Wyzwania współczesnej komunikacji społecznej
Komunikacja, jako podstawa wszelkich relacji społecznych jest nieodłącznym elementem ludzkiego funkcjonowania w społeczeństwie. Jest ona jednym z najstarszych procesów społecznych, który pozwala utrzymać i kierować fundamentem społeczeństwa. Poddając analizie aktywność i zachowania człowieka, za każdym razem należy uwzględniać szeroko pojęty kontekst relacji i interakcji społecznych. Ta oczywista konstatacja nie pozwala jednak przyjąć jednoznacznej definicji pojęcia „komunikacja”1. Niemniej jednak w niniejszej pracy posłużę się definicją komunikacji przyjętą przez Dorotę Majka-Rostek, zgodnie z którą „komunikacja, jest posługiwaniem się informacją w celu kreowania znaczeń”2.
Zwłaszcza aktualnie problematyka komunikacji społecznej stale zyskuje na znaczeniu. Nie bez powodu czasy nam najbliższe określa się mianem „ery komunikacji”. Powyższe określenie stanowi swoisty klucz, pozwalający uchwycić specyfikę późnej nowoczesności. W tym kontekście pojęcie „komunikacji” odnosi się nie tylko do wszechobecnego i coraz szybszego przekazu informacji, ale w szczególności do różnorodnych procesów komunikacyjnych, które odgrywają w życiu każdej jednostki ogromną rolę. Ta bowiem, ma w zasięgu olbrzymi zasięg symbolicznych i materialnych zasobów kulturowych, z których korzysta każdego dnia. Można powiedzieć, że procesy komunikacyjne tworzą, modyfikują i wspierają normy, wartości i zachowania. Z drugiej jednak strony, to one same podlegają istotnym przemianom z uwagi na oddziaływanie procesów społeczno-kulturowych. Tak szerokie ujęcie komunikacji powoduje, że zachodzi ona pomiędzy bardzo zróżnicowanymi podmiotami i zależy ona od ich cech indywidualnych, tworząc relacje.
W kontekście powyższych rozważań a także obserwacji otaczającej nas rzeczywistości można zaryzykować postawienie tezy, iż istota komunikacji społecznej uwydatnia się szczególnie w niesprzyjających warunkach. Takich niesprzyjających warunków może być wiele, w szczególności: komunikacja odmiennych kultur, styczność sprzecznych interesów, negocjacje, mediacje itd. Nie bez powodu uznaje się, iż komunikacja zaczyna się od problemu3. Stanowi ona reakcję organizmu na bodziec, mając na celu transfer informacji, emocji i idei, w efekcie wywołujący złożone interakcje.
Nie ma wątpliwości, że właściwa komunikacja świadczy o daleko posuniętym rozwoju, mobilności społeczeństwa oraz o dużym stopniu empatii4. Mówiąc o wyzwaniach współczesnej komunikacji należy mieć na względzie przede wszystkim aspekt informacyjny. Chodzi o to, aby odbiorca, na podstawie tak szerokiego dostępu do informacji, był w stanie podejmować słuszne decyzje. Komunikacja powinna pobudzać do działania, skłaniać do dyskusji, polemiki a przy tym edukować i integrować społeczeństwo. Niewątpliwie komunikacja ma zasadniczy wpływ na jakość życia każdej jednostki, gdyż umiejętności komunikacyjne mają bezpośrednie przełożenie na powodzenie w szeroko pojętym życiu społecznym. Należy też dostrzegać negatywny aspekt komunikacji, przejawiający się w manipulacji, wywieraniu wpływu, nacisku itd. Aktualnie społeczeństwo winno dążyć do osiągania jak największych korzyści z komunikacji. Nie bez powodu ogromną popularnością cieszą się różnego rodzaju poradniki, jak skutecznie się komunikować, jak osiągać obrane cele w komunikacji oraz odnoszące się do efektywności komunikacji. W dzisiejszych czasach komunikacja umożliwia planowanie, organizowanie, motywowanie – a więc wszystkie składniki skutecznego zarządzania5.
Prawdziwy przełom w dziedzinie komunikacji zapoczątkowała tzw. „rewolucja internetowa”. Blogi oraz serwisy społecznościowe sprawiły, że ludzie przestali wierzyć w anonimowość sieciowych awatarów. Znacznie wyraźniej natomiast widać, że Internet wykorzystywany jest do szeroko ujętego komunikowania się. Jednocześnie coraz bardziej popularne w ostatnim czasie blogi i vlogi umożliwiają użytkownikom Internetu z łatwością nawiązać kontakt nie tylko ze znajomymi użytkownikami. Publikowanie dowolnych komunikatów i treści umożliwia bowiem amatorom, coraz częstsze zastępowanie profesjonalistów. Co więcej, nawet w warunkach domowych możliwe jest, przy użyciu odpowiedniego sprzętu, stworzenie profesjonalnej produkcję. Jednocześnie miliony internautów na całym świecie udostępniają swoją twórczość w sieci. Mowa tu o tzw. „bliskości w tle” (ambient intimacy)6, która rozwijana jest bezpośrednio przez samych internautów, którzy udostępniają różnego rodzaju treści. Są to m. in.: blogi, platformy umożliwiające dodawanie zdjęć oraz filmów. Często zmierza to do sytuacji, gdzie każde, nawet najmniej istotne wydarzenie w życiu jednostki znajduje natychmiastowe odbicie w jej internetowym istnieniu. Tytułem przykładu należy wymienić, iż wyjazd na wakacje nie byłby zrealizowany bez zamieszczenia tzw. „selfie” na Instagramie. Podobnie dzieje się w przypadku codziennych zdarzeń lub tych bardziej osobliwych. Zaręczyny, narodziny dziecka komunikuje się poprzez zmianę statusu na Facebooku – najpopularniejszym na świecie portalu społecznościowym. To, czego akurat słuchamy wyświetla się w serwisie Last.fm a klipy przeglądane na YouTube błyskawicznie zostają udostępnione i dodane przez innych użytkowników do „ulubionych”. Dzięki temu każdy znajomy (lub nie) internauty może na bieżąco obserwować jego sieciową aktywność. Nie można jednak zapomnieć, że większość osób aktywnie korzystających z wielu serwisów internetowych, w sposób świadomy kreuje swój internetowy wizerunek, za pomocą którego komunikują się z adresatami swojego przekazu. Tym samym kreują oni swój wizerunek – jak osoby bardzo rozrywkowej, lub też przeciwnie – zapracowanego profesjonalisty. Wystarczy dobór właściwych narzędzi komunikacji: odpowiedniego serwisu oraz umiejętne filtrowanie informacji, które mają zostać udostępnione za ich pośrednictwem. W efekcie, wielokrotnie dochodzi do sytuacji ,w której internauta prezentuje wykreowaną przez siebie wirtualną postać. Mowa tu o tzw. „technice stwarzania siebie”7.
Przy omawianiu wyżej wskazanej techniki, będącej również sposobem komunikacji społecznej, należy wskazać, że logując się do dowolnego serwisu typu social media, internauta godzi się na sieciowe przedstawienie swojej tożsamości. Zwykle oczekiwane informacje to: imię, login, e-mail. Zazwyczaj do tworzonego profilu możliwe jest dodanie zdjęcia (awatara), które ma reprezentować graficzną obecność w sieci. Istnieje także wiele innych rubryk, dotyczących: daty urodzin, szkoły, pracy, stanu cywilnego itd. Niemniej jednak, internauta zakładając profil na portalu społecznościowym dokonuje swoistej kreacji siebie samego – na nowo. Należy wskazać, że stwarzanie sieciowego wizerunku dokonuje się na jakiś czas przed założeniem profilu – w momencie doboru właściwego serwisu internetowego. Tym samym jednostka decyduje, jakiego rodzaju i jakiej treści komunikaty będzie przekazywać innym użytkownikom, a tym samym jakie wyobrażenie o sobie będzie starała się stworzyć i jednocześnie w tym przekonaniu będzie utwierdzać pozostałych odbiorców. Selekcja zdjęć, komunikatów odbywa się za kurtyną. To użytkownik decyduje, które zdjęcia i treści w jego ocenie wywołają pożądane wrażenie na osobach, które trafią na jego profil. Następnie uwzględnić należy sieć „znajomych” oraz udział w forach dyskusyjnych. W przypadku udzielania się na forach internetowych ponownie dokonuje się swoista kreacja np. na eksperta w danej dziedzinie. Serwisy społecznościowe nie wyczerpują jednak wszelkich możliwości w tworzeniu „internetowego ja”. Podobne bowiem techniki mogą zostać zastosowane w obrębie blogosfery czy innego rodzaju serwisów typu social media. Każdy z nich oferuje użytkownikowi niezwykle szerokie możliwości w tym względzie.
Tak postrzegana komunikacja niesie jednak za sobą wiele zagrożeń. Ludzie, zwłaszcza młodzi, żyjący w tego typu internetowych społecznościach postrzegają je, jako „przytulne i wyobrażone”8. Nie mają one jednak za dużo wspólnego z poczuciem bezpieczeństwa, niezbędnego do prowadzenia szczęśliwego życia. Przyjęło się nawet stwierdzenie, że ludzie zamiast przeżywać wspaniałe chwile, dążą jedynie do ukazania ich przeżywania w sieci. Dotychczasowe realne społeczności i powstałe w nich więzi tracą na znaczeniu. Dominuje kultura indywidualizmu, przy jednoczesnym posiadaniu szerokiego forum odbiorców.
Internet został zdominowany przez tzw. „kult komunikacji”. Możliwość kreowania „własnego ja” oraz publikowania dowolnych materiałów w sieci odsunęła na dalszy plan funkcję informacyjną Internetu. Przestał on być traktowany, jako źródło wiadomości, przypominające bardziej rozbudowaną wersję gazety codziennej czy wiadomości telewizyjnych. Na szeroką skalę zaczął być natomiast wykorzystywany do komunikowania się na wielu płaszczyznach. Powyższe zjawisko o zasięgu masowym spowodowało, że komunikacja internetowa przyczyniła się do powstania zjawiska tzw. „bliskości w tle” oraz „techniki stwarzania siebie”.
Jednostka, która funkcjonuje w kulturze indywidualizmu z jednej strony i w kulturze komunikacji społecznościowej, z drugiej, nastawiona jest przede wszystkim na realizację własnych celów. Dąży do tego wielokrotnie poprzez skupienie uwagi na sobie. Komunikacja w kulturze indywidualizmu determinuje w jednostkach racjonalizowanie własnego życia, które ma na celu wyciśnięcie z niego do ostatniej kropli esencji, na którą składają się najczęściej: zdrowie, miłość, szczęście, i dobre samopoczucie. Należy jednak podkreślić, że taka potrzeba posiadani kontroli, w każdej dziedzinie życia ma swoje patologiczne aspekty. Mowa tu m. in. o forach poświęconych tematyce zaburzeń odżywiania itp., gdzie choroba interpretowana jest, jako utrzymywanie kontroli nad przyjmowaniem pokarmu a komunikaty tzw. grup wsparcia utrudniają powrót do zdrowia. Powyższe stanowi niewątpliwie nowe ramy dla rozważań i analizy komunikacji społecznej w oparciu o zróżnicowane elementy bardzo pluralistycznej struktury, jaką jest sieć internetowa.
Już w 1975 r. Frank Dance, Carl Larson przytoczyli 126 definicji pojęcia „komunikacja”; F. Dance, C. Larson: The functions on human communication: A theoretical approach, Holt, Rinehart and Winston, New York, 1976.↩
D. Majka-Rostek: Komunikacja społeczna a wyzwania współczesności, Warszawa, 2010, s.7.↩
A. Kwiatkowska: Wyzwania komunikacji społecznej w świecie globalnym, [w:]M. Baryluk, M. Wawrzak-Chodaczek: Komunikacja społeczna w świecie realnym, Toruń ,2008, s. 9.↩
Ibidem, s. 13.↩
J. Stankiewicz: Komunikowanie się w organizacji, Wrocław 1999, s. 15.↩
D. Majka-Rostek: Komunikacja społeczna a wyzwania współczesności, Warszawa, 2010, s.60.↩
Ibidem, s. 63.↩
Ibidem, s. 66.↩