Proces prywatyzacji w Rosji
Od czasu rozpadu Związku Radzieckiego Rosja doświadczyła poważnych zmian, dokonując transformację z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej, znacznie bardziej otwartej na rynki zagraniczne. Reforma rosyjskiej gospodarki przeprowadzona w latach 90. opierała się na trzech głównych filarach: liberalizacji cen, otwarciu gospodarki oraz na prywatyzacji.
Przebieg prywatyzacji- Reformy Gajdara
W Rosji tak jak w innych krajach postkomunistycznych, sama prywatyzacja nie stworzyła gospodarki rynkowej, chociaż jest jednym z jej najistotniejszych elementów. Prywatyzacja w Rosji, zwłaszcza powszechna jest postrzegana jako najważniejsza część programu rządu premiera J. Gajdara1.
Program Gajdara opierał się na "terapii szokowej", która zakładała przede wszystkim natychmiastowe przejście do gospodarki rynkowej przy jednoczesnej ostrej walce z inflacją i deficytem budżetowym. Taka polityka miała zagwarantować stabilny rozwój. W centrum idei Gajdara tkwiło przekonanie, że wolny rynek jest jedynym środkiem mogącym wyprostować wadliwe funkcjonowanie znacjonalizowanej gospodarki. Zaś pierwszym krokiem jaki trzeba podjąć jest uwolnienie cen.
Zgodnie z planem Gajdara w pierwszej kolejności zdecydowano się na liberalizację cen, następnie na wprowadzenie wolnego handlu i dopiero później na przeprowadzenie prywatyzacji przedsiębiorstw i mieszkań. Kluczowym założeniem była wiara w to, że ceny i rynek powinny wyselekcjonować towary, które zaspokajają potrzeby społeczeństwa, zaś odrzucić zbędne.
Podstawową cechą nowej rosyjskiej gospodarki miała być także absolutna wolność dokonywania zakupów oraz zarządzania własnością prywatną. Cały proces liberalizacji gospodarki miał mieć, według założeń rządu, błyskawiczny przebieg, zaś chwilowe pogorszenie się stanu gospodarki i poziomu życia społeczeństwa miało potrwać najwyżej pół roku.
W swoich planach rząd reformatorów zdecydował się na antyinflacyjny wariant "terapii szokowej". Zakładał on twardą politykę finansową, przewidującą bankructwo znacznej ilości nierentownych przedsiębiorstw i chwilowy, lecz głęboki kryzys gospodarki narodowej.
Rząd konsekwentnie opowiadał się przeciwko udzielaniu preferencyjnych kredytów upadającym przedsiębiorstwom, starając się tym samym, zlikwidować deficyt budżetowy i zahamować tempo inflacji. Zapoczątkowany przez rząd proces liberalizacji gospodarki oznaczał w rzeczywistości nie tylko uwolnienie cen, czy prywatyzację, ale był to przede wszystkim kluczowy moment w przejściu od gospodarki centralnie sterowanej do wolnorynkowej. Był to także milowy krok w demontażu struktur systemu totalitarnego, gdyż znacząco ograniczona została rola państwa w procesach regulujących gospodarkę kraju2.
Do głównych celów programu zaliczyć możemy : stworzenie warstwy prywatnych właścicieli, umożliwienie funkcjonowania gospodarki rynkowej, podwyższenie efektywności przedsiębiorstw, zapewnienie środków z prywatyzacji na społeczną ochronę ludności i zbudowanie infrastruktury społecznej, zapewnienie finansowej stabilności państwa, doprowadzenie do pojawienia się konkurencyjności i demonopolizacji, przyciągnięcie inwestycji zagranicznych i przygotowanie do rozszerzonej prywatyzacji3.
Prywatyzacja w Rosji została podzielona na małą i rozszerzoną, zwaną powszechną. Pierwsza polegała na sprzedaży obiektów handlowych i usługowych, transportowych i innych drobnych przedsiębiorstw, głównie pracownikom , ale też osobom postronnym. Miało to na celu dostarczyć lokalnym władzom środków potrzebnych na społeczną infrastrukturę i inne miejscowe potrzeby. Warto wspomnieć, że przejmowanie mieszkań na własność odbywało się prawie bezpłatnie.
Jednocześnie, jeszcze przed podpisaniem dekretu o prywatyzacji przez prezydenta Jelcyna 1lipca 1992 r. rządy i administracja przedsiębiorstw, zwłaszcza mniejszych, zaczęły je samowolnie prywatyzować na dogodnych dla siebie warunkach. Dekret Jelcyna wprowadził jednakowe reguły powszechnej prywatyzacji dotyczące jej powszechności, ustalił jakiego rodzaju przemysły i przedsiębiorstwa w sakli makro mają jej podlegać oraz określił jak ma przebiegać proces prywatyzacji w przedsiębiorstwie4.
Prywatyzacji miała podlegać 1/3 lub ¼ majątku państwowego, nie miała ona obejmować natomiast: przemysłu naftowego, gazowego, energetycznego, kosmicznego, lotniczego, środków łączności i przemysłu zbrojeniowego. Własnością państwową miał pozostać majątek, który jest potrzebny do funkcjonowania państwa, utrzymania jego bezpieczeństwa i zachowania interesów Rosji poza jej granicami. Natomiast wszystkie przewidziane do prywatyzacji przedsiębiorstwa miały się przekształcić w ciągu 3 miesięcy począwszy od 1 października 1992 roku w jednoosobowe spółki skarbu państwa5.
I etap prywatyzacji- prywatyzacja czekowa
Pierwszy etap prywatyzacji obejmuje lata 1992-1933. Dla rządu Jelcyna-Gajdara własność prywatna była nieodzowną częścią rozwijającej się wolnorynkowej gospodarki. Odpowiedzialnym za przeprowadzenie reformy prywatyzacyjnej w rządzie był Anatolij Czubajs we współpracy z premierem Gajdarem. W obozie rządowym zdawano sobie sprawę z faktu, iż funkcjonowanie państwowych przedsiębiorstw i monopolów negatywnie wpływa na efektywność produkcji, a co za tym idzie, i całej gospodarki. Dodatkowym impulsem do przeprowadzenia prywatyzacji była panująca w Zachodnich krajach swoista moda na prywatyzację. Najbardziej znanym przykładem są reformy przeprowadzone w Wielkiej Brytanii, gdzie rząd Margaret Thatcher, pomimo gwałtownych protestów pracowników przeforsował prywatyzację sektora wydobywczego. Jak widać, rząd rosyjskich reformatorów nie miał alternatywy programowej dla prywatyzacji, jednak z jej przeprowadzeniem wstrzymano się do czasu wprowadzenia swobodnych cen i wolnego handlu.
Program prywatyzacji6
Podstawowym pytaniem dotyczącym prywatyzacji był sposób jej przeprowadzenia. Możliwe były dwa warianty: tzw. "wschodni model" zakładający szybką i darmową (lub prawie bezpłatną) denacjonalizację, oraz "model zachodni" polegający na długotrwałym wyprzedawaniu państwowych przedsiębiorstw efektywnym managerom po rynkowych cenach. W prywatyzacji "zachodniej" przeprowadzano wiele czynności mających na celu przygotowanie sprzedawanego obiektu by zachęcić inwestorów. Decydowano się na sprzedaż mienia państwowego po cenach rynkowych wyznając zasadę, iż przyszły właściciel lepiej zadba o przedsiębiorstwo, jeśli zapłaci za nie dużą sumę pieniędzy. Ponadto, inwestorów zobowiązywano do przeprowadzania kolejnych inwestycji mających na celu rozwój przedsiębiorstwa i utrzymanie zatrudnienia załogi. Pozyskaniu efektywnych inwestorów-managerów oraz wycenie wartości sprzedawanego przedsiębiorstwa służył rozwinięty rynek kapitałowy. We "wschodnim" modelu prywatyzacji podstawowym wyznacznikiem było zachowanie szeroko rozumianego ładu społecznego. Temu służyć miało bezpłatne przekazywanie akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw, zwłaszcza grupom społecznym, które najwięcej mogły utracić w czasie transformacji gospodarki.
Okazało się jednak, że rząd rosyjski nie miał swobodnego wyboru pomiędzy dwoma wyżej wymienionymi wariantami prywatyzacji. Realia post-sowieckie w znacznym stopniu różniły się od warunków Europy Zachodniej i nie pozwalały na przeprowadzenie powolnej reformy denacjonalizacji. Przede wszystkim w Rosji cierpiano na brak kapitałów, za które inwestorzy mogliby wykupić dobra państwowe, zaś inwestycje zagraniczne były w owym czasie niewystarczające. Brakowało także rynku kapitałów i specjalistów, dzięki którym możliwy byłby proces przygotowania i uatrakcyjnienia sprzedawanych przedsiębiorstw. Inną rosyjską właściwością była złożona sytuacja polityczna okresu przejściowego. Chodzi przede wszystkim o zmianę rządzących elit. Należało zaspokoić interesy ustępującej nomenklatury, by osłabić jej negatywne oddziaływanie na reformowanie gospodarki. I właśnie dlatego zdecydowano się na szybszy wariant prywatyzacji.
Przeniesieniem i adaptacją do warunków rosyjskich zagranicznych programów prywatyzacji zajmowało się kilka grup politycznych. Jako pierwszy swój program zaprezentował zespół pod kierownictwem G. Jawlińskiego. Proponowano w nim kontrolowaną, jednakową na całym terytorium Rosji, sprzedaż dóbr państwowych za pieniądze dowolnemu kupcowi, bez ulg i zakazów. Program ten, podobny do wariantu zastosowanego na Węgrzech, został skrytykowany przez rząd za założenie istnienia kapitałów, których w rzeczywistości brakowało.
Z drugim planem wystąpił Michaił Maliej, przewodniczący Państwowej Komisji ds. zarządzania majątkiem państwowym. Proponował on tzw. "ludową prywatyzację", zakładającą bezpłatne rozdzielenie dóbr państwowych po równo, dla wszystkich obywateli Rosji. W ten sposób Maliej proponował sprywatyzować ok. 70% przedsiębiorstw. Obywatele mieli dostać swoją "dolę" w walucie umownej tak, aby inflacja nie obniżyła wartości ich udziałów, ponadto niewpuszczenie na rynek finansowy "żywych" pieniędzy zapobiegłoby dalszemu wzrostowi inflacji. Był to wariant zakładający istnienie czeków prywatyzacyjnych.
Rząd zdecydował się jednak na program pośredni. U podstaw nowej reformy leżała zasada ścisłej regulacji procesu prywatyzacji. Zabraniała ona spontanicznej, nomenklaturowej grabieży majątku państwowego. Zdecydowano się na szybką i bezpłatną prywatyzację sporej części dużych i średnich przedsiębiorstw. Na sprzedaż wystawiono ponad 200 tys., jednak aby dane przedsiębiorstwo mogło być sprywatyzowane należało złożyć specjalny wniosek (do końca roku 1993 złożono ponad 140 tys. takich wniosków). Kolejną cechą programu było sformułowanie, że właścicielami dużych i średnich przedsiębiorstw zostaną wyłącznie otwarte spółki akcyjne. Wszyscy obywatele mieli dostać bezpłatne, ważne rok, czeki prywatyzacyjne, za które można było wykupywać akcje przedsiębiorstw. Nominalną wartość czeku ustalono na poziomie 10 tys. rubli. Była to suma umowna, gdyż realną wartość czeku miały ustalić aukcje, na których można było kupować akcje. Bardzo ważnym elementem programu było zezwolenie na wolny obrót czekami prywatyzacyjnymi, co miało służyć pojawieniu się zjawiska koncentracji kapitału. Dalszemu rozwojowi rynku kapitałowego podporządkowany był punkt programu dotyczący utworzenia Czekowych Funduszy Inwestycyjnych. Były to instytucje mające prawo zarządzać czekami obywateli, wykupywać akcje przedsiębiorstw, zaś zyskami miały się dzielić ze swoimi depozytariuszami w postaci wypłacanych dywidend.
W programie prywatyzacji przewidziano dwa warianty ulg i przywilejów dla załóg prywatyzowanych przedsiębiorstw. Był to kompromis pomiędzy ideą czekowej prywatyzacji i powszechnie panującym przekonaniem, że skoro ziemia ma należeć do chłopów, to fabryki powinny przypaść w udziale robotnikom. Pierwszy wariant przewidywał następujące preferencje dla zatrudnionych w przedsiębiorstwie: 25% akcji miało być bezpłatnie przekazanych pracownikom, jednak akcje te nie posiadały prawa głosu, dodatkowe 15% akcji z prawem głosu pracownicy i kadra kierownicza mogła kupić ze zniżką 30%, pozostałe 60% akcji miało trafić przede wszystkim do dużych inwestorów i obrotu publicznego. Drugi wariant zakładał wykupienie przez pracowników 51% akcji po cenie o 70% wyższej od nominalnej wartości. Za połowę tych akcji można było zapłacić za pomocą czeków, natomiast zabraniano korzystania z kredytowanego zakupu aukcji. Pozostałe 49% akcji trafiało na aukcje, gdzie mogły być kupione za czeki i gotówkę. W rzeczywistości zdecydowana większość przedsiębiorstw, bo aż 75%, została podana prywatyzacji w oparciu o drugi wariant.
Według założeń rządu taki plan prywatyzacji miał na celu nie tylko zapewnienie rozwoju gospodarki narodowej, ale także pogodzenie interesów wszystkich grup społecznych i tym samym zachowanie ładu publicznego w państwie. Każdy obywatel mógł mieć nadzieję, że i jemu dostanie się jakaś część prywatyzowanego mienia państwowego.
Przebieg reformy i jej efekty7
Prywatyzacja jako jedna z nielicznych reform przeprowadzonych w Rosji w latach 90-tych, raz rozpoczęta, przebiegała płynnie niezależnie od sytuacji i wydarzeń politycznych. Rządowi zależało na szybkim przeprowadzeniu prywatyzacji by dać impuls do rozwoju gospodarki oraz uspokoić potencjalne napięcia społeczne wywołane drastycznym pogorszeniem się sytuacji materialnej obywateli spowodowanym rozpoczętą liberalizacją gospodarki.
Pierwsze oficjalne akty prawne rozpoczynające proces prywatyzacji zostały ustalone już w lipcu 1991 roku, jednak ich realizacja okazała się niemożliwa ze względów ekonomiczno-politycznych. W związku z tym przystąpiono do przygotowania kolejnej wersji programu. Jego główny nurt został wypracowany jeszcze pod koniec 1991 roku, zaś 29 stycznia 1992 roku Prezydent Jelcyn podpisał ustawę nr 66, która uchwalała podstawowe zasady reformy. Ustawa ta przewidywała ponadto, iż plan reformy powinien zostać jeszcze zaakceptowany przez parlament i wówczas zyskałby moc prawną. Ostatecznie parlament zaaprobował rządową wersję programu prywatyzacji 11 czerwca 1992 roku, czyli jeszcze przed eskalacją konfliktu z prezydentem.
Po pierwszej poważnej porażce rządu i prezydenta Jelcyna w konfrontacji z parlamentem, poniesionej pod koniec lipca 1992 roku, a dotyczącej kształtowania polityki monetarnej przez Bank Centralny, ekipa reformatorów zdecydowała się na przyspieszenie reform mających odbudować poparcie społeczne dla transformacji. Podstawowym środkiem w realizacji tego celu było natychmiastowe wprowadzenie w życie programu masowej prywatyzacji. Stało się to jeszcze w sierpniu 1992 roku gdy prezydent Jelcyn podpisał dekret ostatecznie akceptujący czekową prywatyzację. Na jego mocy, o czym już wspomniano powyżej, każdy obywatel miał po 1 października 1992 roku otrzymać czek prywatyzacyjny. Ponadto ustalono, iż z końcem września upływa ostateczny termin wyboru przez przedsiębiorstwo jednego z wariantów prywatyzacji. Od tego momentu cały proces prywatyzacji przebiegał już bardzo szybko. Już w grudniu 1992 roku zakończono wydawanie czeków i rozpoczęto, zakrojoną na szeroką skalę sprzedaż akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw na aukcjach. Rozpoczęta na przełomie lat 1992/93 wolna sprzedaż akcji spowodowała lawinową prywatyzację, która trwa po dziś dzień, zmieniając z czasem jedynie formę oraz tempo.
W rezultacie pierwszego etapu reformy, sprywatyzowano ponad połowę ogólnej ilości przedsiębiorstw państwowych. Już w pierwszej połowie roku 1994 2/3 PKB było wytwarzane przez niepaństwowy sektor gospodarki. Natomiast wpływy z prywatyzacji nie były wysokie, do końca roku 1993 napłynęło jedynie 760 mld. rubli, czyli tylko o 15% wpływy przekroczyły wartość nominalną prywatyzowanego majątku, w dodatku mierzoną zawodną metodą wartości księgowej. Niskie dochody z prywatyzacji były spowodowane faktem, iż zobowiązania załóg pracowniczych, czyli głównego nabywcy, były rozłożone na raty i dodatkowo występowały trudności z windykacją należności.
Należy zwrócić uwagę na fakt, iż proces prywatyzacji nie przebiegał w jednakowym tempie we wszystkich regionach Rosji. Największy stopnień prywatyzacji w pierwszym etapie reformy osiągnięto w regionach: Północno-Zachodnim, Centralnym, Wschodnio-Syberyjskim, natomiast najwolniej prywatyzacja przebiegała na Dalekim Wschodzie, w Zachodniej Syberii oraz w obwodzie Kaliningradzkim.
Równie niejednostajnie reforma przebiegała w poszczególnych gałęziach gospodarki. Największy odsetek sprywatyzowanych przedsiębiorstw w stosunku do ogólnej liczby dopuszczonych do sprzedaży podmiotów w obrębie danej gałęzi gospodarki, zanotowano w przemyśle lekkim, spożywczym, materiałów budowlanych, handlu, usługach, gastronomii oraz transporcie samochodowym.
Efekty prywatyzacji- krytyka:
sformułowanie o ograbieniu społeczeństwa i zmarnotrawieniu majątku państwowego;
niesprawiedliwy podział i dostęp do akcji;
negatywne, niejednokrotnie kryminogenne zjawiska (łamanie prawa);
zbyt niska cena, jaką uzyskano za sprywatyzowane przedsiębiorstwa.
Podsumowując przebieg pierwszej fazy prywatyzacji w Rosji należy ocenić ją pozytywnie. Pomimo niektórych negatywnych zjawisk, denacjonalizacja została rozpoczęta w Rosji bardzo sprawnie. Gospodarka, która była dotychczas najbardziej "państwową" na świecie w przeciągu zaledwie dwóch lat została w większości sprywatyzowana. Reforma ta zaprowadziła w Rosji w znacznym stopniu stosunki wolnorynkowe i poprawiła efektywność przedsiębiorstw.
II etap prywatyzacji opierał się głównie na otwartych aukcjach akcji i likwidacji dotychczas funkcjonujących w obiegu czeków oraz ulg. Akcje przedsiębiorstw planowano sprzedawać wyłącznie za gotówkę, zaś 51% uzyskanych pieniędzy miało być zainwestowanych w daną firmę. Według rządowych założeń taka strategia przyczyniać się miała do wzmożonej koncentracji kapitału w rękach dużych inwestorów.
Pomimo przyjętego programu prywatyzacyjnego już na wstępnym etapie okazało się, że realizacja reformy nie przebiega pomyślnie. Dochody do budżetu państwa były kilkakrotnie niższe niż przewidywano i czasami okazywało się, że czekowa prywatyzacja przynosiła większe wpływy. Dodatkowym niekorzystnym zjawiskiem były coraz częściej spotykane korupcyjne układy zawierane pomiędzy urzędnikami i zainteresowanymi kupnem inwestorami. W takich przypadkach akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw nie trafiały na otwarte aukcje, gdzie można byłoby uzyskać ze nie wysoką cenę. Dochodziło natomiast do kontrolowanych przez grupy interesów transakcji. W ten sposób skarb państwa stracił ogromne sumy.
Z powodu wspomnianych powyżej ogromnych niedoborów środków ze sprzedaży przedsiębiorstw państwowych, w drugiej połowie 1995 roku w Rosji uruchomiono tak zwane aukcje zastawne. Pomysł ten wysunął, jeszcze w marcu 1995 roku, bankier, a późniejszy wicepremier Władimir Potanin wraz z szefami innych banków komercyjnych. Istota programu opierała się na organizacji szczególnej formy aukcji, na których zwycięski bank, zobowiązywał się do udzielenia rządowi kredytu pod zastaw akcji danego przedsiębiorstwa. Następnie akcje te mogły być wykupione przez rząd, sprzedane na podstawie kolejnego konkursu lub przechodziły w ręce kredytodawcy. Program ten miał na celu przede wszystkim załatanie dziur w budżecie oraz wygenerowanie poważnego impulsu dla pieniężnej prywatyzacji. Za oficjalny początek organizacji aukcji zastawnych uznaje się dniem 31 sierpnia 1995 roku, kiedy to prezydent Jelcyn podpisał stosowny dekret. Dzięki temu, jeszcze w 1995 roku udało się przeprowadzić 11 aukcji tego typu. W sumie, w ten sposób uzyskano do końca roku 1 mld dolarów. Liczby te byłyby jeszcze wyższe gdyby nie kilkukrotny stanowczy sprzeciw ze strony parlamentu oraz Izby Obrachunkowej.
Inne formy prywatyzacji
Oprócz aukcji zastawnych stosowano jeszcze jeden szczególny model prywatyzacyjny. Chodzi tu o konkursy inwestycyjne. Ich istota polegała na sprzedaży przedsiębiorstwa za symboliczną kwotę z zastrzeżeniem, że nabywca zobowiązywał się do zainwestowania w dany zakład określonej sumę pieniędzy. Wariant ten stosowano przede wszystkim wobec podmiotów gospodarczych o złej kondycji finansowej, która groziła bankructwem bądź zwolnieniem załogi. W ten sposób państwo pozbywało się nierentownych przedsiębiorstw i zyskiwało, przynajmniej w teorii pewność, że przyszły właściciel poprawi kondycję firmy.
W dalszym okresie powinno to przynieść budżetowi dochód w postaci podatku. Jednak jak twierdzi sam A. Czubajs, konkursy inwestycyjne okazały się największym niedociągnięciem w realizacji reformy prywatyzacyjnej. Błąd polegał na tym, że według obowiązujących regulacji prawnych inwestor stawał się nowym właścicielem przedsiębiorstwa już w momencie zawarcia umowy kupna-sprzedaży. W tym momencie państwo traciło możliwość egzekwowania wywiązywania się z zobowiązań inwestycyjnych nowego właściciela. Tym sposobem można była nabyć duże przedsiębiorstwo za stosunkowo niewielką sumę i w praktyce nie inwestować w zakupioną firmę ani kopiejki. Praktyka ta była nader często stosowana, gdyż jedyną sankcją ze strony państwa mogła być skarga do sądu arbitrażowego.
Podsumowanie prywatyzacji w latach 1994-1999
Postęp procesu denacjonalizacji po roku 1994 był znacznie wolniejszy niż miało to miejsce w pierwszych latach transformacji gospodarki rosyjskiej. Jednak w drugim etapie prywatyzacji najważniejsze było pozyskanie przez federalny budżet jak największej ilości pieniędzy. Cel ten został częściowo osiągnięty, choć krytycy twierdzą, że w wyniku korupcjogennych form prywatyzacji skarb państwa stracił ogromne sumy. Poważnym problemem w procesie prywatyzacji był czynnik polityczny. Stawał się on do tego stopnia uciążliwy, że nawet w przypadku wzorcowo przeprowadzonej aukcji, konsekwencje dla reformatorów były poważne.
Choć przez długie lata prywatyzacja spełniała swoją funkcję dostarczyciela środków finansowych do budżetu federalnego to jednak z czasem okazało się, że jest to niewystarczająca rola tej reformy. Kryzys 1998 roku uwidocznił niedoskonałości prywatyzacji. Przedsiębiorstwa po prywatyzacji działały najczęściej na tych samych warunkach jak dotychczas, wciąż funkcjonowały monopole. Sprywatyzowane firmy rzadko dzieliły się na mniejsze przedsiębiorstwa. Cały czas brakowało w Rosji dostatecznej liczny małych i średnich podmiotów gospodarczych. Sytuacja taka nie sprzyjała podniesieniu konkurencyjności całej gospodarki. Tym samym eksport, poza surowcami naturalnymi, był na bardzo niskim poziomie, zaś saldo w obrocie międzynarodowym było aż do 1999 roku ujemne. Niemniej jednak reforma prywatyzacji w Rosji została przeprowadzona w sposób sprawny. Dzięki temu stworzone zostały podstawy do ostatecznego ustabilizowania gospodarki po kryzysie 1998 r. Prywatyzacja nie zakończyła się jeszcze do dzisiaj. Wciąż wystawiane są na sprzedaż kolejne przedsiębiorstwa, w efekcie czego budżet federalny może czerpać ogromne zyski ze sprzedaży mienia państwowego, zaś gospodarka dostaje pokaźne impulsy do rozwoju.
E.Toczek, Prywatyzacja w Rosji, Warszawa 1992, s. 1.↩
Rok Gajdara, http://www.rosjapl.info/rosja/gospodarka/reformy_gajdara.php, 03.03.2014.↩
E.Toczek, Prywatyzacja w Rosji, Warszawa 1992, s. 1.↩
Ibidem, s. 1-2.↩
Ibidem, s.3.↩
Prywatyzacja czekowa, http://www.rosjapl.info/rosja/gospodarka/prywatyzacja_czekowa.php, 04.03.2014.↩
Prywatyzacja czekowa, http://www.rosjapl.info/rosja/gospodarka/prywatyzacja_czekowa.php, 04.03.2014.↩
Prywatyzacja czekowa, http://www.rosjapl.info/rosja/gospodarka/prywatyzacja_czekowa.php, 04.03.2014.↩