Przedwerbalne formy komunikacji
- po urodzeniu rozpoznaje głos matki i odróżnia go od głosu innej kobiety
- 1 ms - różnicuje dwa syntetyczne dźwięki mowy, które różnią się początkową spółgłoską, np. p - b → różnicowanie kategoryczne (dorośli) → zdolność wrodzona, zmniejsza się 10-12 ms
- doświadczenie językowe prowadzi do spadku zdolności różnicowania kategorii, które nie funkcjonują w języku używanym przez dziecko
- noworodki preferują akustyczne cechy strumienia wypowiedzi, które występowały w wypowiedziach matek w okresie ciąży
- 3-4 ms interakcja z matką twarzą w twarz → rozwój systemu komunikowania się + powstawanie przywiązania
Komunikowanie się z otoczeniem:
- zachowania niewerbalne: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, wokalizacja
- Darwin: płacz = środek dostarczania matce info o stanie dziecka
- płacz: podstawowy – monotonny, przerywany krzyk
z bólu – krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta, jest głośny i ostry
gniewny – poczerwienienie twarzy, przerywane łkania i długi czas trwania
- wartość komunikacyjna
- płacze: 4 ms – gdy dorosły przestaje się z nim bawić
5 ms – gdy obcy dorosły zwróci na dziecko uwagę
9 ms – gdy opiekunka zbliży się do innego dziecka
Volter i Eryting – kategoryzacja gestów:
gesty wskazujące, pojawiają się między 9 a 13 ms, wyrażają prośbę o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, pokazywanie i wskazywanie przedmiotu
gesty reprezentujące, tworzą względnie trwałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki, którym odpowiadają znaczenia, występują powyżej 14 ms
Dla porozumiewania się dziecka w okresie prewerbalnym charakterystyczna jest komunikacja ostensywna – zwracanie uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazywanie
Butterworth: protoimperatywy – służące wpływaniu na interlokutora w celu uzyskania wskazywanego obiektu
protodeklaratywy – sposób komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy
Vili: 6-7 ms – osiągnąć rzecz, której pragną
gesty wskazywania pomagają → 8-10 ms – przez gest skupiają zainteresowanie partnera na obiekcie, którym są
zainteresowane
12-16 ms – zaczynają łączyć gesty i wiążą je ze słowami
- etykietowanie przedmiotów i zdarzeń za pomocą gestów poprzedza etykietowanie słowami
- Goldin-Meadow i Morford: najpierw tworzą zestawienia 2 gestów oraz gestu i słowa, zanim zaczynają łączyć słowa
Funkcje wczesnych prób komunikowania się:
- regulacja zachowania (aby otrzymać coś lub uzyskać pomoc w osiągnięciu celu)
- interakcja społeczna (dla zwrócenia uwagi partnera lub jej podtrzymania)
- połączenie uwagi (zwrócenie uwagi partnera na wspólne obserwowanie obiektu lub zdarzenia)
Kiedy dziecko zaczyna posługiwać się językiem, łączy wyrażenia deiktyczne (wskazujące np. „tu, tam”) z gestami.
Niemowlęta: - bogata mimika
- uśmiech – wartość komunikacyjna
Wokalizacja = produkowanie dźwięków mniej lub bardziej zbliżonych do dźwięków mowy
Rozwój wokalizacji wg Starka:
stadium odruchowego krzyku i życiowych odgłosów (0-8 tydzień), dźwięki krzyku są wskaźnikiem zdrowia dziecka, uwarunkowane są strukturą anatomiczną (mała jama ustna całkowicie wypełniona przez język), istnieje mała możliwość zmian dźwięków
gruchania i śmiechu (8-20 tydzień), wydaje dźwięki w społecznej interakcji, krzyk – mniej częsty, bardziej zróżnicowany; sygnalizuje dyskomfort, przywołuje, prosi, pojawia się śmiech
zabaw wokalnych (16-30 tydzień), wypowiada proste sylaby z przedłużaniem dźwięków podobnych do samogłosek lub spółgłosek, wydawane dźwięki są czymś pośrednim między gruchaniem a gaworzeniem (paplaniem), zmiany w strukturze artykulowania i w CUN
samonaśladującego gaworzenia (25-50 tydzień), kombinuje samogłoski i spółgłoski, stereotypowo powtarza te kombinacje; częściej gaworzy gdy jest samo; produkcja dźwięków zaczyna spadać, zmniejsza się liczba spółgłosek u dzieci głuchych
gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej (9-18 ms), ↑ repertuar spółgłosek; dojrzewanie struktur wokalnych: pola mózgowe i miejsce tworzenia dźwięków; wypowiedzi są niezrozumiałe, ale oddają charakterystyczną intonację
nowe poglądy (e): wytwarzane wzory dźwięków; pewne dźwięki występują w okr. sytuacjach; RI (jedno wymawia „uh”, gdy prosi, inne – „m”)
Porozumiewanie się niemowlęcia z dorosłymi
Wczesne kontakty matki z dzieckiem realizowane za pomocą środków werbalnych i niewerbalnych zostały nazwane konwersacjopodobnymi.
Poprzez ten kontakt dziecko odkrywa rytm komunikacyjny i otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się języka.
Nelson: jeśli matka używa języka przede wszystkim do nazywania obiektów (w sposób referencjalny – mający odniesienie do przedmiotów, obiektów w rzeczywistości), to dziecko skupione jest na przypisywaniu nazw obiektom; jeśli zaś matka używa języka w sposób ekspresyjny (wyrażający emocje) do sterowania zachowaniem dziecka, to częściej używa ono słów do określania relacji społecznych
Kaye: - we wczesnym okresie rozwoju rodzice są odpowiedzialni za włączenie dziecka w interakcje, dostarczenie kontekstu i wsparcia dla komunikacyjnego zachowania
- dopasowanie zachowań dziecka i dorosłego = podstawa poznawczego rozwoju dziecka
Trevarthen - nie przypisuje dużej roli dorosłym, wskazuje na znaczenie wrodzonych zdolności
- niemowlęta zachowują się odmiennie w kontaktach z przedmiotami i z osobami
- reagują na osoby jedynie wówczas, gdy te zwracają na nie uwagę
Linia rozwoju komunikowania się w niemowlęctwie:
intersubiektywność pierwotna – dziecko interesuje się osobami, uczestniczy w interakcjach, kieruje gesty pod ich adresem, miny, spojrzenia; przez zainteresowanie tylko przedmiotami, które stają się środkami społecznej interakcji
wtórna intersubiektywność – dzieli zainteresowanie między osoby i przedmioty, zaczyna wokalizować w odpowiedzi na zachowanie matki (przejawia naturalne R zwrotne)
Rozwój mowy i komunikacji
- 2 i 3 rż – postępy w opanowaniu języka
- pod koniec 1 rż. operuje 4-5 słowami a w następnych latach (do 6 rż.) opanowuje 9-10 słów dziennie (nazwy zwierząt, ludzi, pokarmów, ubrań, części ciała, zabawek, pojazdów)
- tworzy wiele słów korzystając z powszechnych sufiksów
- uczą się takich słów, których używają dorośli
- stosują poznane słowa do nazywania wszystkich obiektów, które są w jakiś sposób podobne do siebie – zjawisko nadrozciągłości znaczeń i trwa od 5 tygodni do 8 miesięcy dla danego słowa
- opanowywanie słów wiąże się z tworzeniem ich reprezentacji:
reprezentacja rozumienia (zapis dźwięków, ich uporządkowania oraz znaczeń) – obszerniejsza, wcześniejsza
reprezentacja produkcji (informacje artykulacyjne: łączenie dźwięków, akcent)
są asymetryczne tak u dzieci jak i u dorosłych
Pinker: wczesny okres rozwoju językowego – podstawy systemu gramatycznego oparte są na kategoriach poznawczo-semantycznych
- opierając się na znaczeniach, tworzy mapę kategorii językowych i staje się posłuszne semantycznym ograniczeniom w budowaniu zdań
- kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi, co prowadzi do hiperregularyzacji (np. daj jeść piesowi – bo: koniowi)
- proces opanowywania języka: mechanizmy wrodzone + materiał językowy, który słyszy dziecko + kontekst sytuacyjny, środowiskowy
- 2 rż. używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń)
- słowa – wiele zniekształceń fonetycznych
- wypowiedzi mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych), następnie tworzy zlepki dwuwyrazowe, nie stosując jeszcze reguł gramatycznych (mama lala = mamo, ja chcę lalkę)
- mowa ściśle związana z działaniem, zrozumiała w połączeniu z sytuacją
- przewaga funkcji ekspresywnej (wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej (wywieranie wpływu na słuchacza) nad symboliczną
- 3 rż. – 1000-1500 słów, bez zniekształceń fonetycznych, określone znaczenia, buduje zdania zgodnie z regułami gramatycznymi (3-4 słowa), wzrasta długość wypowiedzeń (Przetacznik →
- dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy
- młodsze: struktury łańcuchowe (dołączają kolejne wyrazy dotyczące treści, jakie chcą przekazać)
- drugie półrocze 2 rż. dominują wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie
- 3 rż. – złożone współrzędnie, pod koniec 3 wielokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie
- wchodzi w wiek przedszkolny – buduje zgodnie z zasadami gram. wszystkie rodzaje zdań w języku ojczystym
Sprawności językowe i komunikacyjne (średnie dzieciństwo)
Słownictwo
- do 6 rż. opanowuje 9-10 słów dziennie
- tworzy wiele neologizmów (nowych słów)
- 3-5 rż. – „genialny lingwista”, dobrze zna reguły gramatyczne
→ ↓ tendencja do spontanicznego tworzenia, ale tworzy przez analogię do słów znanych
- spontaniczne tworzenie neologizmów pełni funkcję wypełnienia luk w słownictwie
- tworzenie nowych słów odbywa się zgodnie z regułą:
produktywności (wybierane są formy preferowane w danej wspólnocie językowej)
przejrzystości semantycznej (szukanie form jasno wyrażających znaczenie)
regularyzacji (używanie formy typowych dla danego języka)
Kompetencja narracyjna
umiejętność opowiadania – rozumienie odbieranych opowiadań i tworzenie własnych (monolog, rozmowa)
Cechy narracji:
- opowiadanie o przeszłych zdarzeniach
- transformacje obiektów i osób
- bohatery: ludzie, zwierzęta, animowane przedmioty
- specyficzna struktura (podstawowe elementy: postacie i ich charaktersytyki przestrzenne, społeczne, czasowe, zdarzenia budujące akcję związane z celami cząstkowymi działania bohatera, komplikacje i rozwiązanie związane z osiągnięciem celu głównego)
- typowe charakterystyki formalne (formułu rozpoczynające i kończące opowiadanie, mowa zależna, wyrażenia wartościujące, szczegółowość opisu)
funkcje: komunikacyjne i interakcyjne
intensywny rozwój – średnie i późne dzieciństwo – do 10 rż.
- odróżniają od innych form wypowiedzi
- młodsze zaliczają do opowiadania także opisy
- starsze wiążą historię z działaniem opartym na celu, uwzględniają pojawienie się przeszkód i zakończenie historii
- rzadko opowiadania składają się z wielu epizodów i rzadko epizody te są łączone w sposób przyczynowo-skutkowy
- rozumienie i tworzenie opowiadań zależy od wiedzy o kontaktach międzyludzkich, właściwościach osobowysh, celach, wartościach, oczekiwaniach ludzi (nie od wiedzy o rzeczywistości materialnej !)
- opowiadania dzieci przedszkolnych przedstawiają najczęściej konflikty interpersonalne
- ok. 6 rż. – wykorzystanie wiedzy o stanach psychicznych w tworzeniu opowiadań
- badania: wpływ wieku i płci na zdolność do psychologicznej charakterystyki bohaterów tworzonych opowiadań
- 7-10 rż. – łączą 2 rodzaje wiedzy: o zachowaniach ludzi + o formach i funkcjach dyskursu
- 3-5 rż. – wszystkie elementy struktury opowiadania; z wiekiem ↑liczba opowiadań zawierających wprowadzenie + wzbogacenie formy wprowadzenia (pytania, prośby, informacje)
- rzadko – streszczenia, które reasumują historię, ale wzrasta z wiekiem
- nie wszystkie zawierają charakterystyki czasowe, przestrzenne, społeczne i psychologiczne zdarzeń i bohaterów
3 – charakterystyki przestrzenne i społeczne (określenia roli)
4 – wprowadzają opisy czasu
5 – wszystkie rodzaje charakterystyk
- z wiekiem opowiadania częściej mają zakończenia
- 6 – wyraźna kompozycja: przedstawiają przebieg zdarzeń, zawierają zapowiedź rozwiązania akcji oraz opis tła akcji
- trudności: wprowadzenie postaci, zapowiadanie kolejnych wydarzeń, charakterystyka psychologiczna (wprowadzane pod wpływem wzoru od dorosłych)
- opowiadają zwykle o zdarzeniach codziennych (3-4 - ↑ liczba o niecodziennych)
- starsze: tematy fikcyjne (znane z literatury lub tv, będące wytworami wyobraźni)
- 5 - najczęściej opowiadają znane bajki z własnymi modyfikacjami
- umiejętności narracyjne dziecka rozwijają się w kontakcie z osobą dorosłą
- badania Bokus: dorosły ogląda wspólnie z dzieckiem obrazek, wypowiedź dziecka: spostrzeżenie dot. obiektu i zdarzenia; gdy dorosły nie ogląda – udzielenie wyjaśnień, oceny zdarzeń i wyrażenia własnej opinii
Stadia rozwoju struktury narracyjnej Applebee
wczesne formy prenarracyjne (2 rż.)
- tworzy zlepki niepowiązanych zdarzeń
- mówi o tym, co w danej chwili zwraca jego uwagę
- nazywa lub opisuje różne postacie i zdarzenia
- nie ukazuje związków między zdarzeniami
sekwencje skojarzeniowe (2 rż.)
- zestawienia różnych treściowo zdarzeń, nie powiązanych chronologicznie lub przyczynowo
- czynnik łączący zdarzenie: podobieństwo fizyczne bohaterów, czas, miejsce zdarzenia
prymitywna narracja
- uwaga na stałym elemencie narracji: bohaterze, przedmiocie jego działania, zdarzeniu
- ocena postaci lub zdarzenia
łańcuchy niespoiste
- zdarzenia mogą być połączone logicznie lub w związki przyczynowo-skutkowe
- temat opowiadania i/lub bohater zmieniają się → efekt braku ciągłości narracji
łańcuchy spoiste (5 rż.)
- bohater, sekwencja zdarzeń powiązanych czasowo, w związki przyczynowo-skutkowe i logiczne
- brak ukazania celu działań bohatera
- rzadko podawane zakończenie lub nie ma związku z początkiem
prawdziwa narracja (5 rż.)
- zintegrowanie w całość łańcucha zdarzeń z ukazaniem celu działania bohatera
- zakończenie powiązane z początkiem
Umiejętności konwersacyjne
- uczy się uwzględniać punkt widzenia odbiorcy – wypowiedzi egocentryczne coraz bardziej są zastępowane przez społeczne formy wypowiedzi (pytania, prośby, zaprzeczenia)
- słucha, analizuje, modyfikuje komunikaty w zależności od potrzeb odbiorcy
- młodsze: rozmowy złożone z luźno powiązanych replik; wypowiedzi zależą od partnera w rozmowie np. w kontaktach z rówieśnikami częściej zabierają głos, a ich wypowiedzi są dłuższe, zróżnicowane gramatycznie
- 3-5 lat starają się włączyć partnera w działanie własne; rozmawiają o aktualnym działaniu własnym i zdrazeniach sytuacyjnych
- starsze umieją dostosować własne działanie do działań partnera; rozmowy na temat wspólnego działania, tematy pozasytuacyjne
- w rozmowach z dorosłymi większą aktywność wykazują dziewczynki i dzieci starsze
- mówią zwykle mniej niż dorośli
- 4-5 lat – jest nazywany wiekiem pytań
- najczęściej są stawiane pytania, których źródłem jest obserwowanie przez dziecko rozmaitych przedmiotów, zjawisk, zdarzeń czy też ich obrazowych przedstawień (obrazki, filmy)
Pytania synpraktyczne – dotyczą organizowania doświadczenia na podstawie własnego działania (3,6)
Pytania heurystyczne – zmierza do wyjaśnienia i uporządkowania wiedzy o świecie (↑ rośnie do 5 rż., a potem ↓)
- reguły retoryki interpersonalnej – umiejętności w zakresie zachowania się wobec partnera podczas rozmowy
- reguły retoryki tekstowej – korzystanie z języka jako narzędzia konwersacji – nie potrafią jeszcze dobrze
wypowiedzi niejasne, nieekonomiczne, ↓ liczba pytań kierowanych do nieznanego partnera zabawy
→ język jeszcze nie jest środkiem nawiązywania i podtrzymywania kontaktów
(późne dzieciństwo)
Rozwój umiejętności komunikacyjnych
- funkcjonowanie we wspólnym polu uwagi z dorosłymi
- włączanie się w dwustronną aktywność o charakterze dialogu (werbalnego, ruchowego, dźwiękowego, symbolicznego) → wymiana komunikatów
- relacje asymetryczne, lecz komplementarne = podporządkowują się (słuchają uważnie, wykonują polecenia) lub przejawiają zachowania o charakterze dominacji (polecenia innemu dziecku)
Mowa:
- rozwój dyskursu → rozwój kontaktów interpersonalnych o charakterze współpracy, aktywności zbiorowej
- komunikacja słowna złożona pod względem semantycznym (wyrażanie treści i ich organizacja), syntaktycznym (sposób budowania zdań), stylistycznym (używane zwroty i konstrukcja tekstu), zasobu używanego słownika
→ uczestniczenie w bardziej złożonych zadaniach, wymagających celu i sposobu działania, również wspólnego
(okres dorastania)
wpływ nauki szkolnej →
1) zmiany w strukturze języka i jego funkcjach:
- ↑ zasób słownictwa i jego treści
- zrozumienie struktury gramatycznej języka
- kultura języka w zakresie mowy ustnej i pisanej
2) zmiany w zakresie słownictwa:
- pod koniec szkoły podstawowej – ok. 10 000 słów
- poszerzanie się odcieni znaczeniowych
- używają słów w znaczeniu potocznym i naukowym, dosłownym i przenośnym, rozumieją metafory i symboliczny sens wypowiedzi
→ sprzyja twórczości i uczestnictwu w życiu kulturalnym → rozwój zdolności językowych