Antropologia kultury
Co to jest antropologia kultury (to będzie na pewno!)
Słowo „ antropologia” w języku greckim: „antropos”- człowiek i „logos”- nauka.
Antropologia jest nauką o człowieku,
Antropologia kulturowa jest nauką o człowieku, jako twórcy i posiadacza kultury
Pierwotnie antropologia badała różność i inność kultur. Z czasem kultury te akulturowały się do innej kultury i antropologia zaczęła zajmować się tymże procesem akulturacji. Współcześnie kultury te znów wracają do tradycji pierwotnych.
Antropologia rodzi się w II połowie XIX w. Rodzi się jako nauka o prawach rozumu, z zaciekawienia do inności, różności. Interesuje ją wszystko inne kulturowe odmienne od Europy. Zakładała tolerancję dla innych kultur. Zanikanie pierwotnych kultur spowodowało że „tradycyjna antropologia” przestaje mieć racje bytu i w od XX w. antropologia bada jak te kultury wdrożyły się w cywilizację. Obecnie kultury te znów uaktywniają się. Obecnie mówi się, np. o antropologii czasu, smaku.
W antropologii niezbędne są badania terenowe.
Interdyscyplinarność antropologii- przedstawiciele innych dziedzin nauki: religioznawcy, filozofowie, językoznawcy mogą się wypowiadać w kwestiach antropologii i antropologia może czerpać wiedzę z tych dziedzin.
Czerpanie wiedzy antropologicznej z innych dziedzin:
Językoznawstwo: badanie rozwoju języków, powiązania językowe (nazwy przedmiotów pierwotnych w wielu językach mają ten sam rdzeń, np. ostry, ostrowaty)
Religioznawstwo: określa podobieństwa i różnice w systemach wierzeń w różnych kulturach i ich wpływ na życie codzienne danej kultury, rolę rytuałów, zwyczajów
Kulturoznawstwo: bada m. in zmiany kulturowe, np. rewolucję neolityczną, czyli przejście ze zbieractwa i łowiectwa na rolnictwo oraz tworzenie się rzemiosła (garncarstwa, tkactwa), co wiązało się z ociepleniem klimatu
Genetyka: określa czy dana grupa ludności pochodzi etnicznie od innej grupy (np. czy Bałtowie należą do grupy Słowian).Stwierdza np. że Polacy mają geny indoeuropejskie. Określa np. przyczynę ekspansji kultury Wstęgowców: mieli oni gen odpowiedzialny za przyswajanie laktozy i mogli żywić się produktami mlecznymi.
General antropology- połączenie wszystkich dziedzin antropologii. Stworzyli ja Amerykanie jako tzw. Antropologie ogólną. Jest to jednak koncepcja uważana za niemożliwą do stworzenia ponieważ wyklucza interdyscyplinarność, która jest niezbędna w antropologii.
Antropologia zakłada tolerancję dla inności i różności. Nie wartościuje kultur, czyli nie określa czy dana kultura jest lepsza czy gorsza. Stwierdza, że inne kultury są laboratorium wiedzy o kulturze i o nas samych. Łatwiej bada się kultury prostsze, gdyż są bardziej dostępne i maja mniej skomplikowana strukturę polityczna i pokrewieństwa.
Sąd a przekonanie:
W kulturach kierujemy się sadami i przekonaniami. Nauka powinna opierać się na płaszczyźnie sądów. Przekonania jednak są dostępne każdemu człowiekowi, nawet naukowcowi, ponieważ wydajemy sady na podstawie przekonań. Jednak, żeby być naukowcem, należy pokonać barierę własnych przekonań, należy bazować na płaszczyźnie sądu. Przekonaniem jest np. gdy ktoś powie: Wenecja nie podoba mi się, nie znaczy to jednak, że Wenecja jest brzydka.
Sąd jest prawdziwy, kiedy jest zgodny z rzeczywistością. Te dwie płaszczyzny jednak mylą się. Nie da się dokładnie określić granicy, między sądem a przekonaniem. Tym różni się antropologia od nauk ścisłych. Nauki ścisłe bazują na doświadczeniach naukowych, a antropologia na samokontroli i oddzielaniu sadów od przekonań.
Kultura:
Kultura- Kulturę można określić jako ogół wytworów ludzi, zarówno materialnych, jak i niematerialnych: duchowych, symbolicznych (takich jak wzory myślenia i zachowania). Najczęściej rozumiana jest jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa.
Tradycja- przekazywane z pokolenia na pokolenie treści kultury (takie jak: obyczaje, poglądy, wierzenia, sposoby myślenia i zachowania, normy społeczne), uznane przez zbiorowość za społecznie doniosłe dla jej współczesności i przyszłości.
Fakty kulturowe:
Przedmiot: jak jest wykonany, mówi o rozwoju danej kultury
Znaki, symbole, wzory a przedmiotach
Światopogląd, religia, sztuka
Koncepcje kultury:
Cyceron: termin kultura zawsze występuje z jakąś dziedziną, np. kultura literatury
Czasy Nowożytne: Stosowanie wzorów na moralność czynów: logiką można wytłumaczyć problemy kulturowe (Baumgarden)
Zygmunt Freud: Koncepcja diamentowej klatki: Człowiekiem kierują dwa popędy: Erosa ( miłość, erotyzm) oraz Tanatosa (agresja, śmierć). Człowiek był kiedyś szczęśliwy bo mógł używać do woli tych popędów. Kiedy jednak człowiek zaczął zakładać społeczności musiał zrezygnować z tych popędów na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa, czyli poddać się przepisom etycznym. Popęd miłosny miała ograniczyć instytucja małżeństwa. Popęd Tanatosa zaczął hamować strach przed utratą miłości najbliższych osób.
Koncepcja związku z naturą: Kultura pojawia się na płaszczyźnie natury. Nie możemy oddzielić natury od kultury.
Funkcjonowanie kultury wg. symboli:
Mit- gwarantował solidaryzację z innymi, posiadanie przyjaciół rodziny
Religia- wskazuje na indywidualność jednostki, możliwość wybory systemu religijnego. Religia miała na celu wprowadzenie ładu moralnego.
Język- stanowił próbę komunikacji, służył nadawaniu nazw
Nauka- służyła opisywaniu reguł wszechświata
Historia i sztuka: wyrażała wrażliwość i wyobraźnię
Źródła kultury europejskiej:
-myślenie greckie
-kultura judeochrześcijańska
4. Kult magiczny:
Człowiek współczesny działa jak naukowiec, potrzebuje ciągłego wyjaśniania rzeczy. Kult magiczny działa zupełnie inaczej. Wg. Demokryta istnieją w nim bowiem dwa warianty poznania świata:
Mętne: polega na poznaniu zmysłowym- wychwytuje się bodźce ze środowiska do mózgu gdzie są przetwarzane
Rozumowe(jasne): zastanawiamy się nad tym czego dostarczyły nam zmysły
Religia chrześcijańska jest jedyną religią, która przedstawia dowody na istnienie Boga. Św. Augustyn bazował na filozofii Platona, a Św. Tomasz z Akwinu na filozofii Arystotelesa. Dla innych kultur charakterystyczny jest synkretyzm kulturowy- postrzeganie rzeczy całościowo.
U podstaw kultury magicznej jest zadbanie o równowagę w świecie śmiertelników i miedzy ludźmi a bogami.
Przykłady kultur magicznych:
Animizm- to pierwotne wierzenie, że istnieje jedność świata (anima-dusza) i wszystkie zjawiska na świecie współgrają ze sobą.
Czworokąt animistyczny:
Ziemia
Niebo
Istoty boskie
Istoty Śmiertelne
Podstawą bytu w Animizmie jest Arche- prazasada. Tales twierdził, że świat jest jednością, z prazasadą Arche. Wg. niego prazasadą była woda. Uczeń Talesa twierdził, że prazasadą jest bezkres (apejron), czyli coś co samo w sobie jest zasadą.
Cechy animizmu:
Jedność
Przyczynowość integralna- wszystko jest ze sobą powiązane, jedno zdarzenie ma wpływ na całość.
Szamanizm- praktyka religijna odnosząca się do koncepcji światów, przenikających się między sobą i mogących kontaktować się ze sobą, przez osobę szamana.
Szamana uważano za lekarza dusz. Byli oni przy rytuałach inicjacji i przejścia. Jego głównym zadaniem było uzdrawianie duszy. Uważali oni bowiem że choroba to porwanie duszy i szaman musi ją sprowadzić i połączyć z ciałem. Szamani wprowadzali się w trans za pomocą grzechotek, związków halucynogennych.
Żeby zostać szamanem, trzeba było mieć znamiona, deformacje bądź blizny na ciele lub dziedziczono tę funkcję (bardzo rzadko). Adept sztuki szamańskiej przechodził ciężkie szkolenie trwające nawet 20 lat. Potem następowała inicjacja. Szamani przechodzili liczne próby: zakopywano ich, wieszano za skórę na hakach. Sprawdzano w ten sposób czy szaman ma sprzymierzeńców w zaświatach, którzy pomagają mu przetrwać te próby
Trójpodział świata szamanizmu:
Świat podziemny
Świat środkowy
Świat nadziemny
Przykładem religii szamańskiej jest buddyzm. Jego wyznawcy wierzą w cykl reinkarnacyjny- tyle razy się odradzamy, aż oczyścimy się z grzechów popełnionych w relacjach międzyludzkich. Dlatego buddyści zawsze muszą odwdzięczyć za otrzymana pomoc, dar czy przysługę.
Niektóre cechy afrykańskich plemion szamańskich:
Urodzenie bliźniaków uważane jest za zachwianie równowagi, dlatego jednego z nich nie karmiło się i umierało
Mężczyzna musiał do 25 roku życia ożenić się. Jeśli tego nie zrobił trzeba było przebłagać jego niewidzialna kochankę ofiarami.
Śmierć: (to będzie na pewno!)
Współczesna kultura tabuizuje śmierć, jest to sfera omijana. Kultura powinna dawać odpowiedzi na pytania człowieka nawet na śmierć stąd zainteresowanie śmiercią w antropologii.
Religie wywodzą się z niezgody człowieka na śmierć, dlatego powinna zapełniać tę sferę. Współcześnie jednak ludzie zapominają o religii, dlatego ten temat powoduje lęk i strach. Istnieją jednak kultury, które traktują śmierć jako sprzymierzeńca.
Przykładowe traktowanie śmierci w kulturach:
Plemiona w Meksyku: śmierć siedzi na lewym ramieniu i jak szybko obejrzysz się za siebie zobaczysz jej cień. Śmierć motywuje ich do działania
Epikurejczycy: Nie ma po co bać się śmierci, gdyż po śmierci nie ma czucia więc nie poczujemy śmierci
Stoicy: Należy uzbroić się w cierpliwość i nie poddawać się w życiu namiętnością duszy.
Traktowanie zwłok (to będzie na pewno!)
Wyróżnia się dwa rodzaje traktowania zwłok: dopuszczające do rozkładu i niedopuszczające do rozkładu.
Techniki dopuszczające do rozkładu:
Były to pochówki z wystawieniem ciała. Ciało pozostawało w mieszkaniach, na palach lub podwyższeniach.
W Polinezji pogrzeb odbywał się po roku lub dwóch latach od śmierci. Wcześniej zmarły traktowany jest jako chory.
W Togo pochówki odbywały się blisko domu
W Tajlandii przed pochówkiem myto, suszono ciało
We Francji położna, jako ta, która zajmowała się człowiekiem po urodzeniu, również po śmierci zajmuje się ciałem i przygotowuje zwłoki.
W Polsce- zrzucanie grudki ziemi, co oznaczało ulotnienie się duszy
Techniki niedopuszczające do rozkładu:
Mumifikacja
Podniebny pogrzeb
Balsamowanie
Kremacja
Kanibalizm
Balsamowanie:
Technika ta zakładała wiarę w odrodzenie się do życia wiecznego w nieskazitelnym ciele. Charakterystyczna była dla Starożytnego Egiptu, Mezopotamii czy kultury Inków. Balsamowano również w celu zachowania w dobrym stanie ciała osoby szczególnie ważnej bądź cenionej, np. ciało Jezusa było balsamowane wonnymi olejkami. W Mezopotamii wierzono że w chwili śmierci dusza rozpuszcza się w eterze, dlatego nie ma grobowców lub występują założenia pałacowe. W Egipcie balsamowano członków rodzin królewskich i zamożnych Egipcjan. Powstawały całe księgi na temat metod balsamowania. W Egipcie zajmowały się tym specjalne pracownie balsamowania i wykształceni pod tym względem pracownicy.
Polegało na obmyciu ciała w wodzie, wysuszeniu go, potem balsamowano z użyciem olejków i żywicy i owijano w płótna, bandaże i całun. Inkowie balsamowali ciała miodem i żywicą, a następnie malowali je.
Mumifikacja:
Praktykowana m. in. w Starożytnym Egipcie. Egipcjanie wierzyli, że dusza pozostaje żywa dopóki ciało nie ulega rozkładowi. Pierwsze mumie odkryto w piaskach pustyni- naturalna mumifikacja. Początkowo mumifikowano tylko członków rodziny królewskiej, z czasem każdego, kto mógł sobie na to pozwolić finansowo. Polegała na wysuszeniu ciała, usunięciu wszystkich wnętrzności z ciała włącznie z mózgiem, obmyciu, nałożeniu dużej ilości olejków i żywicy i owinięciu w liczne płótna ciała. Narządy kładziono w specjalne naczynia. Następnie mumię wkładano w sarkofag, zakładano maskę pośmiertną, a rodzaj kruszcu i zdobienia z jakich został wykonany zależał od statusu społecznego danej osoby. Następnie sarkofag wkładano do komory grobowej, im bogatsza osoba tym więcej skarbów składano razem z mumią. Na ścianach grobowców malowano sceny z życia zmarłego, często jednak były one wyidealizowane. Często tez włamywano się do grobowców i ograbiano je. Miały temu przeciwdziałać liczne napisy z groźbą klątwy bądź śmierci.
Podniebny pogrzeb:
Charakterystyczny dla kultury Tybetu. Rzadko dokonywano tu pochówku, ponieważ teren jest skalisty. Rzadko też kremowano zmarłych- była to metoda przeznaczona dla wysokiej rangi duchownych. Kultura śmierci jest bardzo rozbudowana w Tybecie. Każdy Buddysta musi przejść tzw. Inicjację śmierci. Gdy osoba odchodzi z tego świata buddysta ma obowiązek wsparcia osoby przechodzącej przez śmierć. Należy tez odpowiednio ułożyć ciało, bowiem dusza jest w ciele rozproszona i musi przejść przez główny kanał. Należy ułożyć ciało w pozycji embrionalnej i zatkać niepożądane otwory, przez które mogłaby wyjść dusza. Po śmierci dokonywano podniebnego pogrzebu, który polegał na tym, że ciało cięto na kawałki i rzucano dla zwierząt. Ma to bowiem głęboką symbolikę dla buddystów.
Kremacja:
Ogień w dawnych kulturach symbolizował niszczycielską siłę z oczyszczającą mocą. Stąd zrodziła się technika kremacji zwłok. Niektóre zwyczaje kremacji:
W Bali: wierzono że po spaleniu ciała musi zostać popiół bo inaczej nie została oddzielona dusza od ciała
W Starożytnej Grecji: wierzono, że Hefajstos bóg ognia był wykuwaczem broni dlatego wojenne ofiary palono za ich chwalebny czyn
W Indiach: niedopalone zwłoki wrzucano do świętej rzeki Ganges
W kulturze chrześcijańskiej kremacja była zakazana. Zakaz ten zniósł dopiero w 1966 r. papież Jan XXIII.
Kanibalizm:
W antropologii wyróżnia się dwa rodzaje kanibalizmu:
Endokanibalizm- zjadany był zmarły z własnej grupy społecznej
Egzokanibalizm- zjadany był zmarły spoza własnej grupy społecznej
Kanibalizm miał na celu przejęcie siły życiowej zjedzonego człowieka. Dlatego np. jedzono skalp lub ssano jądra ojca. Zjedzenia dokonywano jak najszybciej po zgonie. Zjadano tylko pewne części, nie wszystko, a pozostałe kości traktowano z szacunkiem.
Koncepcja antypsychiatrii (Tomasz Szasz, Robert Lang):
W latach 50-tych XX w. Tomasz Szasz i Robert Lang postanowili porównać doświadczenie schizofreniczne od szamańskiego. Jest to tzw. Koncepcja antypsychiatrii. Główne jej założenie: choroba psychiczna nie jest choroba mózgu, lecz uwarunkowana jest czynnikami społecznymi. Uważali, że schizofrenia to nie choroba, to ktoś kto zachowuje się inaczej i społeczeństwo doczepia tę „etykietę” ludziom, których zachowania nie potrafią zrozumieć. Inicjacja jest niezbędna dla zdrowia psychicznego i szaman może pełnić rolę terapeuty.
Koncepcja Levistrosa:
Obrzędy i rytuały są zapełnieniem pustki wewnętrznej dla kultury magicznej. Badania naukowe są zapełnieniem pustki wewnętrznej dla kultury naukowej.
Posiłki:
W kulturach pierwotnych uczta była nieodzownym elementem momentu przejść: uroczystości, zabaw ale także kryzysów. Posiłek nie stanowił jedynie zaspokojenia odczucia głodu, lecz był odwołaniem do sacrum, czyli bóstw, świętości. Sacrum miało dwoista naturę: było dobre, np. Bóg zsyła Izraelitom posiłek : mannę z nieba i przepiórki lub złą, np. Abraham miał zabić syna Izaaka, plagi egipskie. Charakterystyczne były uczty rytualne. Polegały one na zjedzeniu tego co ofiarowano bóstwom. Uważano bowiem, że w trakcie spożywania ofiary bóg obecny jest wśród ucztujących. Zjadano całe zwierzę oprócz głowy, która była przeznaczona dla sił wyższych. Od zarania dziejów spożywano rośliny, które uważano za dar od bóstw. Jedzenie było dzielone między członków uczty. Wierzono, że przez zjedzenie zwierzęcia otrzymywano jego moc. Uczty miał na celu integrację wspólnoty zasiadającą do wspólnego posiłku. Ważną rolę w ucztach odgrywały: alkohol: wino, wódka oraz chleb- miały one charakter mediacyjny.
Popularne uczty w kulturach:
-Uczty weselne- charakterystyczne w wielu kulturach bogate i obfite w jedzenie, wino i wódkę uczty z okazji zaślubin. Towarzyszyły im tańce, zabawy, a m. in. w Polsce słynne oczepiny.
Stypa- jedna z nieodzownych, tradycyjnych uczt w wielu kulturach. Jest to posiłek spożywany po pogrzebie, często odbywał się w karczmach, gospodach. Jedzono na nich, pito i wspominano zasługi zmarłego. Przy zmarłym również często stawiano wino bądź wódkę, a gości częstowano chlebem.
Wilia- uczta spożywana w Wigilię Bożego Narodzenia. Ma bogata tradycję. Uważa się, że powinna składać się z 12 potraw, stół powinien być przyozdobiony białym obrusem, pod który kładziemy sianko. Przy stole zostawiamy wolne miejsce, co pierwotnie było miejscem dla zmarłego członka rodziny. Potrawy powinny być postne, co charakterystyczne było dla uczt zaduszkowych. Przed posiłkiem składa się życzenia, uważano bowiem, że w tak niezwykły czas mają one większą moc. Współcześnie ma ona podwójny wymiar: comunias (integracja wspólnoty) i sacrum (wymiar chrześcijański, religijny)
-Dionizje: greckie święto zabawy i wina organizowano po zbiorach winogrona na cześć boga Dionizosa. Były to huczne zabawy, obfitujące w jedzenie i wino pełne rozrywki tańca oraz zawodów sportowych: wyścigi rydwanów.
Różnica między ofiarą, a sakramentem:
-sakrament, to powrót do fundamentalnego pierwotnego kontaktu z Bogiem, np. poprzez Komunię Świętą, która jest ciałem Chrystusa- więc obecny jest w niej Bóg lub np. Dionizje- uczty, w których bóg zjadany jest pod postacią byka.
-ofiara sama w sobie jest sakramentem: wchłaniamy boskość jedząc ofiarę
10. Pojęcie czasu w kulturze ( to będzie na pewno!)
Czas to miernik trwania, jest w antropologii jedną z kluczowych wartości tożsamości kulturowej, kształtujących życie jednostki i zbiorowości, do której ta przynależy, oraz ich stosunek. Wpływa na to, że jednostki o podobnym podejściu do czasu odczuwane są jako w pewien sposób bliższe, bardziej zrozumiałe, przewidywalne.
Sposoby odmierzania czasu:
Czas odmierzany poprzez cykle przyrody: W wielu kulturach archaicznych i oralnych jedynymi formami pomiaru są odniesienia do cykli przyrody i przyrodniczych punktów orientacyjnych (ilość zim lub wiosen, pełni księżyca, itp.). Cykle te zaczynają się, kończą i znów powtarzają.
Czas liczony w elastycznych godzinach: charakterystyczny dla czasów starożytnych. W obliczaniu czasu, posługiwano się pomiarem, w którym godziny nie były sobie równe, ponieważ zarówno dzień, jak i noc, zawsze dzieliły się na 12 godzin, niezależnie od różnic w długości dnia do nocy w poszczególnych okresach roku.
Czas mierzony precyzyjnie: charakterystyczny dla czasów nowożytnych. Odmierzające precyzyjnie godziny i minuty zegary, powstały po raz pierwszy w XII wieku na użytek klasztorów, by ustalić pory modlitw. Współczesne zegary elektroniczne, kwarcowe, atomowe potrafią obliczać czas co do ułamków sekundy.
Rodzaje czasu:
W antropologii kultury wyróżnianych jest wiele różnych rodzajów czasu i sposobów podejścia do niego. W antropologii możemy wyróżnić:
1) Czas ilościowy: jest to czas, który obrazujemy wektorem i jest to czas mierzalny. Zaliczymy do niego:
-czas profanum (profaniczny): dokonuje się w nim ludzka egzystencja. Obejmuje sferę zjawisk codziennych i zwyczajnych.
-czas linearny: nie opisywał świata jako cyklicznego, lecz odwoływał się do pewnych zdarzeń w przyszłości. Przełomowe znaczenie w pojawieniu się linearnego odczucia czasu miał judaizm ( odwołanie do nadejścia mesjasza) oraz chrześcijaństwo (odwołanie do narodzenia Jezusa, Sądu Ostatecznego). Czas linearny może być:
historyczny (kronikarski)- nastawiona głównie na relacjonowanie kolejności zdarzeń
teleologiczny- nastawiony jest na cel, do jakiego zmierza
2) Czas jakościowy: jest to czas niemierzalny, czas wewnętrzny, „zawarty w zdarzeniach”. Zaliczymy do niego:
- czas sacrum (święty): czas najbardziej charakterystyczny dla kultur pierwotnych. Obejmował on sferę zjawisk świętego i jedynie ważnego porządku nadprzyrodzonego. Może być odwracalny i przywracany przez uczestnictwo w świecie religijnym. Wyznaczał pory świąt, obrzędów, rytuałów.
-czas cykliczny: występuje np. w społeczeństwach rolniczych, plemiennych, w starożytności, w plemionach barbarzyńskiej Europy we wczesnym średniowieczu, zanim przyjęły one chrześcijaństwo, w kulturach magicznych. Czas cykliczny polega na tym, że jest postrzegany jako wciąż powracający cyklami zdarzeń na takiej zasadzie, jak pory roku. W takich społeczeństwach powszechnie uważa się, że czas zatacza koła, powracając rytmem pór roku i pojawiających się i odchodzących kolejnych pokoleń, tzw. Koncepcja koła. Był to czas charakterystyczny dla Inków, Majów, Azteków.