Psychologia rozwojowa - dziedzina nauki zajmująca się przebiegiem zmian zachodzących podczas rozwoju jednostki, bada wpływ zachodzących zmian rozwojowych na funkcjonowanie organizmu i na zachowanie jednostki
Psychologia rozwojowa odpowiada na pytania:
•jak wygląda przebieg zmian rozwojowych
•z jakimi zmianami mamy do czynienia w poszczególnych etapach życia jednostki
•czym charakteryzują się określone zmiany rozwojowe
•jak się kształtują określone zmiany w poszczególnych okresach życia jednostki
•jaki wpływ wywierają zachodzące zmiany rozwojowe na funkcjonowanie organizmu
•jaki jest kierunek poszczególnych zmian rozwojowych
•jak zmiany rozwojowe wpływają na zachowanie jednostki
Zmiana w najogólniejszym znaczeniu to „różnica w stanie danego obiektu lub organizacji obserwowana w czasie”. Coś to wcześniej było takie, a nie inne teraz różni się od stanu poprzedniego, pod różnymi względami, np. inaczej wygląda, zachowuje się itp
Zmiany ilościowe i jakościowe
Zmiany ilościowe - to takie, w których pojawiają się pewne własności, których dawniej nie było lub było mało. Zmiany ilościowe nie naruszają wewnętrznej organizacji złożonej struktury wewnętrznej. Zmieniające się cechy np. wzrost, rozmiar, nasilenie jakiegoś zjawiska można mierzyć i wyrażać liczbowo.
Przykładami takich zmian mogą być:
• ilość słówek przyswojonych w języku obcym
• wzrost i waga dziecka
Zmiany jakościowe – są mniej policzalne i mniej mierzalne, niż zmiany ilościowe, mają charakter opisowy. Zmiany jakościowe oznaczają przekształcenia wewnętrznej organizacji struktur czynności psychicznych i zachowań, a więc powstanie ich nowych jakości postaci Zmiany jakościowe, tzn. zmiany o charakterze przekształceń strukturalnych są podstawą wyodrębniania okresów i stadiów rozwojowych.
CZYNNIKI ROZWOJU
genetyczne uwarunkowania rozwoju
środowiskowe (ekologiczne) uwarunkowania rozwoju
nauczanie i wychowanie –wyznaczniki rozwoju (czynniki przyczynowe)
aktywność własna - wyznaczniki rozwoju (czynniki przyczynowe)
a) Helen Bee wyróżniła trzy rodzaje zmian rozwojowych
- zmiany uniwersalne (powszechne to takie, którym ulegają wszyscy ludzie w danej warstwie wiekowej i które są determinowane biologicznymi procesami dojrzewania oraz jakością oddziaływania otoczenia fizycznego i społecznego
- zmiany wspólne dotyczą osób w zbliżonym wieku należących do jakiejś wspólnoty czy grupy, mających podobne doświadczenia i przeżycia, a więc jest to efekt wpływu środowiska społeczno – kulturowego w interakcji ze specyficznym momentem czasu historycznego.
- zmiany indywidualne – są efektem specyficznych unikatowych zdarzeń życiowych, których doświadcza jednostka, zdarzeń niepunktualnych biologicznie (przyśpieszone lub opóźnione dojrzewanie) i społecznie (wymagania lub oczekiwania innych ludzi znacznie wyższe lub znacznie niższe niż posiadane kompetencje) oraz zdarzeń o charakterze traumatycznym (jak np. śmierć bliskiej osoby, katastrofa wypadek itp.)
b) Okres krytyczny (sensytywny) - to okres szczególnej wrażliwości w trakcie rozwoju, gdy organizm jest najlepiej przygotowany do nabycia określonych nawyków, zachowań czy właściwości, np. języka, jeśli pojawią się w środowisku odpowiednie bodźce i doświadczenia.
c) Modele zmiany rozwojowej (3 modele):
1. model liniowy z. r.
- jest realizowany w podejściu mechanistycznym
- źródłem zmiany rozwojowej są bodźce zewnętrzne działające na jednostkę
- otoczenie → jednostka (otoczenie wpływa na jednostkę)
- warunkiem zmiany jest wewnętrzna dojrzałość organizmu
- zmiana polega na kumulacji doświadczeń (wiedzy, umiejętności)
- nowe doświadczenie pojawia się obok starego
- rozwój rozumiany jako proces ciągły, płynny
- analizuje się tempo rozwoju
- analizowane są przede wszystkim zmiany ilościowe (przyrost, ew. różnicowanie itp.)
- jest ciągły progres (postęp)
- w efekcie zamiast starej struktury pojawia się nowa struktura
2. model stadialny z. r.
- plateau – okres zastoju
- realizowany w podejściu organizmicznym
- źródłem zmian są czynniki wewnętrzne, tkwiące w jednostce możliwości
- wyznaczniki zmian: dojrzewanie
- warunkiem dla rozwoju są bodźce zewnętrzne
- zmiany mają charakter kumulacyjny
- nowe doświadczenia są wchłaniane przez stare struktury
- nowe struktury istnieją obok starych
- opisujemy tempo (jak szybko) i rytm (stosunek I fazy – progres do II fazy – zastój)
- właściwości całości decydują o funkcjonowaniu całości
- analizowane zmiany są ilościowe i jakościowe
- rozwój ma charakter skokowy
3. model cykliczno-fazowy z. r.
- stosujemy, kiedy rozpatrujemy rozwój w modelu kontekstualnym
- źródłem zmiany jest aktywność jednostki
- zakłada stałą interakcje między czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi
- warunki zmiany stwarza dopasowanie między dojrzałością organizmu a bodźcami zewnętrznymi
- charakter zmian polega na transformacji doświadczenia
- stare struktury zmieniają się pod wpływem nowych doświadczeń i pojawia się nowa jakość
- przebieg zmian cykliczny
- zmiany ilościowe i jakościowe
- relacja wzajemności: część↔całość
- integracja nowego, dezintegracja starego i reintegracja nowestare
3. Okres prenatalny:
Okres prenatalny- pierwszy trymestr, to okres najbardziej intensywnego rozwoju. Z zapłodnionej komórki jajowej powstaje istota przypominająca względem miniaturowego człowieka, ze wszystkimi podstawowymi, zaczynającymi funkcjonować, narządami wewnętrznymi. Rozwój przebiega wtedy przede wszystkim pod wpływem genetycznie zakodowanego porządku i wzorca. Im wcześniejszy etap rozwoju tym wpływ pozagenetycznych czynników jest mniejszy.
1Trymestr:
Pierwszy miesiąc- jest to okres szybkich podziałów zapłodnionej komórki, która przez około tydzień przemieszcza się wzdłuż jajowodu macicy, gdzie następuje jej implantacja. Wtedy kończy się faza rozwoju zwana fazą jaja płodowego, a rozpoczyna się faza zarodkowa. Zarysowuje się okolica głowy. Od 19 dnia tworzą się oczy, a 28 można już rozpoznać soczewkę oka. Od 21 dnia pracuje serce. Tworzy się zamknięty system naczyń krwionośnych. W trzecim tygodniu powstają zaczątki 33 kręgów, w czwartym tygodniu pojawia się jama ustna, związki narządów wewnętrznych, kończyn, oczu, uszu i nosa. Kończąc pierwszy miesiąc zarodek ludzki jest zwinięty w łuk i ma ponad 0.5 cm długości i waży poniżej 1g.
Drugi miesiąc- jest okres intensywnej organogenezy, czyli tworzenia się podstawowych narządów. W 5 tygodniu pojawiają się zawiązki dłoni i stóp, gruczołów rozrodczych oraz narządów płciowych. Zaczyna powstawać przegroda moczowo- odbytowa, przegrody w sercu, błony oddzielającej serce, płuca i trzewia, tkanka chrzęstna szkieletu i tkanka mięsniowa. Głowa powiększa się, twarz nabiera bardziej ludzkiego wyglądu. W 6 tygodniu głowa staje się największą częścią ciała, pojawiają się zawiązki zębów, powstaje wyrostek robaczkowy. W 7 tygodniu tworzą się wargi i zawiązek języka, zaczyna zarastać podniebienie, otwierają się przewody nosowe, w 8 tygodniu następuje rozwój gruczołów dokrewnych np. tarczycy i nadnerczy, żołądek wydziela soki trawienne. Dziecko kończy zarodkowy (embrionalny) okres rozwoju.
Trzeci miesiąc- rozpoczyna się płodowy okres życia. Dziecko jest coraz bardziej aktywne i przejawia już indywidualne cechy w wyglądzie i zachowaniu. W 9 tygodniu grubieje skóra i mięsnie, na skórze wyrasta meszek płodowy tzw lanugo, pojawiają się zawiązki paznokci. W 10 tygodniu dziecko przybiera na wadze i rośnie, twarz ma już proporcje dziecięce zarastają ślimak i narząd słuchowy ucha. W 11 tygodniu kształtują się strony . głosowe. W 12 tygodniu dziecko osiąga 7.5 cm wzrostu i wagę 14 g.
Kształtowane się układu nerwowego podczas pierwszego trymestru.
Pierwszy miesiąc- już 13 dnia tworzą się zawiązki układu nerwowego- ektoderma. Około 21 dnia powstają pierwsze komórki ośrodkowego układu nerwowego i trzy pierwotne pęcherzyki mózgowe, w 4 tygodniu pojawiają się skurcze serca. Pierwsze spontaniczne ruchy są wynikiem samogenerujących się impulsów nerwowych, których źródłem jest rdzeń kręgowy. W drugim miesiącu tworzy się przysadka mózgowa, rączki i nóżki zaczynają wykonywać ruchy, bardzo intensywnie rozwija się oko, kończy się rozwój soczewki, okolica warg staje się wrażliwa na dotyk, zaczyna się unerwianie ucha wewnętrznego. W trzecim miesiącu cewa nerwowa wypełnia się komórkami nerwowymi, doskonali się zmysł dotyku. Dziecko zaczyna połykać wody płodowe, dziecko wykonuje wiele ruchów.
2Trymestr:
Zakończyła się organogeneza. Drugi trymestr życia dziecka cechuje najbardziej intensywny wzrost oraz duże tempo rozwoju układu nerwowego, przejawiające się w doskonaleniu motoryki
Czwarty miesiąc- jest to miesiąc szczególnie intensywnego przyrostu długości. Narządy wykonują już wiele funkcji. Zwiększa się ilość płynu owodniowego, który zapewnia utrzymywanie stałej temperatury, łagodzi wstrząsy. Mózg dynamicznie dojrzewa. Powstają ciągle nowe połączenia nerwowe.
Piaty miesiąc- dziecko osiąga około 30 cm wzrostu i wagę 40 dag. Następuje porost włosów, brwi i rzęs, pojawiają się paznokcie. W mózgu uwidacznia się bruzda czołowa, ciemieniowo- potyliczna i ostrogowa oraz spoidła.
Szósty miesiąc- to okres, w którym proporcje ciała dziecka zbliżają się do tych jakie będą przy urodzeniu, osiąga ono prawie 35 cm wzrostu i waży do 70 dag, dojrzewają narządy wewnętrzne.
Umiejętności psychoruchowe:
W czwartym miesiącu pojawiają się spontaniczne ruchy oddychania. W piątym miesiącu matka może już stwierdzić, że dziecko śpi, ma czkawkę, kopie, obraca się, dziecko trenuje ssanie. W szóstym miesiącu aktywność matki i dziecka jest zharmonizowana: ruchy ciała matki hamują ruchy dziecka.
3Trymestr:
Siódmy miesiąc- dziecko osiąga wagę 90 do 135 dag. Lanugo zanika, w dalszym ciągu rosną włosy i paznokcie. Zmniejsza się przestrzeń wokół dziecka.
Przełom siódmego i ósmego miesiąca, pojawia się intensywna aktywność kory mózgowej, układ nerwowy może coraz bardziej koordynować ruchy ciała, pracę wszystkich narządów, mózg integruje informacje i ćwiczy funkcje
Ósmy miesiąc- dziecko osiąga wagę 180- 220 dag. Skóra wygładza się i różowieje, a ciało przybiera kształt bardziej zaokrąglany. Nadal dojrzewają narządy wewnętrzne, zwłaszcza układ oddechowy.
Dziewiąty miesiąc- na dwa tygodnie przed urodzeniem dziecko przestaje rosnąć. Czasami, pod wpływem hormonów, piersi dziecka nabrzmiewają. W jelicie grubym gromadzi się smółka złożona z żółci.
Czynniki zaburzające rozwój płodu
Rozwój człowieka zależy od czynników genetycznych, paragenetycznych, i pozagenetycznych. Zaburzenia rozwoju o charakterze genetycznym są przekazywane dziedziczone lub spowodowane działaniem na komórki rozrodcze, zygotę i embrion szkodliwych czynników powodujących zmiany materiału dziedziczonego np. zespół Downa, Turnera, oraz mutacji o charakterze monogenowym, przekazywane w sposób dominujący np. choroba Aperta, recesywny np. fenyloketonuria, sprzężony z płcią np. hemofilia lub mutacji o charakterze poligenowym np. choroby psychiczne.
Czynniki paragenetyczne to właściwości matki wpływające na modyfikację dziecka. Szkodliwe czynniki pozagenetyczne są przyczyną chorób i wad wrodzonych, powstałych w okresie jajowym, zarodkowym. Mogą być one spowodowane wirusem np. różyczki, żółtaczki, świnki, baterią np. kiły, pasożytem np. toksoplazmozy, promieniowaniem np. rentgenowskim, toksynami np. alkohol, tytoń, leki; niedotlenieniem z powodu zaburzonego krążenia krwi, niedożywienie, niedoborem witamin, stresem matki. W okresie okołoporodowym może dojść do uszkodzeń, powodujących zaburzony rozwój dziecka np. odklejanie się łożyska, nieprawidłowe położenie.
Warunki optymalnego rozwoju płodu: Troska o zdrowie dziecka i matki (prawidłowa dieta; wystrzeganie się używek i środków psychoaktywnych oraz zbytecznych leków; dbałość o higienę, odpowiednią ilość snu; kontakt z lekarzem i stosowanie jego zleceń; unikanie noszenia ciężarów i ucisku na brzuch; przygotowanie rzeczy i mieszkania zgodnie z potrzebami dziecka) Nastawienie na komunikację z dzieckiem (uczenie się rozumienia, co sygnalizują jego odruchy; rozmowy z dzieckiem-głośne i w myślach; śpiewanie mu; granie na instrumencie lub słuchanie z nim muzyki; utulanie go przez czułe dotykanie, masowanie i obejmowanie brzucha; kołysanie; włączanie dziecka w przeżycia duchowe, np. estetyczne, religijne)
Zapewnienie matce dobrego samopoczucia (odsuwanie niepokojących myśli; stosowanie relaksu i humoru; cierpliwość i wyrozumiałość dla siebie; pozytywne myślenie o sobie i dziecku; dbałość o elegancję wyglądu zewnętrznego oraz sposobu poruszania się; korzystanie z przysługujących przywilejów u szukanie wsparcia u innych)
Wzmocnienie więzi małżeńskiej (wspólne rozmowy - również na tematy trudne, wspólne spędzanie czasu i dzielenie obowiązków oraz odpowiedzialności za dziecko; troskę o miłą atmosferę, gesty serdeczności jak też różne formy bliskości uczuciowej i fizycznej.
Czym zajmuje się psychologia prenatalna?
Psychologia prenatalna stawia sobie za cel scharakteryzowanie psychofizycznego rozwoju dziecka oraz przedstawieniem niektórych czynników, które mogą optymalizować lub zakłócać ten rozwój. Psychologia prenatalna stanowi dynamicznie rozwijająca się dziedzinę. Jest ściśle związana z psychologią perinatalną , prokreacyjną i psychologia rodziny, ale też etnologią, socjologią. Ze względu na konieczność ochrony zdrowia dziecka w badaniach prenatalnych wykorzystywane są nieinwazyjne metody, jak np. prenatalne obserwacje różnych gatunków zwierząt, obserwacje zachowań dzieci przedwcześnie narodzonych, czy też badania za pomocą bardziej skomplikowanych technik.
Rozwój zmysłów w okresie płodowym:
Dotyk i równowaga Stymulacja dotykowa – dziecko dotyka ściany macicy, łożyska, pępowiny, siebie – zwłaszcza twarzy Pozwala odczuć świat „na własnej skórze”, pierwotne wrażenie, że jest/ istnieje Pamięć równowagi dot. poziomu mięśniowego
ograniczonej przestrzeni, środowiska wodnego, kołysania Węch i smak
Skład chemiczny płynu owodniowego zależy od odżywiania matki – różny zapach, Dziecko rodzi się ze zdolnością odróżniania zapachów :Przyjemnych (np. truskawki, wanilia) Nieprzyjemnych (ocet, czosnek, anyż)
Perfekcja smaku słodkiego
Słuch Najpierw wrażliwość na wibracje
Potem na silne, pojedyncze dźwięki i coraz bardziej subtelne dźwięki
Głos matki (rytm, natężenie, akcent)
Muzyka – odbiór o niskich częstotliwościach (fagot, flet, wiolonczela) Matki i lotnisko (I połowa ciąży vs przed porodem) Wzrok, Światło – kolor poświaty zależy m.in. od grubości tkanki tłuszczowej matki, Dziecko rozróżnia cienie – jasne i ciemniejsze, Siatkówka tworzy własne sygnały i wysyła do mózgu, Zmysł bólu Odczuwanie bólu – już w 7 tygodniu Unikanie źródeł bólu, ruchy obronne, zmiana pozycji
4. Okres wczesnego dzieciństwa Okres wczesnego dzieciństwa obejmuje przedział wiekowy od urodzenia do 3 r. ż. Wyodrębniamy w nim dwie fazy: pierwszą, przypadająca na 1 r. ż., która jest nazywana wiekiem niemowlęcym, oraz drugą, od 2 do 3 r. ż, określana jako wiek poniemowlęcy.
a)Stadium noworodka- rytm aktywności, odbieranie bodźców z otoczenia. W okresie niemowlęcym wyróżnia się 1. Miesiąc życia jako okres przystosowawczy do życia w nowym, pozamacicznym środowisku. Okres ten to stadium noworodka. Dziecko musi przystosować się do zmian temperatury, nowego sposobu oddychania, nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów. Noworodka charakteryzuje naturalny rytm aktywności: snu i czuwania. P Wolff wyróżnił sześć różnych poziomów pobudzenia- od głębokiego snu po krzyk. Noworodek głęboko śpi, jeśli regularnie oddycha, a zamknięte oczy nie poruszają się, taki sen zajmuje 8- 9 godzin na dobę. Podobna część dnia zajmuje sen lekki, który charakteryzują szybkie ruchy gałek ocznych i nieregularny oddech. Kiedy oczy są otwarte, ale nieprzytomne, występują opóźnione reakcje na bodźce i noworodek drzemie. Otwarte i przytomne oczy oraz uwaga skupiona na bodźcach wskazują na bierne czuwanie, które występuje przez 2- 3 godziny na dobę. Wyrazem aktywnego czuwania są otwarte oczy, reagowanie na bodźce, wysoki poziom aktywności. Wraz z wiekiem wydłuża się okres czuwania, a zmniejsza ilość snu. Noworodki śpią 16- 18 godzina na dobę, podczas gdy niemowlęta 13- 14 godzin. Odcinki snu i czuwania u noworodka są krótkie: stan czuwania pojawia się raz na 3-4 godziny, zaś aktywny, głęboki sen występuje co 50- 60 minut. Ten rytm jest uwarunkowany wewnętrznie, zaprogramowany biologicznie.
b)Okres niemowlęcy- rozwój percepcji, na czym polega intermodalny charakter percepcji, rozwój manipulacji wczesnodziecięcej- rodzaje chwytu, rozwój lokomocji, rozwój mowy- cechy języka dziecka.
Percepcja- dziecko od pierwszych dni swojego życia identyfikuje bodźce, które są ważne dla jego orientacji w otoczeniu: umożliwiają przewidywanie i rozumienie docierających do niego bodźców. Powoli dziecko uczy się je różnicować. Uczy się także dostrzegać tożsamość w obiektach, które zmieniły wygląd zewnętrzny czy położenie w przestrzeni. Wzrok rozwija się bardzo intensywnie. W wieku 12 miesięcy ostrość wzroku dziecka dorównuje ostrości wzroku dorosłego. Percepcja ma charakter intermodalny. Współdziałanie wzroku i słuchu pojawia się około 2 miesiąca życia, a następnie zanika z powodu reorganizacji systemów percepcyjnych, by zaznaczyć swoje istnienie około 5 miesiąca życia.
Rozwój manipulacji wczesnodziecięcej- rodzaje chwytu, rozwój lokomocji- rozwój ruchowy niemowlęcia stanowi najbardziej wyrazisty przejaw rozwoju dziecka, zwany przez psychologów rozwojem psychoruchowym. Umiejętność panowania nad postawa ciała oraz wszelkie zmiany w zakresie motoryki- lokomocja chwyt, manipulacja przebiegają zgodnie ze stałą, typową kolejnością. Cefalokaudalny kierunek rozwoju, oznacza, że rozwój postępuje od części głowowej ( ruchy gałek ocznych, dowolne ruchy mięśni szyi) następnie rozwija się cześć tułowiowa ( ruchy rąk, ruchy tułowia) a na końcu nożna ( dowolne ruchy nóg, chodzenie) . Proksymodystalny kierunek rozwoju, oznacza, że zmiany postępują w kierunku od osi podłużnej ciała na boki, czyli najpierw rozwijają się mięśnie blisko kręgosłupa, następnie mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców. Łokciowo- promieniowy kierunek rozwoju oznacza, że w osi poprzecznej ciała rozwój przebiega od piątego małego palca dłoni do kciuka. Noworodek reaguje na dźwięk nieskoordynowanymi ruchami całego ciała, zaś niemowlę potrafi w odpowiedzi na ten bodziec odwrócić głowę, wcześniejsze przyswajanie ruchów cyklicznych np. poruszanie ręką z grzechotką niż acyklicznych np. spostrzeganie, chwytanie, sięganie. Zanim jednak dziecko opanuje kolejne nawyki ruchowe musi zdobyć kontrolę nad pozycją ciała tj. postawą. W trzecim miesiącu dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest samo sztywno trzymać głowę, w ósmym miesiącu potrafi siedzieć a w dziesiątym stać, trzymając się oparcia. Prawa rozwoju ruchowego znajdują swój wyraz również w rozwoju lokomocji. Obroty w pozycji leżącej( z pleców na bok- 3 miesiąc, z brzucha na plecy- 5 miesiąc, z pleców na brzuch- 6 miesiąc, samodzielne siadanie i pełzanie- 8 miesiąc, prowadzą do raczkowania- 10- 11 miesiąc i chodzenia 12- 13 miesiąc. Istotnym aspektem rozwoju manipulacji jest koordynacja wzrokowo- ruchowa. Chwytanie i sięganie przebiega od 4 miesiąca. Pod koniec okresu niemowlęcego dziecko manipuluje przedmiotem używając obu rąk.
Rozwój komunikacji- do komunikowania się z otoczeniem małe dziecko wykorzystuje zachowania niewerbalne, używając takich środków jak: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, wokalizacja. Gesty wskazujące wyrażają prośbę o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, wskazywanie przedmiotu. Gesty reprezentujące- gesty te zastępują lub reprezentują informacje i występują powyżej 14 miesiąca życia. Komunikacja ostensywna- która polega na zwracaniu uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazywanie.
5. Okres średniego dzieciństwa- Okres średniego dzieciństwa, zwany także wiekiem przedszkolnym, trwa od 4. do 6. r.ż. Dziecko, które rozpoczyna ten etap życia, charakteryzuje poziom rozwoju motorycznego i sensorycznego umożliwiający mu poruszanie się w najbliższym otoczeniu i docieranie do interesujących je obiektów traktowanych przez nie jako istniejące realnie, noszące cechy stałości i +obiektów fizycznych oraz relacji między nimi. Nabyło umiejętności rozwiązywania problemów w działaniu oraz przez kombinacje myślowe. Opanowało niejęzykowe i językowe sposoby porozumiewania się z innymi. Wzbogaciło swój słownik do tego stopnia, że potrafi porozumiewać się z dorosłymi w sprawach codziennych oraz przyswoiło podstawy systemu gramatycznego języka, co zapewnia mu rozumienie i budowanie zdań poprawnych gramatycznie. Przywiązanie w relacjach z dorosłymi jest podstawą rozwoju emocjonalnego i społecznego
a) aktywność ruchowa dziecka- Początek okresu średniego dzieciństwa wyznaczają wyraźne osiągnięcia w rozwoju somatycznym i motorycznym. Dziecko wkraczające w ten okres ma wszystkie zęby mleczne, swobodnie porusza się chodząc i biegając, jest dość samodzielne w zakresie samoobsługi. Zmiany dotyczące wzrostu i wagi ciała nie są już tak intensywne jak w poprzednim okresie. Wyraźne zmiany zaznaczają się w proporcjach części ciała: następuje wydłużenie ciała pod wpływem szybszego rośnięcia kończyn. Około 5. r.ż. nieznacznie powiększa się mózgowa część czaszki, natomiast rozrasta się część twarzowa.
Badania wykazują, iż na zmiany w rozwoju fizycznym dzieci mają wpływ: płeć, warunki środowiskowe, rasa.
Dziewczynki rozwijają się szybciej niż chłopcy. Dzieci wychowywane w dobrych warunkach (pod względem odżywiania) są wyższe w porównaniu z dziećmi wychowywanymi w gorszych warunkach, a różnice te nie są tak widoczne w wielu krajach uprzemysłowionych. Dzieci, które chorują - rosną wolniej. Nieodpowiednia opieka może spowodować znaczne odchylenia od norm wzrostu i wagi, jednak przy odpowiedniej pielęgnacji, u dzieci tych szybko następuje samo korekta rozmiaru ciała.
W 5 roku życia obserwuje się wzrost sprawności motorycznej. Opanowane już ruchy i czynności ulegają wyraźnemu doskonaleniu, pojawiają się nowe umiejętności; proste ruchy łączone są w kombinacje ruchowe. Dziecko 5 - letnie swobodnie chodzi i biega; opanowuje kombinacje czynności ruchowych takich jak bieg i skok, bieg i kopnięcie piłki, chwyt i rzut piłką. Zwykle opanowuje kilka czynności ruchowych jednocześnie. Uczy się jeździć na łyżwach, rolkach, rowerze, tańczyć, pływać, wspinać na drzewa.
Duża potrzeba ruchu, zwana "głodem ruchu", powoduje, że dziecko jest bardzo ruchliwe. Nie potrafi długo skupić się na jednej czynności, toteż często zmienia rodzaj zajęcia ruchowego. Z tej samej przyczyny nie jest w stanie przez dłuższy czas towarzyszyć czynności dorosłego. Niemniej jednak dziecko 5 letnie zwraca coraz częściej uwagę na efekt własnych działań i przeżywa radość z osiągnięć ruchowych. Sukcesy zaś skłaniają je do wielokrotnego powtarzania czynności sprawiającej przyjemność, co sprzyja uczeniu się ruchów. Ważną rolę w uczeniu ruchów odgrywają wzorce z otoczenia dziecka. Kulturowe uwarunkowania wzmacniają także zaznaczające się w tym okresie zróżnicowanie ruchów związane z płcią. Chłopcy uzyskują lepsze niż dziewczynki wyniki w czynnościach, które wymagają większej energii i siły (bieganie, skakanie w dal, rzucanie piłką, kopanie). Dziewczynki zaś przewyższają chłopców w sprawnościach motorycznych, które wymagają równowagi i rytmiczności (np. skakanie na skakance) oraz precyzji.
b) rozwój poznawczy (orientacja w czasie i przestrzeni, klasyfikowanie i szeregowanie, pojęcie stałości przedmiotów)- orientacja w czasie, dziecko w wieku przedszkolnym ujmuje czas subiektywnie, czego przejawem jest egocentryzm czasowy. Dziecko stawia w centrum zdarzenia rozgrywające się w teraźniejszości i dotyczące jego samego. Dopiero około 12 miesiąca życia można mówić o racjonalnej orientacji w czasie, dzięki opanowaniu jednostek miary czasu, poczucie czasu wspólnego, umiejętności temporalnego porządkowania zdarzeń. Orientacja w czasie ujawnia się w uświadomieniu sobie kolejności występowania zdarzeń, umiejętności ich przewidywania. Określaniu czasu trwania oraz w rozumieniu i używaniu słów do określania relacji czasowych. Orientacja w przestrzeni zależy od koordynacji między zmysłami, zdobywanie poczucia stałości otaczających obiektów, rozwoju sprawności lokomocyjnych i manipulacyjnych, opanowania nazw służących opisywaniu relacji przestrzennych. W wieku przedszkolnym dziecko potrafi rozpoznawać wiele miejsc i opowiadać o nich. Poszczególne miejsca wiąże z osobami, obiektami i zdarzeniami. Szeregowanie- dziecko potrafi zestawić obok siebie obiekty tej samej klasy różniące się wyraźnie rozmiarem no mała piłeczkę i dużą piłkę. Szeregowanie empiryczne- dzieci próbują losowo wybierać elementy z podanego zestawu i układać je według wzrastającej- malejącej wielkości. Szeregowanie systematyczne- pojawia się w 5 r. ż.- ta forma szeregowania wskazuje na inteligencje operacyjną, charakteryzuje się ujmowaniem relacji mniejszy – większy w obu kierunkach równocześnie. Klasyfikowanie- polega na grupowaniu przedmiotów według ich równoważników. Klasyfikacja multiplikacyjna polegająca na stosowaniu więcej niż jednego kryterium w ustaleniu równorzędności elementów no kryterium kształtu i koloru. Klasyfikacja hierarchiczna wiąże się ze swobodnym łączeniem metody wstępującej i zstępującej, porównywaniem ilościowym podzbiorów ze zbiorem.
c) stadia rozwoju zabawy symbolicznej – stadium I (od 1 r.ż. do 4 r. ż.) zachodzi projekcja symbolicznych schematów na nowe obiekty, rozdział między indeksami i działaniami oraz kombinacja symboli. Projekcja symbolicznych schematów- podstadium pierwsze na nowe obiekty przyjmuje początkową formę projekcji schematów znanych, a następnie schematów naśladowczych. Podsatdium drugie, działania dziecka stają się coraz bardziej odróżnicowane od tego, co oznaczają, gest staje się bardziej niezależny od rekwizytu. Przejawia się wyobraźnia reprodukcyjna i elementy indeksacji. W stadium II (od 4 do 7 r.ż.), zabawa symboliczna staje się uporządkowana, następuje odtwarzanie rzeczywistości w zabawie, a role uczestników staja się nawzajem dopełniające. Dziecko coraz bardziej wiąże się z przyjmowaniem ról i związanych z nimi reguł. W zabawach dzieci poznają różne role społeczne, które jednocześnie są związane z płcią, co pomaga dziecku w zdobywaniu tożsamości płciowej.
6. Okres późnego dzieciństwa
(młodszy wiek szkolny)
od 6-7 do 10-12 lat Wyzwania okresu późnego dzieciństwa – gotowość szkolna, rola ucznia:
Gotowość szkolna - to gotowość do opanowania kompetencji szkolnych, Sfery gotowości szkolnej:Psychomotoryczna
Słownikowo-pojęciowa,Emocjonalno-motywacyjna,
Rola ucznia – to podjęcie nowej roli społecznej
Rozwój poznawczy – stadium operacji konkretnych: Myślenie jest logiczne, elastyczne i zorganizowane Operacje konkretne (7-8 r.ż.) – umiejętność rotacji umysłowej, Operacje konkretne (Piaget): Zinterioryzowane – są obrazy umysłowe Zintegrowane – proste czynności umysłowe (odejmowanie, dodawanie) Odwracalne – jeśli coś się wydarzy to wyobrażenie to wyobrażenie co było na początku Rozwój moralny:Rozwój percepcji społecznej decentracja interpersonalna (dostrzeganie wewnętrznych przyczyn zachowania innych ludzi, przyjmowanie odmiennego niż własny punkt widzenia.
Okres adolescencji
Okres dorastania 13-17 lat
Adolescencja – z łac. adolescera, co znaczy wzrastanie ku dojrzałości
Jest to początek okresu dorastania – zmiany natury anatomiczno-fizjologicznej zachodzące w organizmie
Fazę te kończy osiągnięcie biologicznej dojrzałości, zdolności do dawania życia: I faza: pokwitania, pubertalna,II faza: rozwój tożsamości – obraz własnej osoby
Zadania rozwojowe adolescencji wg R. Havighurst’a:Osiągnięcie nowych i bardziej dojrzałych związków z rówieśnikami obojga płci,Opanowanie roli społecznej związanej z płcią,Akceptowanie swojej fizyczności
Emocjonalna niezależność od rodziców
Rozwój psychoseksualny Popęd seksualny Potrzeba rozładownia napięcia seksualnego Potrzeba więzi – tzw. związki preintymne, Zanim uczucia zostaną skierowane na „tego jedynego” to są one kierowane na ćwiczenia, Rodzaje miłości młodzieńczej: Szczenięca, Cielęca, Romantyczna,
Rozwój moralny
Sfera społeczno-moralna
Moralność autonomiczna wg Piageta:
I faza: pryncypialny stosunek do zasad moralnych (obowiązują zawsze i wszędzie) II faza: relatywizm moralny (złożone sytuacje społeczne wymagają dużej plastyczności postępowania a bezwzględne stosowanie zasad może prowadzić do konfliktów,
Rozwój poznawczy – stadium operacji formalnych
Zmiany w sferze poznawczej:
Myślenie przyjmuje postać operacji formalnych: formułowanie praw, reguł, zasad,rozumowanie dedukcyjne
system kombinatoryczny
wnioskowanie logiczne
formułowanie hipotez
Rozwój osobowości i tożsamości:
Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „kim jestem”? Tożsamość oznacza więc spostrzeganie przez człowieka własnej identyczności oraz ciągłości pomimo upływu czasu, jak również poczucie, że inni ludzie w podobny sposób dostrzegają tę jedność osoby i jej ciągłość
Kryzys tożsamości
Mocne poczucie własnego „ja”, zdolność do głębokiego angażowania się w wartości i ideały, zdolność do podejmowania odpowiednich zadań i darzenia miłością, Brak rozwiązania kryzysu – trudności w ustaleniu relacji z otoczeniem, dezorientacja co do tego, kim jestem,
Okres dorosłości
Zadania rozwojowe wczesnej, średniej i późnej dorosłości
Wczesna dorosłość (18-25 r. ż. ):
Zakończenie edukacji
Wejście na rynek pracy
Pozostawanie w intymnym związku
Wchodzenie w rolę rodzica
Poszukiwanie odpowiedzi na to „kim jestem”, bez podejmowania ostatecznych zobowiązań
Przywileje wraz z obowiązkami obywatelskimi i prawnymi
Osiągnięcie stabilizacji życia rodzinnego i zawodowego
Średnia dorosłość:
to rozwinięcie okresu wczesnej dorosłości,zapowiedź procesów, które nastąpią w późniejszym życiu
plastyczny charakter rozwoju,zmiana struktury i treści celów i treści zadań życiowych, rola rodzicielska,opieka nad starzejącymi się rodzicami,relacje z partnerem życiowym,aktywność zawodowa Późna dorosłość:
To okres starzenia się,Progeria – choroba wcześniejszego starzenia się
Osobowość Osobowość to wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym (poczucie stabilności ). Zespół względnie trwałych cech lub dyspozycji psychicznych jednostki, różniących ją od innych jednostek
Cechy osobowości: Względnie stała charakterystyka, przejawiająca się w różnych sytuacjach, Każdy posiada ten sam zestaw cech, ale są one o różnym natężeniu. Cechy pozwalają przewidzieć zachowanie osoby w konkretnej klasie sytuacji, Osobowość kształtuje się przez :
Doświadczenia
Kontakty z osobami znaczącymi dla danej jednostki
Role społeczne pełnione przez daną osobę
Wydarzenia powtarzające się lub wyjątkowo silne
Dziedziczenie
Sytuacjonizm – ujęcie osobowości, zgodnie z którym zachowanie jest raczej funkcją sytuacji
Interakcjonizm – zarówno cechy jak i sytuacje wpływają na myśli, uczucia i zachowanie Psychoanaliza wg Frojda
Osobowość człowieka jako góra lodowa, Okres dzieciństwa determinuje zawiłości ludzkiej psychiki i zachowań
Ego - samoświadomość, Superego - podświadomość, ID - nieświadomość
Osobowość składa się z 3 struktur:
ID (kuszenie; pierwotny, podstawowy system podświadomości i osobowości)
EGO (odnalezienie się pomiędzy skrajnościami),SUPEREGO (sumienie)
Rozwój osobowości: przebiega w stadiach, każdy przechodzi przez te stadia w tej samej kolejność