37. Nurty literatury barokowej

W pewnym uproszczeniu mówimy, że w literaturze polskiego baroku zaistniały dwa ważne, podstawowe nurty. Pierwszy - nurt dworski - rozwijający sie na dworach magnackich i królewskim; drugi to nurt ziemiański (sarmacki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworków ziemiańskich, odległych od miast, tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje.

Nurt dworski reprezentują: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała sie poezja włoskiego Marina, którego naśladowali także polscy poeci. Poezja dworska miała wiec zaskakiwac odbiorcę, dowodzic mistrzostwa autora, wreszcie - bawic i uatrakcyjniac uczty i rozmaite dworskie spotkania. Był to nurt kosmopolityczny, czyli czerpiący z wzorów zachodnich, im składający uznanie, a z niechęcią odnoszący sie do rodzinnych, polskich tradycji.

Nurt ziemiański - sarmacki - opanował polskie szlacheckie dworki. Zwany jest także swojskim, bo ta właśnie literatura, odmiennie niż nurt dworski, przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologie i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Twórcami tego nurtu są: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek. Nurt ten nazywa sie także sarmackim od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII w. i oddziaływującej na późniejsze epoki.

Podział literatury baroku na dwa nurty jest wygodny, lecz nie jest pełny. Dwa nurty łatwo sie pamięta - były bowiem dwory - więc dworski i były siedziby szlacheckie - więc ziemiański. Lecz były także miasta - rozwijał sie zatem nurt literatury plebejskiej ze słynnym bohaterem Sowizdrzałem. Mówimy oględnie: poezja dworka.

38. Scharakteryzuj poezję polsko-łacińską.

Początki literatury polskiej epoki Odrodzenia w Polsce wiążą się twórczością poetów polsko-łacińskich wywodzących się na ogół z kręgu elity dworskiej. Poezję tę zapoczątkowali cudzoziemcy, którzy osiedlili się w Polsce. Jednym z pierwszych był przebywający na dworze Grzegorza z Sanoka włoski poeta Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem, autor elegii, epigramatów miłosnych, poematu o św. Stanisławie oraz panegiryku Żywot i obyczaje Grzegorza z Sanoka. Wraz z osiadłym w Polsce niemieckim humanistą i poetą Konradem Celtisem założył Nadwiślańskie Bractwo Literackie, skupiające najwybitniejszych twórców krakowskich. Początek XVI wieku to okres dynamicznego rozwoju poezji polskiej pisanej po łacinie. Wybitnymi twórcami tego typu poezji byli m.in. Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy (Wojna pruska), Mikołaj Hussowczyk (Pieśń o żubrze), Andrzej Krzycki, oraz Jan Dantyszek. Jednak największy rozgłos zyskał w tym okresie Klemens Janicki poeta chłopskiego pochodzenia, uwieńczony we Włoszech laurem poetyckim, autor elegii, epigramatów i utworów politycznych oraz najciekawszego dzieła – autobiograficznej elegii O sobie samym dla potomności.

Mianem poezji polsko–łacińskiej historycy literatury określają poetycki przełom między średniowieczem a renesansem. U schyłku XV wieku pojawiają się w poezji łacińskiej fragmenty zwiastujące rozwój poezji okolicznościowej, utrzymanej w dworskim nurcie literackim. Zwiastunem zmian tematycznych, a tym samym metrycznych w poezji był Kallimach (1437-96), pierwszy przybyły do Polski humanista. Kallimach wzorce czerpał z Katullusa i Propercjusza, uznawanych wówczas za klasyków poetyckiej harmonii. Torem poezji dworskiej i okolicznościowej poszli inni twórcy polsko–łacińscy: Konrad Celtis, który do poezji wprowadził akcenty erotyczne, Paweł z Krosna, a zwłaszcza młodsze pokolenie poetów, których twórczość, zawieszona między trzecim a czwartym dziesiątkiem lat XVI wieku, naznaczona była wielkim stopniem skonwencjonalizowania poruszanych tematów. Najwybitniejsi przedstawiciele tego nurtu poezji to: Hussowczyk (autor słynnego Carmen de Statura), Jan Dantyszek, a nade wszystko Andrzej Krzycki i Klemens Janicki. Termin „poezja polsko–łacińska” oznacza dzieła twórców będących Polakami, lecz piszących wyłącznie po łacinie. Literatura polskiego renesansu ma dwujęzyczny charakter, w języku łacińskim pisane są utwory naukowe i publicystyczne, częściowo też poezja. Literatura piękna pisana jest w języku polskim. Nawiązuje do wzorców antycznych, wiąże się z życiem, z aktualnymi problemami społeczno- politycznymi w kraju. Mecenasi stwarzali pisarzom możliwość rozwoju ich talentu, nie tylko w kraju , ale też za granicą.

39. Pieśń o żubrze M. Hussowczyka

"Pieśń o żubrze" czyli w pełnym przekładzie tytułu "Pieśń o wyglądzie, dzikości i polowaniu na żubra" (1521/22) powstała w kręgu włoskiej poezji humanistycznej i odkrytych ówcześnie myśliwskich poematów antycznych. Przewyższała je jednak ekspresją plastyki opisu przyrody i uczuć osobistych, przede wszystkim podziwu i przywiązania do ziemi rodzinnej. Litwa, ukazana w ponad 1000-wersowym utworze, jest pięknym krajem puszcz i lasów. Pierwotnie tekst pomyślany był jako apologia antytureckiej polityki papieża Leona X.

Biskup płocki Erazm Ciołek postanowił obdarować ówczesnego papieża, Leona X wypchanym żubrem oraz dołączonym do niego poematem. Jego napisanie zlecił Hussowczykowi, który towarzyszył duchownemu w podróży do Rzymu, natomiast wypchany okaz zwierzęcia miał przywieść do Watykanu wojewoda wileński Mikołaj Radziwiłł. Jednak przed ukończeniem utworu 1 grudnia 1521 papież zmarł. Niecały rok później zmarł także biskup Ciołek. W tej sytuacji Hussowczyk powrócił do kraju, a „Pieśń o żubrze” opublikował w Krakowie dedykując utwór królowej Bonie.

Autor wzorował się na poematach o tematyce myśliwskiej, powstających w tamtym czasie na zamówienie Leona X; przede wszystkim przejął schemat kompozycyjny tego typu utworów. Natomiast treść Pieśni o żubrze jest całkowicie oryginalna: opowiada o władcach litewskich (w szczególności o Witoldzie), tamtejszych puszczach, polowaniach na żubry, oraz o wyglądzie i zachowaniu tego zwierzęcia. W przeciwieństwie do włoskich twórców polski poeta całkowicie zrezygnował z wplatania motywów antycznych i mitologicznych. Poemat kończy się apelem do władców chrześcijańskich o stawianie oporu Turkom, co sytuuje utwór Hussowczyka w kręgu twórców staropolskich zabierających głos w sprawie najazdów tureckich.

40. Historyja Aleksandra jako romans

Pierwsza wersja Romansu powstała prawdopodobnie w Aleksandrii w epoce hellenistycznej, choć najwcześniejsze zachowane redakcje pochodzą z późnej starożytności. Autorstwo Romansu przypisywano w starożytności Kallistenesowi, nadwornemu historykowi Aleksandra Wielkiego, choć fakt, że w Romansie znajduje się scena śmierci Aleksandra dowodzi, że jest to niemożliwe (Kallistenes zmarł przed Aleksandrem). Anonimowego autora Romansu często nadal nazywa się pseudo-Kallistenesem. Dzieło zachowane jest do dzisiaj w kilkunastu redakcjach (ich rozpiętość czasowa waha się między IV a XVI w.) greckich, łacińskich, armeńskich i syriackich, a także w większości wernakularnych języków europejskich. Od IX wieku utwór był kilkakrotnie przekładany na łacinę; największe jednak zainteresowanie wzbudziło tłumaczenie archiprezbitera Leona z Neapolu (ok. X/XI wiek) pt. Historia Alexandri Magni regis Macedonie de preliis. Zostało wydrukowane w 1473. W Polsce utwór znany od XIII wieku, zaś po raz pierwszy przetłumaczony został w 1510 przez Leonarda z Bończy. W druku pojawił się dopiero w 1920 pod tytułem Historia Aleksandra Wielkiego króla Macedońskiego o walkach.

Romans o Aleksandrze, choć ma rzekomo być dziełem historyka Kallistenesa, nie ma charakteru dzieła historycznego. Zawiera w dużej części materiał legendarny, opisując spotkania Aleksandra z mitycznymi bestiami i postaciami (Talestris, królowa Amazonek), podróże do baśniowych krain (ziemia wiecznej ciemności, zejście na dno oceanu) i cudowne czyny i wydarzenia (poczęcie Aleksandra za pomocą magii przez faraona Nektanebona, budowa przez króla Wrót Aleksandra, za którymi zamknięto rasy potworów). Duże znaczenie mają wszelkiego rodzaju proroctwa i wróżby.

Tekst Romansu jest niejednorodny gatunkowo: obok partii typowo narracyjnych zawiera elementy epistolograficzne (listy Aleksandra do matki Olimpias, listy do Arystotelesa). Ważnym składnikiem dzieła są ekskursy o charakterze etnograficznym (w starożytnym znaczeniu tego słowa) - opisy ziem i ludów odwiedzonych przez Aleksandra i jego żołnierzy. Wartość historyczna Romansu jest niewielka, choć np. opisy wyprawy perskiej uważane są przez uczonych za oparte na faktach. Rola Romansu w dziejach kultury europejskiej związana jest przede wszystkim z jego wpływem na rozwój literatur narodowych; wpływy Romansu widać choćby w całym gatunku romansu rycerskiego; (por. poczęcie Aleksandra i poczęcie króla Artura). Motywy przejęte z Romansu pojawiają się powszechnie w literaturze i kulturze europejskiej. To właśnie ten tekst utrwalił legendarny obraz Aleksandra Wielkiego jako idealnego władcy, wzoru dobrego króla. W Romansie bardzo często pojawiają się niekonsekwencje historyczne i anachronizmy (np. Aleksander w orientalnych wersjach jest wzorowym muzułmaninem, w europejskich bogobojnym wyznawcą chrześcijaństwa). Przekaz tradycji Romansu w kulturze Europy i Orientu jest znakomitym przykładem tendencji synkretycznych i przenikania się rozmaitych kultur.

41. Kupiec Mikołaja Reja jako moralitet

Kupiec, był przeróbką - znacznie rozbudowaną - moralitetu niemieckiego autora, Thomasa Naogeorga (Kirchmayera), Mercator, seu Iudicium. Rej idąc jego śladami wykorzystał konwencję moralitetu do polemiki wyznaniowej. Zarówno twórca oryginału, jak i jego polski naśladowca nawiązywali do kalwińskiej nauki o przeznaczeniu człowieka do potępienia z powodu grzechu pierworodnego; uzasadniali w swych sztukach tezę o wyższości czystej wiary nad dobrymi uczynkami. Kupiec, człowiek grzeszny (wygnał swoją żonę Sumienie, z drugą żoną, Fortuną, miał syna nazwanego Zyskiem), dzięki wierze i łasce Chrystusa zapewnił sobie zbawienie, natomiast inni bohaterowie sztuki - Książę, Biskup i Gardyjan - na Sądzie Ostatecznym (odbywanym w sztuce na próbę tylko, na niby) daremnie powoływali się na swoje godności i zasługi. Przy niewątpliwej zbieżności obu sztuk nie sposób nie zauważyć różnic. Rej dodał ok. 6000 wersów; w stosunku do oryginału zmieniła się kompozycja, długie opowiadania przekształcone zostały w udramatyzowane scenki, doszły liczne obrazy i sceny związane z polską rzeczywistością. Nawet Sąd Ostateczny przypomina polską procedurę sądową. Dalsze modyfikacje są widoczne w koncepcji postaci: w wersji Rejowej występują postacie skonkretyzowane, mające swoje indywidualne biografie, własny świat wartości i emocji. Zdarzenia i postacie są silnie osadzone w realiach Polski XVI w. Nic nie dzieje się tu poza czasem - wbrew sztuce Naogeorga i wbrew wszelkim moralitetom. Dramat Reja obfituje w sytuacje komiczne, a także w wypowiedzi krytyczne, drwiny wymierzone przeciw katolikom, wykpiwające ceremoniał, odpusty, biczowania. Rej z łatwością przechodził od wzniosłości moralitetu do satyry i pamfletu. Towarzyszyły temu modyfikacje w warstwie słowa: od stylu wysokiego, charakterystycznego dla moralitetu, przechodził Rej do stylu średniego, a nawet niskiego, zauważalnego w partiach wyszydzających i ośmieszających katolików, ich praktyki religijne.

42. Kupiec Mikołaja Reja a religijnośc protestancka

Wykład poglądów religijnych kalwinizmu zawiera także dramat "Kupiec, to jest Kształt a podobieństwo Sądu Bożego Ostatecznego", który ukazał się w 1549. Przeróbka tekstu bawarskiego luteranina utrwaliła jednak polskie realia z czasów, kiedy wyostrzyła się walka katolików i protestantów. Dlatego pisarz nie zadowolił się już tylko naiwną krytyką kościoła, znaną z tekstów średniowiecznych. Dramat Reja jest znacznie obszerniejszy od oryginału i odwołuje się do tradycji średniowiecznego moralitetu. Bohaterowie - Książę, Biskup, Gwardian i Kupiec - stają przed sądem bożym, chcąc dostać się do nieba. Trzej pierwsi rzucają na wagę wszystkie swoje dobre uczynki i zasługi, dary dla Kościoła i ufundowane klasztory. Niestety, nie przeważają one grzechów i wrota niebios pozostają zamknięte. Dostaje się do nich tylko Kupiec, człowiek niezbyt uczciwy, oszust i krętacz. Jego dobre uczynki są znikome, sakramenty, którymi usiłował wspomóc go ksiądz na łożu śmierci, też mają niewielkie znaczenie. Do nieba wpuszcza go głęboka wiara, która jest znacznie ważniejsza niż wszystkie zasługi i praktyki religijne. W utworze tym, nastawionym na polepszenie stanu moralności, grzechy kupca po jego śmierci są traktowane lżej, niż czyny księży różnych szczebli hierarchii. Rej, atakując doktrynę kościoła katolickiego o zbawiennym wpływie dobrych uczynków, chce oświadczyć: odpuszczenie grzechów można uzyskać dzięki wierze luterańskiej.