boga.
Pozaempiryczna - symboliczna, ucieleśniona w określonych wierzeniach, zachowaniach i instytucjach.
Empiryczna – wyrażana w przekonaniach, instytucjach (obiektywnie), religijności, emocjach, postawach (subiektywnie).
Trychotomiczna (Joachima Wacha) – doktryna, kult, organizacja.
Dychotomiczna – ogranizacyjno-kultowa (obiektywna, zewnętrzna) oraz wierzeniowo-przekonaniowa (subiektywna, wewnętrzna).
Doktryna – teoretyczna podstawa wierzeń religijnych, zbiór dogmatów definiujących świętość w systemie religijnym, określa stosunek między człowiekiem, świętościom a światem w aspektach genetycznym, opisowym i eschatologicznym.
| Aspekt/przedmiot | Genetyczny | Opisowy | Eschatologiczny |
|---|---|---|---|
| Sacrum | Teogeneza/teodycea | Teografia | Teoeschatologia |
| Człowiek | Antropogeneza | Antropografia | Antropoeschatologia |
| Świat | Kosmogeneza | Kosmografia | Kosmoeschatologia |
Faza mitu – nośnikiem wierzeń są nieskodyfikowane funkcjonujące w różnych wariantach mity.
Faza mitologii – po standaryzacji i unifikacji mitów w cykle narracyjne, doktryna i jej odchylenia zostają określone przez pojęcia prawdy i herezji.
Faza dogmatu – instytucjonalizacja mitu, urzędowa wersja mitu to dogmat.
Odpowiada na pytanie skąd wzięli się bogowie. Wygląda zasadniczo inaczej w religiach monoteistycznych i politeistycznych. W religiach monoteistycznych bóg jest wieczny i transcendentny. W religiach politeistycznych bogowie wyłaniają się z boskiej materii (np. chaosu), jako para która płodzi następne, lub pojedynczy główny bóg jako demiurg który powołuje do powstania następnych bogów. Czasami bogowie religii politeistycznych istnieją zawsze, jednak formalnym momentem ich narodzin jest moment kiedy uzyskują świadomość istnienia.
Bogów dzieli się ze względu na ich powchodzenie, kompetencje i sprawowane funkcje.
Deifikacja nieba (często deus otiosus)
Deifikacja ciał niebieskich
Bóstwa Astralne
Bóstwa Solarne
Bóstwa Lunarne
Stany nieba (niebo ranne/nocne)
Deifikacja powietrza/atmosfery
Deifikacja burzy, deszczu (bóstwa pluwialne)
Deifikacja innych zjawisk pogodowych (gradu, śniegu)
Deifikacja tęczy
Bóstwa powierzchniowe (gór, lasów, głazów, pól)
Bóstwa akwatyczne (jezior, rzek, mórz)
Bóstwa chtoniczne (podziemia)
Bogowie wegetacji, którzy zmartwychwstają (często są bogami śmierci) i zwierzyny (pan łowów).
Opiekunowie czynności i ważnych chwil w życiu człowieka (np. małżeństwo, poród, choroba).
Opiekunowie profesji, handlu, rzemiosła.
Personifikowane deifikacje pojęć abstrakcyjnych np. sprawiedliwości.
Opiekujący się pojedynczymi osobami.
Teoeschatologia występuje przeważnie w politeistycznych religiach z cykliczną konstrukcją świata. Zakłada ona śmierć bogów, przeważnie tej śmierci ma towarzyszyć koniec świata.
Doktrynalne opisanie tego jak powstał świat, w jaki sposób jest zbudowany i w jakich okolicznościach nastąpi jego koniec. Dzieli się na kosmogenezę, kosmografię i kosmoeschatologię.
Opowiada o powstaniu świata. Wyróżnić można:
Kosmogenezę – odpowiada na pytanie o cały świat w najszerszym aspekcie.
Geogenezę – odpowiada na pytanie o stworzenie ziemi.
Biogenezę – odpowiada na pytanie o powstanie zwierząt i roślin.
Topogenzę – odpowiada na pytanie o stworzenie miejsca.
Opisuje świat w różnych jego aspektach:
Horyzontalnym – strony świata i ich nacechowanie.
Wertykalnym – poziomy świata i jego usytuowanie względem axis mundi – osi świata.
Temporalnym – istnienie lepszych i gorszych epok, pojęcie illus tempus onego, mitycznego czasu.
Odpowiada na pytanie o koniec świata. Istnieją dwie możliwości:
Cyklizm – zakłada że światy odradzają się i po śmierci narodzi się nowy świat.
Finalizm – zakłada że ten świat jest jedynym światem i jego koniec będzie ostateczny.
Element doktryny zajmujący się ludźmi i celem ich istnienia.
Odpowiada na pytanie o to, kto stworzył ludzi? Po co? Gdzie? Jak?
Dzieli się na dwa podstawowe zagadnienia:
Pneumologia – nauka o duszy. Niematerialna dusza siłą wszystkich ludzkich zachowań, zagadnienia śmierci i snu.
Soteriologia – nauka o zbawieniu (nieśmiertelnej) duszy. Istnieją trzy drogi: uczynki, wiara, poznanie (gnoza).
Zajmuje się wytworzeniem świadomości ludzi wierzących, w życie pośmiertne oraz problem śmierci (eschatologia indywidualna), sądu ostatecznego i końca świata (eschatologia zbiorowa).
Kult – religijny i zewnętrzny przejaw życia religijnego. Jest zespołem praktyk będącym wyrazem czci wobec sił nadprzyrodzonych.
Podstawowe zachowania kultowe: modlitwa, ofiara, oczyszczenie, pielgrzymka, posty, jałmużna, tańce kultowe (myśliwskie, wojenne, wegetacyjne, imitujące, lecznicze, astralne).
Ryty funkcjonują jako indywidualne niesformalizowane akty czci wobec bóstwa
Następuje kompilacja i schematyzacja rytów
Powstaje czas sakralny, język sakralny, obrząd jest sprawowany przez funkcjonariuszy religijnych (szamanów, czarowników, kapłanów)
Dalsza rytualizacja zachowań powoduje przekonanie o konieczności przestrzegania rytuału. Formuje się przekonane o tym, że jego naruszenie może spowodować gniew boży.
Wiara w skuteczność modlitwy wywodzi się z przekonania o magicznej roli słowa. Modlitwy zazwyczaj wymawiane są w specjalnym języku sakralnym. Towarzyszą jej określone gesty i powinna odbywać się w miejscu sakralnym.
Rodzaje modlitw: np. dziękczynna, błagalna, wysławiająca, modlitwa-spowiedź.
Struktura modlitwy: wezwanie do boga, sankcja, prośba.
Do, ut es – daję, byś ty dał. Bóstwom ofiaruje się rzeczy wartościowe dla ludzi. Spalanie darów jest częstą praktyką. Wyróżnia się ofiary błagalne i ofiary hołdy (dziękczynne).
Ofiara ekspiacyjna – czyli złożenie ofiar z ludzi. Ofiara bezpośrednia – faktyczne zabicie człowieka. Ofiara zastępcza (symboliczna) zamiast człowieka zabija się zwierzę lub kukiełkę. Ofiara częściowa – ołtarz skrapia się ludzką krwią bez zabijania człowieka.
Istnienie organizacji religijnej jest związane z ujednoliceniem praktyk i wierzeń oraz opracowaniem doktryny, czasami łączy się też ze zdobywaniem i zjednywaniem wiernych. Pełni ważną rolę w kulcie.
Forma organizacyjna społeczeństw rodowo-plemiennych. Starsi członkowie wtajemniczają młodszych po wypełnieniu przez nich określonych warunków (inicjacja – ryt przejścia). Dostęp do stowarzyszenia jest ograniczony np. przez płeć, wiek, profesję, przynależność do rodu/klanu.
Popularny w cywilizacjach starożytnych, bardziej egalitarne, tajne stowarzyszenie. Uczestnictwo wymaga wtajemniczenia, konieczne jest uznanie założeń doktrynalnych i wynikającego z tego kodeksu etycznego (np. misteria eluzyjskie, misteria orfickie).
Kościół posiada jednolite zasady doktrynalne i kultowe, oraz grupę urzędników religijnych.
Kształtowanie kościoła w religiach złożonych:
Założyciel, reformator (posiadający charyzmat osobowy).
Krąg uczniów.
Gmina pierwotna (kapłani posiadają charyzmat urzędowy).
Coś złego dzieje się z mistrzem – przestaje on głosić swoje poglądy.
Powstaje kościół, przez konflikty dogmatyczne ulega on rozłamom na kościoły.
Przeżycia które można uznać za religijne towarzyszą ludzkości od bardzo długiego czasu. Wynika to z uwarunkowań biologicznych ludzi tj. możliwość mózgu do osiągania w pewnych warunkach stanów zmienionej świadomości, które mogą wywoływać coś, co można nazwać doświadczeniami religijnymi. Część uczonych uważa, iż początki religii sięgają środkowego paleolitu (ok. 80 tys. lat p.n.e. – epoka mustierska) i były związane z kulturą człowieka neandertalskiego. Z tego właśnie okresu pochodzą najstarsze znaleziska archeologiczne zaświadczające ślady celowego chowania ciał zmarłych – pochówki intencjonalne. Może to dowodzić, zdaniem tych uczonych, istnienia u neandertalczyków wyobrażeń religijnych. Nie można bowiem wykluczyć, ze pobudką do takiej działalności była właśnie istniejąca już wówczas wiara w kontynuację życia duszy po śmierci ciała lub też uznanie, iż samo ciało ma właściwości nadprzyrodzone. Badacze krytykujący próby wiązania genezy religii z pochówkami neandertalczyków uznają, iż powstanie religii związane jest z kulturą człowieka rozumnego, który na arenie dziejów pojawił się około 40 tys. lat p.n.e. Początki religii umiejscawiają oni w czasach formowania się społeczeństwa rodowego (ok. 30 tys. lat p.n.e. – epoka oryniacka). Za takim właśnie datowaniem przemawiają pochodzące z tego okresu liczne przykłady rytownictwa i malarstwa naskalnego, a także rzeźby figuralne, przedstawiające ludzkie postaci (najczęściej kobiece) z eksponowanymi cechami płci oraz sylwetki rozmaitych zwierząt.
Teorie nt. źródeł religii możemy podzielić na trzy grupy:
Hipotezy przyrodnicze wywodzące powstanie religii albo z prób okiełznania przyrody, albo z lęku przed jej zjawiskami, których ludzie nie umieli wyjaśnić.
Hipotezy psychologiczne uznające, że religie powstały, ponieważ ludzie upostaciowali swoje potrzeby i pragnienia w postaci boga. Do tej grupy teorii zalicza się m.in. teoria psychoanalityczna Freuda, która upatruje źródeł religii w podświadomości; Adler z kolei łączył powstanie religii z poczuciem niższości.
Hipotezy socjologiczne – głównym przedstawicielem jest tu oczywiście Durkheim, mówiący, że religia jest wytworem świadomości społecznej, społeczeństwo w religii czci samo siebie. Ale w tej grupie jest także teoria Marksa, który uważał, że religia powstała jako usprawiedliwienie istniejących podziałów społecznych. Stąd wywodził wniosek, że religia przestanie istnieć, gdy znikną podziały społeczne i gdy ludzie będą uświadomieni.
Teorie ewolucjonistyczne traktują religię jako zjawisko, które ulega stopniowym zmianom. Zakładają w związku z tym istnienie jakiegoś okresu bezreligijnego, po którym dopiero pojawia się religia (może się to stać dopiero na pewnym etapie rozwoju) i przechodzi przez kolejne etapy, coraz doskonalsze. Praktycznie wszystkie teorie ewolucjonistyczne zakładały, że końcowym etapem jest monoteizm, ew. monizm. Poszczególnie przedstawiciele tego nurtu początki religii wywodzili jednak z różnych źródeł np. Tylor – z animizmu, Frazer – z magii, Lubbock – z fetyszyzmu.
W teorii filozoficzno-teologicznej można wyróżnić dwa nurty. Pierwszy to, związane z nazwiskiem ks. Schmitta, praobjawienie, uznające za źródło religii objawienie doznane od Boga. Drugi to teoria, że człowiek jest z natury religijny (homo religiosus). Słabą stroną tej teorii jest istnienie ateistów czy agnostyków. Wg tej teorii osoby takie realizują swoją religijność działając w partiach politycznych i innego typu organizacjach o silnej ideologii, która zastępuje religię.
Archeologia prahistoryczna i etnologia dostarczają wielu materiałów do budowania hipotez, jednak nie wiadomo jak dokładnie wyglądały pierwotne wierzenia religijne. Dużo teorii powstało na gruncie teorii ewolucjonistycznych, zakładających że religia rozwija się monolinearnie, od prymitywnej formy do zaawansowanej.
A. Comte, L. H. Morgan – fetyszyzm [port. feitico – amulet, czary] zespół wierzeń związanych z kultem religijnym fetyszów, przedmiotów martwych, którym przypisywane są cechy poza naturalne i takież funkcje.
E. B. Tylor – animizm [łać. anima – dusza] powszechna wiara w istnienie niematerialnych i zdolnych do samodzielnej egzystencji dusz, ożywiających wszystkie elementy kosmosu i przyrody, w tym człowieka.
H. Spencer – manizm [łać. manes – dusze przodków] kult przodków.
J. G. Frazer – magia – poskromienie mocy czynnością magiczną.
E. Durkheim – totemizm – wierzenie w pokrewieństwo z gatunkiem rośliny.
R. R. Marret – preanimizm – bezosobowy duch świata, a następne podzielenie go.
A. Lang – pramonoteizm – wiara w najwyższą istotę w niebie która pilnuje zasad moralnych.
W. Schmidt – pramonoteizm + praobjawienie – dane wszystkim ludom przekonanie o tym, że najwyższa istota jest dobra i mieszka w niebie.
funkcja światopoglądowa – wyraża się w oddziaływaniu doktryny religijnej
funkcja normatywno–wychowawcza - dostarcza ludziom szczególnych norm regulujących ich zachowanie przez zakazy i nakazy religijne, wzory postępowania własny system wartości
funkcja polityczno-ideologiczna – zawiera wzorce życia społecznego, broni określonych norm społecznych albo je zwalcza
funkcja integracyjna – religia to swoiste spoiwo łączące w obrębi e wspólnych obrzędów i norm, może być też funkcja dezintegracyjna
funkcja obrzędowo – estetyczna – zaspokaja emocjonalne potrzeby człowieka, wierni pragną zbiorowo manifestować swoją postawę religijną ( przez chrzest, ślub itp.)
funkcja kompensacyjna – człowiek oczekuje od religii niwelowania niepokojów i problemów, chce widzieć w niej wytłumaczenie swojego cierpienia
Dyscyplina w obrębie religioznawstwa zajmująca się procesem umierania i zanikania religii.
kryterium historyczne: religie wymarłe, umierające i żywe
kryterium geograficzne: Bliskiego Wschodu, Afryki itp. Wschodu i Zachodu.
kryterium zasięgu: plemienne, narodowe, światowe
kryterium genetyczne: naturalne (totemizm, fetyszyzm, animizm) i objawione
kryterium ilości bóstw: politeistyczne, monoteistyczne (teizm, deizm, panteizm, panenteizm)
henoteistyczne (czczenie jednego boga ze świadomością istnienia innych)