Systemy gospodarowania rolniczego

Rolnictwo, Uprawy rolne, Chów zwierząt

Początki rolnictwa sięgają tzw. rewolucji neolitycznej, kiedy to człowiek porzucił nomadyczny tryb życia na rzecz osadnictwa, a myślistwo i zbieractwo zastąpił chowem zwierząt i uprawą roślin.

Systemy rolnictwa dzieli się ze względu na różne kryteria. Pierwszy podział obejmuje najważniejsze elementy - wielkość i rodzaj nakładów wykorzystywanych do produkcji rolniczej. Warunki te dzielą rolnictwo na intensywne i ekstensywne.

Rolnictwo intensywne (uprzemysłowione, wysokotowarowe) działa w systemie ukierunkowanym na jak największe zyski. Aby je uzyskać konieczne są duże nakłady pracy i kapitału. Do zwiększenia zysków stosuje się duże, bardzo wydajne maszyny, nowinki techniczne, duże ilości nawozów, wykorzystuje się wszelkie unowocześnienia w chowie zwierząt, hodowli i uprawie roślin oraz stosuje się środki ochrony roślin. System ten najczęściej spotykamy w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie jest dość duża gęstość zaludnienia i mała powierzchnia ziem nadających się pod uprawę. Rolnictwo intensywne potrafi zwiększyć plony, nie powiększając powierzchni użytków rolnych.

Fotografia 1. Rolnictwo intensywne. www.wikimedia.pl

 

Rolnictwo ekstensywne (drobnotowarowe, tradycyjne) jest czymś przeciwnym do rolnictwa intensywnego. Charakteryzuje się przede wszystkim małymi nakładami pracy i niewielkim (lub żadnym) kapitałem. System ten nie korzysta z nowinek technicznych, maszyn, nawozów, środków ochrony roślin. W rezultacie plony są niskie, a co za tym idzie - niska jest również produkcja. Dla zwiększenia plonów korzysta się ze powiększania powierzchni użytków rolnych. Z rolnictwa ekstensywnego korzystają przede wszystkim kraje słabo rozwinięte, ale system ten pojawia się w pasie kanadyjsko-amerykańskich prerii czy też na wschodzie Australii.

Istnieje również klasyfikacji, która za kryteria obrała nie tylko wielkość produkcji, ale również stopień uzależnienia rolnictwa od nowych technologii. Taki podział wykazuje istnienie:

• rolnictwa ekologicznego, w którym stosuje się wyłącznie produkty pochodzenia naturalnego, nieprzetworzonego; nie działa niszcząco na środowisko, a daje zdrowe produkty. System staje się coraz bardziej popularny, co jest wynikiem mody na "zdrową żywność";

• rolnictwa precyzyjnego, które wykorzystuje wspomaganie satelitarne. Działa to na zasadzie zdjęć satelitarnych pola i jego analizie komputerowej. Analiza "mówi" rolnikowi, które części pola wymagają większego nawożenia, które dają większe plony, a które mniejsze itd. Nie tylko dlatego system ten nazywany jest precyzyjnym. Ważne są tutaj jeszcze maszyny, które nawożą dane pole w takich ilościach, na jakie zostały zaprogramowane. Rolnictwo precyzyjne wykorzystuje nawozy sztuczne, pochodzenia chemicznego.

• rolnictwa konwencjonalnego nastawionego na maksymalne zyski, osiągane przez wysoką wydajność roślin i zwierząt. W tym systemie wykorzystuje się mało siły roboczej, którą zastępuje się maszynami produkcyjnymi.

• rolnictwa integrowanego łączącego cele ekonomiczne z ekologicznymi. Próbuje równoważyć postęp techniczny i ekologiczny w uprawie roli. Sztuczne środki są wykorzystywane w małych ilościach, co daje dużą efektywność.

• rolnictwa biodynamicznego, które łączy zasady rolnictwa ekologicznego z kalendarzem agrotechnicznym.

• rolnictwa miejskiego (konsumpcyjnego) - hobby w krajach bogatych lub stosowane na użytek gospodarstwa domowego

 

Uprawa roli

System odłogowy jest najstarszym systemem uprawy roli i polega na zaprzestaniu uprawy na danym obszarze w celu przywrócenia na nim żywności. Jest to dość prymitywny system, który dość często nie przywraca żyzności gleby, a powoduje zarastanie pola, najpierw chwastami, potem bezwartościowymi krzewami czy drzewami.

Na terenach wilgotnych lasów równikowych korzysta się z rolnictwa żarowego. Jest ono odmianą systemu odłogowego. Polega na wypaleniu naturalnej roślinności na danym terenie po to, aby wyjałowić glebę. Tak uzyskany teren uprawia się maksymalnie cztery lata i potem znów się go zarzuca, aby naturalna roślinność mogła się odnowić, a kiedy się to stanie, proces przebiega od nowa.

W systemie odłogowym uprawia się przede wszystkim rośliny bulwiaste (różne dla różnych kontynentów). Rolnik posługuje się prymitywnymi narzędziami, z których podstawowym jest motyka. Plony są niskie, ale jeśli gęstość zaludnienia nie jest wysoka, to wyprodukowana z nich żywność jest wystarczająca. Kiedy gęstość zaludnienia wzrasta, pojawiają się problemy wyżywienia, aby ich uniknąć skracany jest okres odłogowania, co jest równoznaczne ze spadkiem żyzności gleby i degradacją środowiska. System odłogowy stosowany jest bardzo słabo rozwiniętych krajach, głównie strefie międzyzwrotnikowej.

System ugorowy polega na zaprzestaniu nawożenia i uprawy pola oraz zostawieniu go na 1-2 lata w celu odzyskania jego żyzności. Takie pole może być całkowicie zostawione i wówczas zarasta np. chwastami, albo można je pielęgnować. Pielęgnacja może być chemiczna (ugór herbicydowy) lub mechaniczna (ugór czarny). Występuje też ugór zielony, który polega na zasianiu na polu roślin o krótkim okresie wegetacji, które przeorane mają później służyć jako nawóz naturalny. Po roku lub dwóch latach pole zostaje ponownie zasiane i uprawiane.

Odmianą systemu ugorowego są dwupolówka i trójpolówka. Dwupolówka polega na podziale pola na dwie części, jedna z części jest uprawiana, a druga stanowi ugór. Po roku następuje zamiana części. Trójpolówka polega na podziale pola na trzy części. Na jednej uprawia się rośliny ozime, na drugiej jare, a trzecie stanowi ugór (często służy jako pastwisko). Po roku na ugorze sieje się rośliny ozime, jare na polu ozimych, trzecia część staje się ugorem. Podstawowym narzędziem w tym systemie jest pług, który przewraca górne warstwy ziemi.

System odłogowy i ugorowy należą do rolnictwa ekstensywnego.

We wszystkich odmianach rolnictwa intensywnego stosuje się maszyny.

Rolnictwo intensywne bez nawadniania stosowane jest tam, gdzie woda jest wystarczająca (najczęściej w pobliżu rzek). Jeśli wody jest zbyt dużo, stosuje się odwadnianie. Zapobiega to zabagnianiu gleby. Powstają wówczas korzystne dla uprawy gleby. Odwadnianie ma jednak swoje wady - obniżenie poziomu wody w jednym miejscu powoduje równie jej obniżenie na terenach okolicznych. Wody podziemne mające wówczas ten sam poziom, mogą spowodować schnięcie gleby położonych na terenach wyższych.

Rolnictwo intensywne z nawadnianiem konieczne jest na terenach suchych. Sztuczne nawadnianie polega na budowaniu sztucznych zbiorników wodnych, które wodę rozprowadzają po gruncie kanałami. Pochodzenie wody może być różne - opadowe, artezyjskie, rzeczne. Sztuczne nawadnianie połączone z wielkimi nakładami siły roboczej i długim okresem wegetacyjnym (np. Indie, Chiny) wpływa na duże plony, które mogą być zbierane nawet kilka razy w roku.

Rolnictwo intensywne zindustrializowane (uprzemysłowione) występuje głównie w krajach najbogatszych, które na szeroką skalę używają środków chemicznych i maszyn oraz stosują meliorację gruntu. Często zdarza się, że całość produkcji rolnictwa uprzemysłowionego przeznaczona jest na sprzedaż (tzw. stopień towarowości wynosi 100%).

 

Chów zwierząt

W chowie zwierząt również wyróżnia się odmiany intensywne i ekstensywne.

System przydomowy należy do najstarszych. Zwierzęta w tym systemie karmione są resztkami pochodzącymi z gospodarstwa. Poruszają się swobodnie.

System pastwiskowy. W tym systemie zwierzęta żywią się roślinnością naturalną, którą uzyskują, jak nazwa wskazuje, z pastwisk. System pastwiskowy rozpowszechniony jest szczególnie w Ameryce Południowej, USA i RPA, gdzie rozległe tereny pastwiskowe należą do jednego wielkiego gospodarstwa. Znalezienie pastwisk może być sporym utrudnieniem, a wiadomo, że zasoby roślinności na danym terenie po jakimś czasie się kończą. W tym celu pasterze, niczym nomadowie, przemieszczają się dalej, poszukując nowych terenów nadających się na wypas zwierząt. Taki typ systemu pastwiskowego, w którym ludzie ciągle się przemieszczają, nazywa się koczowniczym.

Fotografia 2. Pastwisko. www.iee.org.pl

Chów pastwiskowo-oborowy jest systemem intensywno-ekstensywnym. Jego pojawienie się wynika z braku możliwości wypasu zwierząt przez cały rok (np. z powodu klimatu). W porze ciepłej zwierzęta wypasa się na wolnym powietrzu, w porze zimnej - znajdują się w budynku zamkniętym. Chów pastwiskowo-oborowy wiąże się z uprawą roli - zwierzęta dostarczają naturalnych nawozów, karmione są produktami pochodzącymi z uprawy roli, a czasem stosuje się je jako siłę pociągową.

Chów oborowy polega na przebywaniu zwierząt przez cały rok w pomieszczeniu zamkniętym. W tym systemie chowu człowiek dostarcza pożywienia zwierzętom przez cały rok i ma całkowitą kontrolę nad ich życiem. Minusami tego systemu mogą być opłaty za weterynarza, którego stała opieka nad zwierzętami jest konieczna oraz wyżywienie, jeśli hodowca nie ma własnego gruntu. Należy do systemu intensywnego.

Fotografia 3. Chów oborowy. www.rolny.pl

Chów przemysłowy wykształcił się z chowu oborowego. Praca człowieka jest ograniczona do minimum, większość wykonują maszyny (dostarczanie pożywienia i wody, odprowadzanie nieczystości).

Trzeba wiedzieć, iż jest różnica pomiędzy hodowlą a chowem zwierząt. Podczas gdy chów zwierząt związany jest z nastawieniem na produkcję, hodowla natomiast ma służyć utrzymaniu rasy zwierząt lub jej ulepszenia, a czasem skrzyżowania dwóch ras.

Fotografia 4. Kurza ferma. www.langdrob.com.pl 

Słownik:

• grunt orny - użytki rolne przeznaczone do uprawy

• pastwisko - użytek roślinny porośnięty trawą, na którym najczęściej wypasa się zwierzęta; w większości są to tereny rozległe.

• rolnictwo podmiejskie - rodzaj rolnictwa intensywnego; charakteryzuje się bliskością miast, istnieniem szklarni;

• melioracja rolna - poprawienie żyzności gleby poprzez stosowanie regulacji wodnej, cieplnej i pokarmowej

• farma - duże gospodarstwo rolne, spotykane najczęściej w krajach anglosaskich. Charakterystyczną cechą jest specjalizacja w uprawie jednej rośliny lub chowie/hodowli jednego gatunku zwierząt, z czego całość przeznacza się na sprzedaż.

• pestycydy - chemiczne środki ochrony roślin przed szkodliwymi owadami

• herbicydy - chemiczne środki ochrony roślin przed chwastami

• fungicydy - chemiczne środki ochrony roślin przed grzybami

• ogrodnictwo - jedna z nauk rolniczych zajmująca się uprawą i hodowlą roślin. Do ogrodnictwa zalicza się sadownictwo.

Użytkowanie ziemi na świecie, na wybranych kontynentach i w Polsce. Źródło (bez Polski): Świat w liczbach 2006/2007, WSiP, Warszawa 2006, s.86, opracowanie własne.