Pojęcie niedostosowania społecznego

Niedostosowanie społeczne jest pojęciem, zjawiskiem, znanym od zarania dziejów ludzkich. W miarę postępu rozwoju społecznego to negatywne zjawisko należy do tych, których obecność odczuwa się coraz dotkliwiej. Najczęsciej dotyka to ludzi, którzy nie przekroczyli dwudziestego pierwszego roku życia. To właśnie takie dziedziny jak pedagogika, psychologia, socjologia, kryminologia, psychiatria zajmują się tym złożonym problemem od wielu lat.

U osób, które są społecznie niedostosowane można zaobserwować takie zachowania jak nieharmonijny rozwój uczuć, zmienność nastrojów, trudności w koncentracji uwagi, osłabione czynniki wolicjonalne, brak zainteresowań, niechęć do wysiłku fizycznego jak również ograniczoną zdolność do przejawiania uczuć opiekuńczych, wdzięczności, przyjaźni oraz przywiązania.

Niedostosowaniem określa się stan, który spowodowany jest tym, że w toku interakcji jednostki z otaczającym ją środowiskiem, jej potrzeby zostają niezaspokojone. To nie powstaje nagle, lecz przychodzi z czasem i stopniowo narasta. Na początku dziecko zachowuje się normalnie, lecz anormalne jest jego środowisko, które przyczynia się do stopniowych zakłóceń procesów wewnętrznej regulacji. Pojawiają się coraz głębsze zaburzenia emocjonalne oraz konflikty z otoczeniem. Dzieci niedostosowane społecznie sprawiają trudności wychowawcze w rodzinie, w szkole. Postępowanie według jasno określonych norm i zasad jest im obojętne. W ogóle się do nich nie stosują.

Tak więc funkcjonowanie uczniów niedostosowanych społecznie głównie motywowane jest:

1. kierowaniem się zasadą przyjemności,

2. destruktywnymi postawami wobec otoczenia

3. zaspokajaniem własnych potrzeb, typowo egoistyczne podejście¹.

Ten stan nie trwa przez chwilę. Przyczynia się to do utworzenia uogólnionej postawy, którą cechuje negacja autorytetów i społecznie aprobowanych wartości. Takie dziecko nie wyraża chęci bądź ma trudności z nawiązywaniem kontaktów z innymi ludźmi.

Pojęcie, o którym mowa w niniejszej pracy, na polski grunt wprowadziła w 1959 roku Maria Grzegorzewska – polska pedagog, profesor, twórczyni pedagogiki specjalnej w Polsce. Problematyką tą zajmowali się także:

• Halina Spionek (1965) – polski psycholog, zajmowała się zagadnieniami z zakresu psychologii rozwojowej i klinicznej, głównie dotyczącymi psychologicznych przyczyn trudności wychowawczych, niepowodzeń szkolnych, braków rozwojowych.

• Otton Lipkowski (1971) – pedagog, uczeń i współpracownik Marii Grzegorzewskiej,

• Jan Konopnicki (1971) - pedagog, doktor filozofii, zajmował się głównie problemami związanymi ze społecznymi uwarunkowaniami procesów wychowania i nauczania,

• Kazimierz Pospiszyl - psycholog i Ewa Żabczyńska (1981).)

Zdefiniowali niedostosowanie społeczne jako „wszelkie formy wadliwego stosunku do innych ludzi wypływające z różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych, schorzeń nerwicowych, różnego rodzaju psychopatie oraz defektów w tym zakresie".

Aleksander Makowski wyłonił 4 cechy niedostosowania społecznego, wspólne dla wszystkich teorii:

1. Społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych.

2. Jest wyrazem trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki społecznie niedosto­sowanej.

3. Trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania ce­chuje znaczna trwałość postaw aspołecznych.

4. Jest ogólną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych².

Terminem zaburzenia zachowania określa się specyficzną formę nieprzystosowania, która przejawia się w sferze procesów poznawczych i w zachowaniu w poszczególnych elementach składowych jak również we wzajemnych relacjach, z tymże w mniejszej lub większej mierze dotyczy osobowości. Ujawniają się one zazwyczaj specyficznymi objawiami, które są typowe dla danego rodzaju zaburzeń, a ich zaawansowanie określa stopień naruszenia danej funkcji i rozmiar konsekwencji tego naruszenia dla funkcjonowania jednostki.

Pojęcia „zaburzenia zachowania” czy „zaburzenia emocjonalne” bytują głównie w znaczeniu psychologicznym i socjologicznym. Odnoszą się do zachowań uczniów, których zachowanie jest niepożądane i uciążliwie dla nauczycieli, znajomych, ale również i dla ucznia przejawiającego zaburzenia zachowania³.

Termin „niedostosowanie społeczne" opracowany przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą nie jest pojęciem określanym jednoznacznie. Różnie jest ono interpretowane w zależności od odmiennych stanowisk i poglądów dotyczących społecznego niedostosowania. W związku z tym terminologia nie jest zgodnie stosowana. Zamiast terminu „społeczne niedostosowanie”, używa się określenia typu: zaniedbany, zaburzony w zachowaniu się, trudny pod względem wychowawczym.

Lesław Pytka – wspólczesny pedagog resocjalizacyjny - podkreśla również, iż "nieprzystosowanie społeczne" bywa zastępowany innymi określeniami, takimi jak: "niedostosowanie", "wykolejenie", "demoralizacja". We wszystkich przypadkach zakres pojęciowy jest podobny⁴.

W poglądach Lidii Mościckiej niedostosowanie społeczne „rozumiane bywa jako proces bądź jako stan działań, zmierzających do zaspokajania istotnych potrzeb dla jednostki, społecznie nieakceptowany, zakazany przez kodeks prawny, obyczajowy bądź etyczny⁵. Według L. Pytki niedostosowanie społeczne można interpretować na trzech płaszczyznach:

1. Behawioralnej - charakterystyka występujących form zachowania,

2. Psychologicznej - charakter postaw i motywacji jednostki,

3. Etiologicznej - charakterystyka psychospołecznych uwarunkowań⁶.

M. Grzegorzewska wskazuje na dwie grupy przyczyn, które prowadzą do niedostosowania społecznego. W grupie pierwszej znajdują się warunki ekonomiczno-gospodarcze, takie jak nędza, głód, brak opieki wychowawczej, bezdomność, sieroctwo, złe wpływy, alkoholizm w środoswisku domowym, itp. Do tego zbioru zalicza również wpływ negatywnych metod wychowawczych stosowanych w domu, jak i poza nim, występowanie sytuacji konfliktowych w rodzinie, szkole, otoczeniu, spory między pokoleniami, brak autorytetu społecznego. Do drugiej grupy natomiast zalicza schorzenia nerwicowe, różnego rodzaju psychopatie i charakteropatie, a także padaczkowe stany pomroczne. Tego rodzaju dewiacje rzutują ujemnie na postawę niedostosowanych społecznie, ich zachowanie i stosunek⁷.

Maria Przetacznik – polska psycholog, zajmująca się problemami psychologii rozwojowej i pedagogicznej, psycholingwistyki i socjoloingwistyki - i Maria Susułowska – polska lekarz-psycholog kliniczny - określają niedostosowanie społeczne jako zaburzenie w zachowaniu — występujące w stopniu silnym i głębokim — które utrudnia lub uniemożliwia osobnikowi normalne obcowanie z innymi ludźmi⁸. Natomiast te lżejsze formy zaburzeń w zachowaniu o cechach nietrwałych i nie obejmujących całej osobowości określają terminem „nieprzystosowania społecznego", w którym kontakty jednostki ze środowiskiem nie są całkowicie zakłócone. Niedostosowanie jest bardziej nasiloną fazą tych zaburzeń, która charakteryzuje się mocniejszym i trwalszym zaburzeniem relacji interpersonalnych jednostki. Wynika to z nieprzestrzegania norm moralnych i społecznych, które obowiązują w danym środowisku.

Za najbardziej charakterystyczne dla niedostosowania społecznego uważa się duże trudności lub całkowita nieumiejętność nawiązywania kontaktów uczuciowych z innymi ludźmi. U dziecka, które jest niedostosowane przeważają pierwotne emocje, takie jak: gniew, strach, elementarne uczucia związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych. Natomiast uczucia wyższe (np. moralne, etyczne, społeczne, intelektualne) nie są wykształcone. Takie jednostki nie są więc zdolne do przeżywania pozytywnych uczuć społecznych, nie wykazują uczuć nawet wobec bliskich osób, ich kontakty z otoczeniem są zaburzone⁹. Taki stan powoduje zaniedbania wychowawcze, wychowanie w ciężkich warunkach oraz problemy z osiąganiem celów wychowawczych.

Według J. Konopnickiego przytoczone wyżej definicje niedostosowania społecznego oraz jego przesłanki, wskazują również na etiologię tego zjawiska¹⁰, na które składają się dwojakie przyczyny:

• biologiczne (wewnętrzne), psychiczne, uwarunkowane przede wszystkim czynnikami dziedziczności i obejmujące sferę emocjonalną i wolicjonalną w zakresie popędu, co powoduje zmiany psychopatyczne,

• środowiskowe, m. in.: wadliwa struktura rodzin, zaniedbania środowiska wychowującego, błędy w wychowaniu przez rodzinę, szkołę, wpływ środków masowego przekazu na kształtowanie postawy społeczno-moralnej dzieci i młodzieży dorastającej, czy wreszcie zaburzenia rozwojowe oraz czynniki ekonomiczno-gospodarcze i przyrodniczo-ekologiczne¹¹.

Rozmiar niedostosowania jako zjawiska społecznego jest trudny do ustalenia, jednak wyraźnie widać, iż posiada dwa aspekty:

1. Społeczny, w którym stosunek jednostki niedostosowanej do norm społecznych jest zaburzony oraz zagraża porządkowi społecznemu,

2. Indywidualny, w którym wewnętrzna, psychiczna sytuacja takiej jednostki jest trudna, także na skutek utrudnionych kontaktów ze środowiskiem, mających najczęściej charakter aspołeczny, niezgodny z powszechnie uznawanymi normami etyczno-moralnymi, społecznymi, kulturalnymi i innymi.

D. H. Stott wyróżnia następujące rodzaje niedostosowania:

1. 1. Zachowanie wrogie – jest typem zachowania agresywnego, które ukształtowane jest głównie pod wpływem niekorzystnych czynników środowiskowych, np. rodziny, rówieśników, szkoły. Ten rodzaj zachowania odcina podstawowe potrzeby psychofizyczne dziecka. Zachowanie wrogie kształtowane jest przez cały okres rozwojowy dziecka, a przede wszystkim w okresie wczesnego dzieciństwa i początkowej fazie okresu dorastania. Wrogość należy rozumieć jako względnie stałe nastawienie oraz pełną gotowość do negatywnego ustosunkowania się do osób i rzeczy, z którymi dziecko spotyka się na co dzień w różnych sytuacjach. Wrogie nastawienie aktywizuje się pod wpływem okoliczności, które je wyzwala i przejawia się w szkodliwym dla otoczenia zachowaniu. Częstotliwość występowania wrogości stanowi kryterium kwalifikujące jednostkę jako społecznie niedostosowaną. Wrogość to przeciwstawianie się normom społeczno-moralnym, które nie zostały zinternalizowane. Niekiedy wrogie zachowania są swoistą formą rekompensaty niezaspokojonych potrzeb, instrumentem do pozyskania otoczenia.

2. Zahamowanie - ten rodzaj występuje rzadziej i ma z reguły inne podłoże etiologiczne od tego, które widnieje w przypadku zachowań wrogich. Zahamowanie jako forma zachowania kształtuje się w procesie działania różnych czynników, a takimi pierwotnymi i zasadniczymi są te, które uszkadzają lub osłabiają centralny system nerwowy.

• W objawach zewnętrznych zachowanie wyraża się w uległości dziecka wobec innych osób i otoczającym środowisku. Dziecko zahamowane uczy się poniżej swoich możliwości, nie ryzykuje, ponieważ boi się nowych rzeczy i sytuacji, jest nieśmiałe, bardzo często niedostrzegane przez innych. Brak mu. inicjatywy, nie dąży i nie chce dążyć do powodzenia, jego reakcje są powolne. W sytuacjach trudnych mogą przejawiać gwałtowność i wybuchowość. Jednak ogólnie nie sprawiają większych kłopotów wychowawczych, nie są uważane przez nauczycieli jako społecznie niedostosowane.

1. Aspołeczność - rzadko spotykany rodzaj niedostosowania. Charakterystyczną jego cechą jest wyjątkowe, celowe, uporczywe dążenie do szkodzenia innym, mściwość , a nawet i okrucieństwo. Nie ma dla nich barier, nie istnieją żadne normy społeczno-moralne. Klasyczna aspołeczność jest przejawem wrodzonych tendencji, jednak w wielu przypadkach stanowi etap rozwoju zachowania wrogiego.

2. Niekonsekwentne niedostosowania. „Niekonsekwencja" może być wyrażana w sferze poznawczej, werbalnej i w ustosunkowaniu się do otoczenia społecznego. Zachowanie niekonsekwentne wiąże się z etiologią organiczną. Dziecko, które identyfikuje się z tym rodzajem niedostosowania jest nadpobudliwe, ponieważ na skutek osłabienia systemu nerwowego nie może powstrzymać swojej reakcji w momencie zadziałania bodźca. W takiej sytuacji reakcje natychmiastowe są najczęściej nieprzemyślane, niedostosowane do sytuacji, co powoduje naruszenie norm społecznych. Dziecko nie bierze pod uwagę konsekwencji swoich działań. Niekonsekwencja objawia się brakiem koncentracji uwagi, dużej ruchliwości psychofizycznej, narażeniem się na nieszczęśliwe wypadki, którym towarzyszą często symptomy nerwicowe i fizjologiczne.

3. Wrogość z tendencją do aspołeczności - jest syndromem mieszanym, powstałym przez skrzyżowanie pewnych symptomów wrogości z symptomami aspołeczności¹².

Inny podział zastosował J. Konopnicki. Wyróżnia on pięć rodzajów niedostosowania społecznego, którym przypisał określone przejawy¹³:

1. Zachowanie demonstracyjno - wrogie:

• gwałtowne reakcje, nieodpowiednie do bodźców,

• nieusprawiedliwione obecności, wagarowanie,

• szkodzenie innym ludziom,

• niedostosowanie się do poleceń nauczycieli,

• werbalna i niewerbalna agresja,

• bójki, awantury,

• bezczelność w zachowaniu.

1. Zachowanie zahamowane:

• stany depresyjne,

• zamknięcie się w sobie,

• strach przed sytuacjami wymagającymi ryzyka,

• brak inicjatywy,

• zrażanie się porażkami,

• bierność w pracy szkolnej,

• brak kontaktu z otoczeniem.

1. Zachowanie niekonsekwentne:

• działanie pod wpływem najsilniejszego bodźca,

• nieprzemyslane decyzje, natychmiastowe spontaniczne reakcje,

• problemy w nauce,

• brak skupienia, koncentracji,

• nadmierna pobudliwość oraz stany niezrównoważenia emocjonalnego.

1. Zachowanie aspołeczne:

• silne dążenie do szkodzenia innym ludziom,

• egoizm,

• impulsywność,

• agresywność,

• brak poczucia obowiązku moralnego i prawnego,

• dezorganizacja zajęć lekcyjnych,

• stosowanie przemocy w stosunkach interpersonalnych,

• tendencje sadystyczne.

1. Wrogość z tendencją do aspołeczności - jest syndromem mieszanym, powstałym przez skrzyżowanie niektórych symptomów wrogości z symptomami aspołeczności.

Kolejni autorzy zajmujący się problematyką niedostosowania społecznego wymieniają inne przejawy świadczące o tym złożonym problemie. L. Pytka wymienia następujące przejawy¹⁴

• notoryczne kłamstwa,

• wagarowanie,

• alkoholizowanie się,

• ucieczki z domów,

• kradzieże,

• niekonwencjonalne zachowania seksualne,

• różne formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją.

Inną typologię objawów niedostosowania społecznego podaje O. Lipkowski¹⁵:

• notoryczne kłamstwa,

• werbalna agresja (wulgarność),

• lękliwość,

• lenistwo szkolne,

• nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły,

• zaburzenia koncentracji uwagi,

• konflikty z nauczycielami lub rówieśnikami.

Pomimo licznych podziałów wyraźnie widać, że wszystkie łączą się w jedną całość, są ze sobą zgodne i nie odbiegają od siebie. Różnią się jedynie sformuowaniem.

Problem niedostosowania społecznego młodzieży jest poważny. Świadczy o tym nie tylko wielość czynników, ale również duża ilość symptomów tego zjawiska. Szkoły często spotykają się z tym problemem, ale tylko z niektórymi jego symptomami. Najczęstszym przejawem są: wagary, kłamstwa, alkoholizm, nikotynizm, bójki, konflikty z nauczycielami czy innymi uczniami.

---

1. M. Krawczonek, Edukacja i dialog 2002/nr4, s 10↩

2. J.M. Stanika, Psychologia. Trudności i zaburzenia w społecznym funkcjonowaniu człowieka, Katowice 2000, s.78↩

3. B.Czeredecka, Analiza pedagogiczna zaburzeń w zachowaniu dzieci w młodszym wieku szkolnym, Rzeszów 1994, s.14↩

4. L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa1993, s. 18-19↩

5. O.Lipkowski, Pedagogika specjalna, 1977, s.106↩

6. L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 2000, s.78↩

7. A.Makowski, Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszaw 1994,s.20↩

8. M. Przetacznikowa, Psychologia kliniczna, pod red. A. Lewickiego, Warszawa 1959, s.252↩

9. D. Wójcik, Nieprzystosowanie społeczne młodzieży, Wrocław 1984,s. 17↩

10. J. Konopnicki, Niedostosowanie społeczne. Warszawa 1971, s. 18↩

11. A.Makowski, Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa 1994, s.27↩

12. B. Urban, Diagnoza i selekcja dzieci społecznie niedostosowanych, Problemy opiekuńczo wychowawcze nr10/1985,s.455-456↩

13. J. Konopnicki, Niedostosowanie społeczne, PWN Warszawa 1971, s. 87-89↩

14. L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna, Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne,

    PWN Warszawa 2000, s. 50↩

15. O. Lipkowski, Pedagogika specjalna, 1977, s. 107↩