ISTOTA ROZWOJU

- istotą rozwoju są zmiany
- psychologia rozwojowa zajmuje się ontogenezą od chwili poczęcia aż do śmierci, rejestruje zmiany, docieka przyczyn, źródeł
- psychologia rozwoju bada i postęp i regres



RODZAJE ZMIAN ROZWOJOWYCH

Zmiany rozwojowe: 
- ilościowe 
o np. wtedy, gdy coraz bardziej wzrasta dana cech (np. masa ciała, poszerzenie słownika, pamięć)
- jakościowe
o f-cja przekształca się zasadniczo np. przejście od gaworzenia do gruchania, od pamięci mimowolnej do dowolnej

Zmiany rozwojowe: 
- zmiany wielkości 
o odpowiednik zmian ilościowych
- zmiany proporcji
o zmiana wzajemnych stosunków części w obrębie całości, (np. proporcja ciała, proporcje między 3 formami działalności: zabawa, nauka, praca)
- zanikanie dawnych właściwości
o np. wypadanie zębów mlecznych, zanikanie raczkowania jako formy przemieszczania, zanikają niektóre odruchy bezwarunkowe, zanikanie gaworzenia
- nabywanie nowych właściwości

Zmiany rozwojowe (podział pod wzg. Powszechności): 
- zmiany uniwersalne
o takie, które występują powszechnie na całym świecie i w całej historii, są uwarunkowane dojrzewaniem biologicznym i uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi
- zmiany wspólne
o są wynikiem pewnych charakterystycznych doświadczeń grupy ludzi o podobnych doświadczeniach żyjących w tym samym czasie i miejscu
o kohorta- grupa osób żyjąca w tym samym czasie i miejscu
- zmiany indywidualne
o wywołane czynnikami, które działają tylko na indywidualna jednostkę



CZYNNIKI ROZWOJU

Dlaczego człowiek się rozwija, co powoduje zmiany- teoria 4 czynników: 
1. genetyczne uwarunkowania rozwoju
2. środowiskowe (ekologiczne) uwarunkowania rozwoju
3. nauczanie i wychowanie –wyznaczniki rozwoju (czynniki przyczynowe)
4. aktywność własna - wyznaczniki rozwoju (czynniki przyczynowe)


ROLA DOJRZEWANIA I UCZENIA SIĘ

Dojrzewanie – te aspekty rozwoju, które są niezależne od doświadczenia indywidualnego

Cechy filogenetyczne – gatunkowe

Uczenie się – proces prowadzący do zmian w zachowaniu na podłożu indywidualnego doświadczenia

Okres sensytywny – największa podatność na bodźce danego rodzaju


PERIODYZACJA

Periodyzacja – podział życia człowieka na okresy 
2 stanowiska: 
- I że periodyzacja ma znaczenie porządkujące, podkreśla ciągłość rozwoju a dzielimy żeby było łatwiej opisywać, granice podziału nie są ustalone przypadkowo, ten pogląd jest bardziej powszechny
- II rozwój ma charakter stadialny



o stadium prenatalne – od poczęcia do rozwiązania ( 9 m-cy)
o wczesne dzieciństwo – od narodzin do 3 lat
wiek niemowlęcy – 1 rok życia
wiek poniemowlęcy – 2 i 3 rok życia
o średnie dzieciństwo (wiek przedszkolny) – 4-6 lat
o późne dzieciństwo (wiek szkolny) – 7-1012 lat
o adolescencja – 12-22 lata
· a. Wczesna – 12-17 lat
· a. Późna – 17-22 lata
wiek dorastania – 1012-18 lat
o wiek młodzieńczy – 19-15 lat
o wczesna dorosłość
o średnia dorosłość
o późna dorosłość (okres starzenia się)




BADANIA NAD ROZWOJEM



PODEJŚCIA DO BADANIA ROZWOJU

Rożne podziały 

2 modele podejść do analizy rozwoju: 
1. model mechanistyczny badań nad rozwojem – w analizie zmian zachowania 
– rozwój traktowany jako naturalne następstwo, zmiany są spowodowane przez bodźce zewnętrzne
– zmiana rozwojowa utożsamiana ze zmianą zachowania
– człowiek traktowany jako bardzo prosta maszyna
– w tym modelu akcent na zmiany ilościowe, mają charakter ciągły
– analizowane jest również tempo rozwoju
– opisuje się zachowania ludzi w różnym wieku w różnych sytuacjach-badania poprzez model korelacyjny—korelacja-dwie zmienne są ze sobą związane, czyli wykazują systematyczną współzmienność
2. model organizmiczny badań nad rozwojem
- model ten obejmuje poziom T (modelu mechanistycznego,)czyli m. mechanistyczny jest fundamentem modelu organizmicznego
- odwołujemy się do wnętrza, do różnych właściwości procesów wewnętrznych struktur
- jeżeli akcent położymy na interakcje z otoczeniem to będzie to podejście kontekstualne (model kontekstualny)
- w tym modelu organizmicznym przyczyną zmiany jest to, co zachodzi od środka organizmu

Inne: 
1. podejście diachroniczne
- obserwujemy zmiany rozwojowe w wyróżnionym obszarze( mowy, percepcji, samooceny itp.) zachodzące w określonym czasie
- umożliwia dokonanie opisy takich cech procesu rozwoju jak jego tempo, dynamika czy rytm zmian
2. podejście synchroniczno-funkcjonalne
- dokonujemy analizy zmian ujawniających się jednocześnie w kilku obszarach w danym odcinku czasu
- pozwala na wyprowadzenie hipotez, co do kierunku i celusensu dokonujących się przemian


MODELE BADANIA

Modele zmiany rozwojowej (3 modele): 
1. model liniowy z. r. 





- jest realizowany w podejściu mechanistycznym
- źródłem zmiany rozwojowej są bodźce zewnętrzne działające na jednostkę
- otoczenie → jednostka (otoczenie wpływa na jednostkę)
- warunkiem zmiany jest wewnętrzna dojrzałość organizmu
- zmiana polega na kumulacji doświadczeń (wiedzy, umiejętności)
- nowe doświadczenie pojawia się obok starego
- rozwój rozumiany jako proces ciągły, płynny
- analizuje się tempo rozwoju
- analizowane są przede wszystkim zmiany ilościowe (przyrost, ew. różnicowanie itp.)
- jest ciągły progres (postęp)
- w efekcie zamiast starej struktury pojawia się nowa struktura



2. model stadialny z. r. 


- plateau – okres zastoju
- realizowany w podejściu organizmicznym
- źródłem zmian są czynniki wewnętrzne, tkwiące w jednostce możliwości
- wyznaczniki zmian: dojrzewanie
- warunkiem dla rozwoju są bodźce zewnętrzne
- zmiany mają charakter kumulacyjny
- nowe doświadczenia są wchłaniane przez stare struktury
- nowe struktury istnieją obok starych
- opisujemy tempo (jak szybko) i rytm (stosunek I fazy – progres do II fazy – zastuj)
- właściwości całości decydują o funkcjonowaniu całości
- analizowane zmiany są ilościowe i jakościowe
- rozwój ma charakter skokowy 


3. model cykliczno fazowy z. r. 


- stosujemy, kiedy rozpatrujemy rozwój w modelu kontekstualnym
- źródłem zmiany jest aktywność jednostki
- zakłada stałą interakcje między czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi
- warunki zmiany stwarza dopasowanie między dojrzałością organizmu a bodźcami zewnętrznymi
- charakter zmian polega na transformacji doświadczenia
- stare struktury zmieniają się pod wpływem nowych doświadczeń i pojawia się nowa jakość
- przebieg zmian cykliczny
- zmiany ilościowe i jakościowe
- relacja wzajemności: część↔całość
- integracja nowego, dezintegracja starego i reintegracja nowestare


STRATEGIE BADAWCZE


Badania nieeksperymentalne mogą być prowadzone w różnych strategiach

1. strategia badań poprzecznych

- polega na badaniu grup ludzi w różnym wieku i porównywaniu uzyskanych wyników
- każda osoba badana jest tylko raz
- badacz porównuje wyniki uzyskane od osób w różnym wieku i analizuje istniejące między nimi podobieństwa i różnice
- wady
o nie jest kontrolowany wpływ zmiennej tj. przynależność do grupy pokoleniowejkohorty (dzielące podobne doświadczenia życiowe)
o nie weryfikują żadnego z modeli ujmowania zmiany rozwojowej
o badacz nie kontroluje, w jakie interakcje ze sobą wchodziły zmienne w każdej z porównywanych grup do momentu badań oraz w trakcie. 
- zalety: 
o wymagają niewielkiego nakładu czasu

2. strategia badań podłużnych

- badania tej samej grupy ludzi w kolejnych odstępach czasu
- badacz uzyskuje od tej samej grupy osób kilka zbiorów wyników, które ze sobą porównuje
- wady: 
o kilkakrotne wykonywanie pomiarów jest czynnikiem samym w sobie zniekształcającym badanie
o trudność w utrzymaniu początkowej liczebności grupy przy badaniach trwających dłuższy czas
o wchodzenie badanych w interakcje z badającymi i z samymi sobą
- zalety: 


3. strategia badań sekwencyjnych

- wiążą się ze zbieraniem danych, co najmniej od dwóch różnych grup pokoleniowych badanych w niej mniej niż dwóch odcinkach czasu
o badania ukośne – badanie kilku grup pokoleniowych w tym samym wieku, ale różnym czasie
o badania czasowo-sekwencyjne – powtarzanie, co jakiś czas badań przekrojowych
o badania pokoleniowo-sekwencyjne – kilkukrotne badania podłużne połączone z porównywaniem odpowiadających sobie grup wiekowych
o badania przekrojowo-sekwencyjne – porównywanie kilku grup wiekowych, z których każda badana jest kilka razy, badania różnych grup wiekowych należących do różnych pokoleń


++++
BADANIA KORELACYJNE I EKSPERYMENTALNE

B. korelacyjne – obserwuje się współwystępowanie zmiennych i na tej podstawie wnioskuje się o związku między nimi. Nie pozwala na wyciągnięcie wniosków przyczyn. Nie manipuluje się. 
B. eksperymentalne - 
- wady: 
o trudno badać w długim przedziale czasowym
o trudności w losowym doborze osób
o ograniczenia mają charakter etyczny
o jak i techniczny
- zalety: 


METODY BADANIA ROZWOJU

Eksperyment – m. badawcza, w której obserwacje określonych zachowań przeprowadza się w systematycznie zmienianych warunkach, a osoby badane przydziela się losowo odp. poszczególnych warunków (grup)
Wywiad-rozmowa w 4 oczy pomiędzy badaczem a badanym w celu zebrania szczegółowych informacji o tym ostatnim
Obserwacja- (naturalna) obserwacja zachowań występujących w sposób naturalny, bez podejmowania prób, aby je zmienić lub zakłócić; zbieranie danych bez zastosowania laboratoryjnych środków kontroli czy manipulacji zmiennymi
Test- rzadko używany do badań psychologicznych nad rozwojem człowieka a w szczególności rozwojem dziecka
Ankieta- metoda zbierania informacji od dużej liczby ludzi; informację samoopisową zbiera się w formie odpowiedzi na listę pytań, przedstawionych w ustalony sposób
Kwestionariusze opisowe(od 15 r. ż.)- kwestionariusz- zbiór pytań w formie pisemnej stosowany w celu uzyskania indywidualnych odpowiedzi 


ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM


ROZWÓJ UKŁADU NERWOWEGO

I trymestr

- 1-szy trymestr to okres kształtowania się układu nerwowego i osiągnięcia przez niego kontroli nad mięśniami oraz współdziałania w funkcjonowaniu zmysły dotyku
- tempo rozwoju neuronów jest b. szybkie – kilka tys. Nowych przybywa, co min w 2. i co sek. W 3. miesiącu

1-szy miesiąc: 

- od 13 dnia od poczęcia zawiązki ukł. Nerwowego 
- od 19. dn. Powstaje cewa (rynienka) nerwowa złożona z neuroblastów (pierwotnych neuronów), dwa dni później zamyka się
- z cewy rozwinie się rdzeń kręgowy i nerwy obwodowe
- ok. 21. dn. Powstają pierwsze komórki ośrodkowego ukł. Nerwowego 3 pierwotne pęcherzyki mózgowe (tyło-, śród- i przodomózgowie)
- 4 tydz. Skurcze serca, które można uznać za pierwsze jego ruchy, są one dowodem na wykształcenie się ukł nerwowego
- pierwsze spontaniczne ruchy są wynikiem samo generujących się impulsów nerwowych, których źródłem jest rdzeń kręgowy

2-gi miesiąc: 

- powstaje 5 pęcherzyków mózgowych i rozpoczyna się różnicowanie komórek nerwowych kory mózgowej
- w środkowej części mózgu tworzy się przysadka
- w 6 tyg. a dokładnie 41. dn pierwsze odruchy nerwowe, co świadczy o współdziałaniu ukł nerwowego i mięśniowego
- pojawienie się spontanicznych ruchów wygięcia grzbietu i karku oraz podnoszenie się i opadanie
- 7 tydz półkule mózgowe zaczynają wypełniać górną część czaszki
- 43. dn. pierwsze oznaki fal mózgowych
- pączkujące rączki i nóżki wykonują marionetkowe ruchy
- intensywny rozwój oka, zwłaszcza kom. Nerwowe siatkówki-ośrodek wzroku
- w połowie 7 tyg. Okolica warg staje się wrażliwa na dotyk, lekkie jej podrażnienie powoduje reakcję całego ciała w postaci zwrotów tułowia
- 8. tydz. Silny rozwój pęcherzyków mózgowych, zaczyna się unerwianie tworzącego się ucha wewnętrznego

3-ci miesiąc: 

- 9 tydz cewa nerwowa wypełnia się kom. Nerwowymi
- doskonali się zmysł dotyku (np. powieka pod wpływem dotknięcia zaciska się a dłoń zwija się w piąstkę)
- neurony w rdzeniu kręgowym zaczynają rozsyłać sygnały nerwowe do poszczególnych kończyn-mogą one dzięki temu poruszać się niezależnie od siebie
- gruczoł przysadkowy wydziela hormon gonadotropinę
- tworzy się nerw węchowy
- 10 tydz części mózgowe są już ukształtowane
- doskonali się wrażliwość na dotyk (lekkie dotknięcie czoła powoduje obrót głowy)
- dziecko wykonuje w macicy wiele ruchów (np. ziewanie, przeciąganie się)
- 11 tydz. Zwiększa się powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk, górna cz. ciała oraz klatka stają się wrażliwe, ale nadal w odpowiedzi na dotyk powstaje reakcja uogólniona 
- w połowie 11 tyg. w zamknięciu dłoni zaczyna brać udział kciuk
- tworzą się podstawowe receptory powonieniowe
- 12 tydz. Przysadka mózgowa zaczyna wydzielać hormony
- kształtuje się nerw łączący gałkę oczna z potylica
- dziecko zaczyna połykać wody płodowe
- pierwsze nieregularne ruchy klatki piersiowej, ruchy nabierania i wypierania wód płodowych oraz ssania
- środkowe i boczne, a potem i dolne partie ciała stają się wrażliwe na dotyk
- zapis EEG wykazuje indywidualne cechy aktywności mózgu
- fale mózgowe są jeszcze nieregularne i wolne
- odruchy związane są raczej z unikaniem niepożądanych bodźców niż przyjęciem wobec nich czynnej postawy
- gruczoły wytwarzają ślinę

II trymestr

- okres osiągnięcia przez mózg pełnej liczby neuronów oraz ich intensywnego rozwoju
- następuje mielinizacja włókien nerwowych (tworzenie się otoczki tłuszczowej wzdłuż włókien w rdzeniu kręgowym,)dzięki czemu szybszy i bardziej efektywny jest przebieg impulsów nerwowych
-
4-ty miesiąc: 

- na palcach powstają poduszeczki dotykowe
- serce pompuje dziennie ok. 30 l krwi, tarczyca asymiluje jod i wydziela toksynę, organizm syntezuje białka
- mózg dynamicznie dojrzewa
- na jego powierzchni pojawiają się bruzdy i zwoje
- uformowany jest móżdżek
- powstają ciągle nowe połączenia nerwowe

5-ty miesiąc

- w mózgu uwidacznia się bruzda czołowa, ciemieniowo-potyliczna i ostrogowa oraz spoidło
- objętość głowy wypełnia głównie jej neuronalna substancja
- stopniowo aktywność dziecka staje się regularna i cykliczna (fazy czuwania i snu), a na jej indywidualne cechy ma wpływ odziedziczony temperament oraz tryb życia i aktywność matki

6-ty miesiąc

- kończy się wzrost liczby komórek i zwojów nerwowych
- pod koniec miesiąca fale mózgowe przypominają fale u noworodka
- następuje mielinizacja mózgowia
- gęstnieje sieć wiązań nerwowych
- podczas snu 60 % faza marzeń sennych REM
- mózg rozwija się i kształtuje swoje f-cje dzięki ćwiczeniu, jakim jest jego aktywność w czasie fazy REM
- o dojrzałości ukł nerwowego świadczy tworzenie się niektórych odruchów bezwarunkowych

III trymestr

- zwiększa się powierzchnia kory mózgowej
- rozwój połączeń jest już na tyle zaawansowany, że w korze mózgowej zachodzi proces dyskryminacji bodźców, uczenia, zapamiętywania, nabywania nawyków i preferencji, doświadczania pierwotnych emocji
- behawioralna aktywność dziecka jest przejawem pierwotnych form umysłu

7-my miesiąc: 
- można już rozpoznać 6 warstw kory mózgowej
- trwa proces mielinizacja włókien nerwowych
- przy wykonywaniu ruchów angażuje różne partie mózgu, dzięki czemu powstają nowe połączenia między komórkami nerwowymi oraz wzorce pamięciowe ruchów

przełom 7-ego i 8-ego miesiąca: 

- obok aktywności ruchowej pojawia się intensywna bioelektryczna aktywność kory mózgowej
- ukł nerwowy coraz sprawniej koordynuje ruchy ciała, prace wszystkich narządów i zawiaduje czynnościami, myśleniem i uczuciami
- mózg szczególnie ćwiczy funkcje oraz integruje informacje w czasie fazy snu REM
- zmysł równowagi dojrzewa
- półkula lewa odpowiedzialna za prawą stronę ciała i mowę jest zwykle w okresie płodowym lepiej ukrwiona (a tym samym lepiej odżywiona i dotleniona)
- wytwarza się gotowość lewej półkuli do przyjmowania dźwięków mowy a prawej-muzyki

9-ty miesiąc

- dziecko przestaje rosnąc na 2 tyg. przed porodem 



ROZWÓJ RUCHÓW

I trymestr

1-szy miesiąc: 

- 3 tydz. Zaczątki 33 kręgów (somity)
- 4 tydz. Zawiązki kończyn oraz 40 par mięśni położonych wzdłuż osi ciała
- 4 tydz. Skurcze serca, które można uznać za pierwsze jego ruchy, są one dowodem na wykształcenie się ukł nerwowego
- pierwsze spontaniczne ruchy są wynikiem samo generujących się impulsów nerwowych, których źródłem jest rdzeń kręgowy
2-gi miesiąc: 

- 5 tydz zawiązki dłoni i stóp
- zaczyna powstawać tkanka chrzęstna szkieletu i tkanka mięśniowa
- zawiązki palców u dłoni i stóp
- w 6 tyg. a dokładnie 41. dn pierwsze odruchy nerwowe, co świadczy o współdziałaniu ukł nerwowego i mięśniowego
- pojawienie się spontanicznych ruchów wygięcia grzbietu i karku oraz podnoszenie się i opadanie
- pączkujące rączki i nóżki wykonują marionetkowe ruchy
- w połowie 7 tyg. Okolica warg staje się wrażliwa na dotyk, lekkie jej podrażnienie powoduje reakcję całego ciała w postaci zwrotów tułowia

3-ci miesiąc: 

- dziecko coraz bardziej aktywne i przejawia indywidualne cechy w wyglądzie i zachowaniu
- 9 tydz. plecy częściowo wyprostowują się
- 10 tydz doskonali się zmysł dotyku (np. powieka pod wpływem dotknięcia zaciska się a dłoń zwija się w piąstkę)
- neurony w rdzeniu kręgowym zaczynają rozsyłać sygnały nerwowe do poszczególnych kończyn-mogą one dzięki temu poruszać się niezależnie od siebie
- doskonali się wrażliwość na dotyk (lekkie dotknięcie czoła powoduje obrót głowy)
- dziecko wykonuje w macicy wiele ruchów (np. ziewanie, przeciąganie się)
- 11 tydz. Zwiększa się powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk, górna cz. ciała oraz klatka stają się wrażliwe, ale nadal w odpowiedzi na dotyk powstaje reakcja uogólniona 
- w połowie 11 tyg. w zamknięciu dłoni zaczyna brać udział kciuk
- 12 tydz. dziecko zaczyna połykać wody płodowe
- pierwsze nieregularne ruchy klatki piersiowej, ruchy nabierania i wypierania wód płodowych oraz ssania
- środkowe i boczne, a potem i dolne partie ciała stają się wrażliwe na dotyk
- odruchy związane są raczej z unikaniem niepożądanych bodźców niż przyjęciem wobec nich czynnej postawy

II trymestr

- następuje mielinizacja włókien nerwowych (tworzenie się otoczki tłuszczowej wzdłuż włókien w rdzeniu kręgowym,)dzięki czemu szybszy i bardziej efektywny jest przebieg impulsów nerwowych
- dużo przestrzeni wokół dziecka pozwala na nieskrępowane ćwiczenia ruchowe
- w miejsce wolnych, nieregularnych ruchów, które angażowały naraz wiele mięśni i stawów, pojawiają się ruchy pełne wdzięku
- ruchy stają się wyraźnie wyczuwalne dla każdej matki

4-ty miesiąc: 

- rozwój mięsni karku – głowa trzyma się prosto
- zwiększa się ilość płynu owodniowego, co pozbawia dziecko poczucia ciężaru ciała i łagodzi urazy matki, dzięki temu dziecko może być aktywne
- w przedniej części kory mózgowej tworzy się mapa ruchowa i czuciowa ciała (np. drażnienie tej okolicy wywołuje ruchy w odległych częściach ciała)
- po podaniu środków pobudzających lub uspokajających zachowanie dziecka zmienia się
- do 16 tyg. 20 tys. Różnych ruchów w ciągu dnia
- 13 tydz. Pojawiają się spontaniczne próbne ruchy oddychania polegające na skurczu klatki piersiowej
- 15 tydz ruchy nabierania i wypierania wód płodowych
- ruch chwytania bez, a potem z udziałem kciuka

5-ty miesiąc: 

- aktywność dziecka staje się regularna cyklicznie zmienia się (faza czuwania i snu)
- na indywidualne cechy aktywności ma wpływ odziedziczony temperament oraz tryb życia i aktywność matki
- matka może już stwierdzić, że dziecko śpi, ma czkawkę, kopie, obraca się, przeciąga się po śnie lub energicznie szuka wygodnej dla siebie pozycji
- może tez stymulować jego ruchy przez pocieranie lub stukanie w powłoki brzuszne
- dziecko nadal ćwiczy sprawności życiowe np. od 17 tyg. ssanie

6-ty miesiąc

- prawidłowo rozwijające się dziecko trwa w bezruchu przez okres nie dłuższy niż 10 min
- odruchy bezwarunkowe
- od 24 tyg. wzrasta częstotliwość, siła i amplituda skurczów i rozkurczów klatki piersiowej oraz ruchów ssania
- aktywność dziecka staje się również zależna od docierających bodźców zmysłowych (np. mogą go wybudzić ze snu)
- aktywność ruchowa matki i dziecka jest naprzemiennie zharmonizowana

III trymestr

7-my miesiąc

- zmniejszająca się przestrzeń wokół dziecka uniemożliwia dotychczasowe swobodne koziołkowanie
- nadal przekręca się ono i wykonuje wiele ruchów kończynami oraz precyzyjne ruchy mimiczne
- powstają wzorce pamięciowe ruchów
- większość odruchów wrodzonych jest już widoczna (np. odruch ssania, poszukiwania pokarmu, kroczenia, Moro, chwytny)

przełom 78 miesiąc: 

- aktywność ruchowa
- ukł nerwowy coraz sprawniej koordynuje ruchy ciała

9-ty miesiąc

- dziecko przestaje rosnąc na 2 tyg. przed porodem 

ROZWÓJ WRAŻLIWOŚCI ZMYSŁOWEJ

I trymestr

1-szy miesiąc: 

- od 19. dn. Tworzą się oczy a od 28. dn. Można rozpoznać soczewkę oka
- w 4 tyg. Pojawiają się jama ustna zawiązki kończyn, oczu, uszu i nosa

2-gi miesiąc: 

- od 7 tyg. okolica warg wrażliwa na dotyk i jej lekkie podrażnienie powoduje reakcje uogólnioną całego ciała w postaci zwrotu tułowia

3-ci miesiąc: 

- doskonali się zmysł dotyku (np. powieka pod wpływem dotknięcia zaciska się a dłoń zwija się w piąstkę)
- tworzy się nerw węchowy
- w 10 tyg. doskonali się wrażliwość na dotyk (lekkie dotknięcie czoła powoduje obrót głowy)
- 11 tydz. Zwiększa się powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk, górna cz. ciała oraz klatka stają się wrażliwe, ale nadal w odpowiedzi na dotyk powstaje reakcja uogólniona 
- w połowie 11 tyg. w zamknięciu dłoni zaczyna brać udział kciuk
- tworzą się podstawowe receptory powonieniowe
- kształtuje się nerw łączący gałkę oczna z potylica
- dziecko zaczyna połykać wody płodowe
- pierwsze nieregularne ruchy klatki piersiowej, ruchy nabierania i wypierania wód płodowych oraz ssania
- środkowe i boczne, a potem i dolne partie ciała stają się wrażliwe na dotyk




II trymestr

- zasób bodźców zmysłowych, jakich dostarcza środowisko śródmaciczne bardzo bogaty
- w tym trymestrze wszystkie zmysły są funkcjonalnie czynne
- dziecko odbiera wrażenia zmysłowe, lecz nie integruje ich jeszcze w schematy spostrzeżeniowe

4-ty miesiąc: 

- 1415 tydz. Cała powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk
- dziecko reaguje na smak wód płodowych oraz zmianę ciśnienia (reakcje odruchowe nieuświadomione)
- odruchy błędnikowe
- dziecko kołysane ruchem i oddechem matki ćwiczy zmysł równowagi
- zaczyna funkcjonować narząd Cortiego, w którym mieszczą się receptory słuchowe

5-ty miesiąc: 

- kubki smakowe chemicznie aktywne
- intensywność ruchów połykania wód płodowych zależy nie tylko od odczuwania głodu, ale także od ich smaku (np. smak słony hamuje połykanie) oraz od samopoczucia dziecka 
- im słodsze wody tym wolniej je połyka, dokładniej smakując
- na nagłe zmiany temperatury, oświetlenia oraz silne dźwięki dziecko reaguje przyspieszeniem akcji serca, zwiększeniem ruchliwości (niepokojem) całego ciała oraz gałek ocznych, zmianą pozycji ciała (w celu ucieczki od bodźca naruszającego normalne warunki)

6-ty miesiąc: 

- po koniec 6. miesiąca otwiera się szpara powiekowa
- gałka oczna porusza się w górę i w dół oraz na boki
- reakcja na silne światło coraz bardziej wyraźna
- prawie połowa dzieci reaguje na silny dźwięk reakcją przestrachu
- pod koniec trymestru receptory równowagi są pod względem rozmiaru i funkcji w pełni dojrzałe


III trymestr

- dziecko staje się istotą czująca i reagująca już przed urodzeniem
- narządy zmysłów rozpoczynają funkcjonowanie w kolejności: 
o dotyk
o równowaga
o węch
o smak
o słuch
o wzrok
- rozwój zmysłów wzajemnie od siebie zależny

zmysł dotyku: 

- środowisko śródmaciczne dostarcza stymulacji dotykowej
- dziecko dotyka ścian macicy, łożyska, pępowiny, siebie zwłaszcza twarzy, która jest szczególnie wrażliwa na dotyk
- pozwala dziecku odczuć świat „ na własnej skórze” oraz doznać, że jest, że istnieje

zmysł węchu i smaku: 

- węch
o kom. Nerwowe niosące informacje o zapachu są już od dawna czynne
o skład chemiczny płynu owodniowego zależy od odżywiania się matki np. przyprawy-specyficzny zapach
o rodzi się ono ze zdolnością do odróżniania zapachów przyjemnych (np. wanilii, truskawek) i nieprzyjemnych (np. amoniaku, zgniłych jaj)
- smak
o ważny regulator rozwoju dziecka i ćwiczeń ruchów oddechowych
o słodki posmak wód zachęca do picia, co dostarcza produktów odżywczych i pobudza ruchy klatki piersiowej

zmysł słuchu

- dziecko reaguje na dźwięk ( niezależnie od matki) w postaci zmian w ruchach ciała, akcji serca, prądach czynnościowych mózgu, rytmie ruchów klatki piersiowej
- dziecko najpierw jest wrażliwe na: wibracje, silne, pojedyncze dźwięki następnie na coraz bardziej subtelne dźwięki
- głos matki jest bardziej słyszalny niż głos innych osób
- dziecko odbiera dźwięki na drodze pozaakustycznej i uczy się różnicować ich rytm, natężenie, akcent
- szczególny rodzaj dźwięku- muzyka
- zaleca się słuchanie instrumentów tj. : fagot, flet wiolonczela, ponieważ zdolność do odbioru dźwięków o niskich częstotliwościach rozwija się szybciej
- dziecko woli słuchać muzyki spokojnej, o stałym rytmie i tempie podobnym do częstotliwości uderzeń serca człowieka dorosłego w stanie spoczynku

zmysł wzroku: 

- światło dociera do macicy przez coraz bardziej naciągnięta skórę brzucha
- dziecko rozróżnia cienie jasne i ciemniejsze
- od 26. tyg. reaguje wzmożeniem ruchów i zmianą rytmu serca



CZYNNIKI ZABURZAJĄCE ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM

- rozwój zależy od czynników genetycznych, paragenetycznych i pozagenetycznych

zaburzenia rozwoju o charakterze genetycznym: 
- przekazywane dziedzicznie lub spowodowane działaniem na komórki rozrodcze, zygotę i embrion szkodliwych czynników powodujących zmianę materiały dziedzicznego
- np. zespół miauczącego kota, Downa, Turnera, hemofilia, fenyloketonuria, choroby psychiczne

Zaburzenia paragenetyczne
- genetyczno-konstytucjonalne właściwości matki stanowiące tzw. regulator matczyny wpływający na modyfikację predyspozycji genetycznych dziecka

Zaburzenia pozagenetyczne
- są przyczyną chorób i wad wrodzonych
- powstałych w okresie jajowym (1-2 tydz) zarodkowym (3-8 tydz) i płodowym (od 9 tyg.)
- mogą być spowodowane: 
o wirusem (np. różyczki, świnki, żółtaczki zakaźnej, grypy)
o bakterią (np. kiły)
o pasożytem (np. toksoplazmozy)
o promieniowaniem (np. rentgenowskim, ultrafioletowym)
o toksynami ( są nimi najczęściej: alkohol, nikotyna, narkotyki, leki, zwłaszcza hormonalne, psychotropowe i antybiotyki, oraz związki ołowiu, rtęci i azbestu a także środki ochrony roślin)
o niedotlenieniem ( z powodu np. zaburzonego krążenia krwi w organizmie matki, dziecka lub łożysku)
o stanami niedoborowymi ilościowymi (niedożywienie) lub jakościowymi (np. niedobór witaminy A, B2)
o chorobami matki (np. cukrzyca, choroba nerek, serca)
o komplikacjami ciążowymi (np. zagrażające poronienie, krwawienie w ciąży, zatrucia ciążowe, wysokie miano przeciwciał w wyniku niezgodności głównych grup krwi lub czynnika Rh)
o stresem matki



ROLA ZWIĄZKU MATKI Z DZIECKIEM I CZYNNIKÓW EMOCJONALNYCH


ROZWÓJ W OKRESIE NIEMOWLĘCYM

STADIUM NOWORODKA (WŁAŚCIWOŚCI DZIECKA)

- 1 miesiąc życia
- okres przystosowawczy do życia w nowym, pozamacicznym środowisku
- dziecko musi przystosować się do: 
o zmian temperatury
o nowego sposobu oddychania
o nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów
- w chwili urodzenia 3, 37 kg i 51, 2 cm
- duża głowa z małą częścią twarzową stanowi 30 % masy ciała; długi tułów i krótkie kończyny
- duży udział tkanki chrzęstnej w układzie kostnym
- ciemiączko duże (zarasta ok. 15 miesiąca), ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia)
- przyjmuje postawę leżącą asymetryczną 
- leżąc na plecach zwraca głowę w jedną stronę a kończyny asymetrycznie (jedna wyprostowana – ta po stronie głowy a druga zgięta
- noworodek przewaga zginaczy nad prostownikami
- wszystkie odruchy u noworodka można podzielić na 2 grupy: 
o wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego
odruch źrenicowy, mrugania, ssania, połykania
odruch wydalania moczu i kału
o występujące tylko u noworodków ilub niemowlęcia a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego
odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca przy podrażnieniu stopy
odruch toniczno-szyjny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie a kurczą po przeciwnej
odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania
odruch chwytny ( zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie tak że można dziecko unieść i oderwać od podłoża)
odruch marszu automatycznego
- naturalny rytm aktywności: snu i czuwania
- noworodek głęboko śpi jeśli regularnie oddycha a jego oczy nie poruszają się (8-9 godz. Na dobę); sen lekki szybkie ruchy gałek ocznych i nieregularny oddech; drzemie oczy otwarte ale nieprzytomne; otwarte i przytomne oczy bierne czuwanie
- noworodki śpią 16-18 godz. na dobę
- możliwość odbierania bodźców przez noworodka: 
o równowagi –kiedy płacze podniesienie uspokaja go
o dotyku – dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie
o smaku – potrafi odróżnić smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki (lubi słodki)
o węchu – reaguje na zapach pewnych pokarmów tak samo jak dorosły; 
rozpoznaje zapach mleka matki
może zlokalizować zapach i odwrócić się od nieprzyjemnych zapachów
o słuchu – preferuje dźwięki o czystych tonach
różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy ludzkiej
odwraca się w kierunku dźwięku
preferuje dźwięki wysokie
wypowiedzi z wysoką intonacją
oraz głos swojej matki
o wzroku – akomodacja wzroku i ostrość widzenia są ograniczone
przygląda się i próbuje śledzić poruszający się obiekt
widzenie kolorów nie jest jeszcze dobrze rozwinięte
- dzieci w 2-3 dobie życia zdolne są do naśladowania wyrazów mimicznych swoich opiekunów
- w 2-3 tyg. patrząc na wyraz twarzy rodzica jak on wysuwa język, otwiera usta, zaciska wargi
- naśladują nie tylko ruchy mimiczne ale także ruchy głowy
- noworodka kładziemy na boku
- coraz lepiej reaguje odruchami bezwarunkowymi


ZMIANY ROZWOJOWE NIEMOWLĘCIA

- wzrost zwiększa się o 50 % w 3-4 miesiącach
- faza bierności – do 6. miesiąca gdyż cechy f-cjonowania ustroju dziecka i parametry biochemiczne są takie same jak w okresie płodowym
- 5 a 7 miesiąc „fizjologiczne urodziny”
- po nim „faza ekspansji”, której pierwszy podokres związany jest z rozwojem umiejętności panowania nad własnym ciałem
- doskonalą się wówczas fizjologiczne i biochemiczne mechanizmy prowadząc do stanu równowagi- homeostazy
- w tym okresie szybko rozwija się aparat ruchu (kościec+ mięśnie)
- z pierwotnej kifozy ok. 304 m-ąc ż. Lordoza szyjna (umiejętność podnoszenia i utrzymania głowy), a ok. 9-12 m. ż lordoza lędźwiowa, powstaje w efekcie pionizacja postawy
- intensywny rozwój tkanki tłuszczowej – sprzyja termoregulacji
- odruch ssania pojawia się w odpowiedzi na bodźce dotykowe, kinestyczne przy ułożeniu w pozycji karmienia a następnie wzrokowe widok piersi
- poważne wewnątrz ustrojowe przemiany biochemiczne
- od 6. m. ż wyżynanie się zębów mlecznych, trwa do 3 r. ż. 



ROZWÓJ MOTORYCZNY

- rozwój psychoruchowy (powiązania psychiki i motoryki)
- rozwój: 
o cefalokaudalny kierunek rozwoju
rozwój postępuje od części głowowej (ruchy gałek ocznych, ruchy mięśni szyi)
poprzez część tułowia (ruchy rąk, tułowia)
a następnie nożna (dowolne ruchy nóg, chodzenie)
o proksymodystalny kierunek rozwoju
zmiany postępują w kierunku od osi podłużnej ciała na boki, czyli najpierw mięśnie położone blisko kręgosłupa, mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców
o łokciowo-promieniowy kierunek rozwoju
w osi poprzecznej ciała rozwój przebiega od 5 palca dłoni do kciuka
- dwie prawidłowości rozwoju ruchowego: 
o przejście od globalnych, rozlanych do zlokalizowanych reakcji ruchowych (noworodek reaguje na dźwięk nieskoordynowanymi ruchami całego ciała zaś niemowlę potrafi w odpowiedzi odwrócić głowę)
o wcześniejsze przyswajanie ruchów cyklicznych (dwufazowych np. potrząsanie grzechotką) niż acyklicznych (trójfazowych np. spostrzeganie, sięganie i chwytanie)
- postawa: 
o 3 miesiąc dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest sztywno trzymać głowę
o w 8 miesiącu samodzielnie siedzieć 
o w 10 m. ż. stać, trzymając się oparcia
o 11 m stoi bez oparcia
- rozwój lokomocji: 
o obroty w pozycji leżącej
z pleców na bok 3 m. 
Z brzucha na plecy 5 m. 
Z pleców na brzuch 6 m. 
o posadzone lub podciągnięte siedzi 56 m
o Samodzielne siadanie i pełzanie – 8 m. (nawet i 67 m)
o Raczkowanie – 1011 m
o Chodzenie 12 m (Ew 13)
- Chwyt i manipulacja
o 4-5 m-ęcy
ruch wahadłowy, uruchomiony staw barkowy
chwyt prosty; całą dłonią od góry; palce owijają przedmiot; dłoń poziomo do podłoża
symetryczne ruchy obiema rękami ku przedmiotowi
zbliżanie do ust, wypuszczanie 
o 5-6 m
ruch łukowaty; uruchomiony staw łokciowy
chwyt dłoniowo-łokciowy prosty; chwytanie całą dłonią (bez kciuka)
sięga jedną ręką
postukuje, potrząsa; nie jest zdolne utrzymać dwóch przedmiotów jednocześnie

o 6-8
ruch łukowaty; pochylanie całego ciała ku przedmiotowi
chwyt nożycowy; przywodzenie kciuka do pozostałych palców
sięga jedna ręką (zaznacza się przewaga jednej ręki)
trzyma po jednym przedmiocie w jednej ręce; ogląda je i przekłada z ręki do ręki
o 8-9
zbliżanie bezpośrednie ręki ku przedmiotowi; uruchomiony staw nadgarstkowy
chwyt pęsetkowy; przeciwstawienie kciuka i p. wskazującego; chwytanie opuszkami palców
chwyta jednocześnie kilka przedmiotów; angażuje obie ręce
manipuluje przedmiotami używając obu rąk
- istotny aspekt manipulacji: koordynacja wzrokowo-ruchowa
- w 1 r. ż. manipulacja niespecyficzna (taki sam schemat czynności chwytania do wszystkich przedmiotów) pod koniec 1 r. ż działania stają się specyficzne (np. wie że piłkę się turla a klocki do wiaderka)



ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia (percepcja)

- od pierwszych dni dziecko identyfikuje bodźce
o powoli dziecko uczy się różnicować i czasem potrafi to robić w odniesieniu do przedmiotów podobnych
o uczą się dostrzegać tożsamość w obiektach (ujmują stałość liczby obiektów bez względu na ich ułożenie w przestrzeni)
- wzrok
o wczesne dzieciństwo-intensywny rozwój
o noworodek reaguje na zmianę intensywności światła: otwiera oczy w ciemności i zamyka przy ostrym świetle
o do ok. 3 m proces akomodacji soczewek nie przebiega prawidłowo co powoduje że: 
niemowlę widzi obiekty znajdujące się bardzo blisko (do 21 cm)
widzi twarz matki czy opiekuna od karmienia i zabiegów pielęgnacyjnych
o w 12 m-ącu ostrość wzroku dorównuje dorosłemu człowiekowi
o noworodki częsta patrzą na obiekty układające się we wzór
o zaś niemowlęta patrzą dłużej na wzory ułożone z gęsto umieszczonych elementów
o po urodzeniu dziecko rozróżnia jedynie jednolicie szarą powierzchnie od powierzchni pokrytej biało-czarnymi pasami o szer. 2, 5 cm
o aktywność wzrokowa dziecka jest od początku sensowna
o między 1-3 miesiącem dziecko widzi nie tylko szczegóły ale dostrzega organizację obrazu
o proces ten zależy od rodzaju obrazu wzrokowego oraz doświadczenia dziecka
- między 3 a 5. m pojawia się a ok. 13 m rozwija, widzenie stereoskopowo-binakularne zapewniające widzenie głębi
o dla prawidłowości widzenia binekularnego istotne znaczenie mają wczesne doświadczenia związane z odbiorem bodźców wzrokowych
- ruchy gałek ocznych niemowlęcia są podobne jak dorosłego
o ruchy skakkadowe przy przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt
o pełne ruchy skakkadowe pojawiają się ok. 2 m
o niemowlęta skupiają wzrok na brzegach przedmiotów a następnie kierują go do środka; tak samo z twarzą najpierw na brzegach a potem do środka w kolejności: oczy, oczy+nos, oczy+nos+usta
o dzieci patrzą dłużej na twarz osobowy mówiącej lub uśmiechającej się
- noworodki odróżniają kolor czerwony od zielonego a wieku m 4 podstawowe barwy (preferują żółtą i czerwoną w stosunku do zielonej i niebieskiej)
- współdziałanie wzroku i słuchu pojawia się ok. 2 m a następnie zanika z powodu reorganizacji systemów percepcyjnych by znów zaznaczyć się w 5 m
- niemowlęta w 2-4 m są wrażliwe na brak synchronizacji ruchu warg i dźwięków, reagują na odpowiednie miny i tony głosu
- każdy akt percepcji ma dwufazową strukturę (wg S. Szumana)
o faza inicjująca (jednostka zostaje pobudzona i zaktywizowana przez bodziec)
o faza finalizująca (niesie uspokojenie związane z osiągnięciem efektu poznawczego)
- rozwój przechodzi przez 3 etapy: 
o spostrzegania monosensorycznego pierwotnego
o spostrzegania polisensorycznego (spostrzeganie za pomocą wielu zmysłów)
o spostrzegania monosensorycznego wtórnego

to bodziec przyciąga uwagę dziecka, uwaga jest mimowolna

Myślenie (czynności eksploracyjne)

- pojawiają się w kontekście nowych bodźców i sytuacji, prowadzą do zaspokojenia potrzeb poznawczych jednostki, występują w formie nastawienia receptorów, zbliżania się do przedmiotu, manipulowania nim, stawiania wobec niego pytań i hipotez
- właściwości eksplorowania przedmiotów rozpoczyna stadium inteligencji sensoryczno-motorycznej
- dwa zjawiska: (Piaget)
o dziecko stosuje wiele różnych schematów czynnościowych do jednego przedmiotu
o przejawia tendencję do modyfikowania czynności w celu wykrycia różnych właściwości przedmiotu
- Szuman: 
o Dziecko poznaje obiekt polisensorycznie
o Przekształca go w procesie polisensorycznej identyfikacji
- podejmowane przez dziecko działanie badawcze należy odróżnić od działania wykonawczego nastawionego na osiągnięcie celu
o działania badawcze są krótkie
o nie tak pewne jak wykonawcze
o nie towarzysza im negatywne emocje
- w eksplorowaniu obiektów dziecko stosuje 2 rodzaje środków: 
o przekształcająco-odtwarzające (pozwala odkryć własności obiektu które nie zostały zauważone przy pierwszym kontakcie z nim)
o środki klasyfikujące (rozpoznanie własności obiektów związanych z ich przynależeniem do jakiejś klasy obiektów)
- czynności eksploracyjne prowadzą do zdobycia informacji i doświadczeń poznawczych (dzięki nim wyższy etap rozwoju)
- poprzez te czynności budzi się u dziecka zainteresowanie nowością, następuje poszukiwanie nowych sposobów działania, tworzą się dynamiczne powiązania między spostrzeżeniami
- czynności eksploracyjne zależą od cech podmiotu (wiek płeć, poziom lęku, nieśmiałość) a także od własności obiektu (nowość, złożoność)
- różnice indywidualne w eksplorowaniu uwarunkowane motywacją dziecka jak i kontekstem społecznym
- dobre relacje emocjonalne między dzieckiem a opiekunem stanowią podstawę badawczej aktywności małego dziecka
- uwagę dziecka skupiają stosowane przez matkę strategie fizyczne ( wskazywanie, postukiwanie, kierowanie ręką dziecka)
- kształtuje się wiedza o przedmiotach
- odkrycie umysłu – J. Astington: 
o następuje stopniowo a jego przejawami są
społeczny uśmiech 3m
różnicowanie ekspresji podstawowych emocji 5m
lek społeczny 78m
zabawy „daj-masz” 9m
o stają się podstawą intencjonalnej komunikacji
o komunikowanie się dziecka z dorosłymi sprawia iż zaczyna ono rozumieć iż są ludzie są istotami myślącymi i czującymi
o dziecko odkrywa że ludzie są różni od przedmiotów = dziecięca teoria umysłu



Mowa (przedwerbalne formy komunikacji)

- dzieci mają „wbudowaną” zdolność do różnicowania dźwięków mowy ludzkiej
- zdolność ta jest wrodzona i zmniejsza się miedzy 10 a 12 m. ż. 
- do komunikowania się dziecko używa zachowań niewerbalnych tj. : 
o płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, wokalizacja
- kilka rodzajów płaczu: 
o podstawowy
monotonny, przerywany kszykiem, staccato
o płacz z bólu
krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta; głośny, przeraźliwy, ostry
o płacz gniewny
długi czas trwania
- płacz ma wartość komunikacyjną: 
o 4m dziecko płacze gdy przestaje się je nosić
o 5m wzmaga krzyk gdy obcy zwróci na niego uwagę
o 9m dziecko płacze gdy opiekunka zbliża się do innego dziecka
- gesty
o wskazujące
9-13 m, wyrażają prośbę o przedmiot, podawanie przedmiotu dorosłemu, pokazywanie oraz wskazywanie przedmiotu
o reprezentujące
tworzą względnie trwały układ ruchów ciała rąk, mimiki, którym odpowiadają znaczenia
zastępują lub reprezentują informację 
14 m
- charakterystyczna w tym okresie (do porozumiewania prewerbalnego) jest komunikacja ostensywna polegająca na zwracanie uwagi na obiekty przez ich wskazanie
o dwa rodzaje gestów w tej komunikacji
w celu uzyskania danego obiektu
będące sposobem komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy
- funkcje wczesnych prób komunikowania się: 
o regulacja zachowania (aby uzyskać coś)
o interakcja społeczna (dla zwrócenia uwagi)
o połączenie uwagi (zwrócenie uwagi na wspólne z partnerem obserwowanie obiektu lub zdarzenia)
- gdy dziecko zaczyna posługiwać się językiem, łączy wyrażenia deiktyczne („tu” „tam”) z gestami
o najpierw (10m) służą zwróceniu uwagi partnera na obiekt
o później (ok. 16m) dziecko określa położenie przedmiotu 
- w okresie niemowlęcym- bogata mimika
- duża wartość uśmiechu
- rozwój wokalizacji wg Starka (5 stadiów)
o 0-8 tydz. 
s odruchowego krzyku i życiowych odgłosów
o 8-20 tydz. 
S. Gruchania i śmiechu 
o 16-30 tydz
s zabaw wokalnych (proste sylaby, dźwięki podobne)
o 25-50 tydz
s samonaśladującego gaworzenia (kombinuje samogłoski i spółgłoski i je powtarza)
o 9-18 m
s gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej


ROZWÓJ EMOCJONALNY+ROZWÓJ SPOŁECZNY

- do 3 m zdolne do przeżywania niezadowolenia bądź zadowolenia
- pod koniec okresu niemowlęcego przeżywa wiele stanów emocjonalnych: radość, miłość, zazdrość
o stany te są nietrwałe i łatwo się zmieniają od pozytywnych do negatywnych
- źródłem przeżyć relacje z dorosłymi
o już w 1 m dziecko reaguje na podniecenie czy niepokój osoby karmiącej i odmawia karmienia
o w 2 m ożywia się w kontaktach z dorosłym uspokaja pod wpływem pieszczotliwego przemawiania
o 3m odwzajemnia uśmiech dorosłego
o 4 m dzieci wyrażają niezadowolenie gdy dorosły nie zwraca na nie uwagi
o 5 m reaguje strachem na nieznane osoby
o 7-8m próbuje zwrócić na siebie uwagę, płacząc, gaworząc
o 10 m naśladuje ruchy dorosłego
- w tym okresie kształtuje się zalążek poczucia odrębności fizycznej
- mimika w wyrażaniu emocji: 
o 1 m radość zadowolenie uśmiechem
o 3-4 m złość smutek mimicznie 
o 7 m strach
o pod koniec 1 r. ż. nieśmiałość wstyd
- wzmacnianie emocji pozytywnych= częstsze wyrazy pozytywnych emocji
- w 6 m rozpoznawanie mimicznych wyrazów emocji u dorosłego
- uczucia dziecka ściśle związane z jego działaniem, potrzebami, dążeniami i zainteresowaniami a także z wydarzeniami w jego bezp. Otoczeniu (np. konflikty rodziców)
- dla prawidłowego rozwoju dziecka niezbędne jest przywiązanie które rozwija się od chwili urodzenia ale wyraźne przejawy można zaobserwować w drugim półroczu 1 r. ż. 
- 3 etapy przywiązania(Ainsworth)
o dzieci lękowe – unikające
nie przejawiają emocji negatywnych podczas rozstania z matką a po powrocie unikają jej
o dzieci ufne przywiązane (zdrowe)
wykazują emocje negatywne w czasie rozstania z matką i cieszą się na jej powrót
o dzieci lękowo ambiwalentne
silne emocje negatywne w czasie rozstania z matką agresja po jej powrocie
- reakcja na inne dzieci: 
o pod koniec 1 półrocza obserwuje dzieci i uśmiecha się
o w 3 kwartale gaworzy do nich, naśladuje ruchy, daje zabawkę, reaguje na jej zabranie
o pod koniec 1 r. ż. zwraca na siebie uwagę dzieci np. gaworząc; złości się gdy rówieśnik oddala się
o dziecko traktuje rówieśnika jak inne obiekty w otoczeniu: popycha, pociąga dotyka
o dziecko postrzega dorosłego jako człowieka a rówieśnika jako przedmiot



ROZWÓJ W OKRESIE PONIEMOWLĘCYM

ROZWÓJ MOTORYCZNY

- sylwetka ulega wyszczupleniu, ostateczne ukształtowanie się postawy stojącej, zautomatyzowany chód
- postawy dziecka charakterystyczne: 
o 15 m – wchodzi po schodach na czworaka; chodzi samodzielnie choć czasem się przewraca
o 18 m ciągnie za sobą przedmioty na sznurku; wchodzi po schodach z pomocą dorosłego
o 25-30 m schodzi po schodach bez trzymania się poręczy i stawiając nogi na przemian skacze biega
o 36 m jeździ na trzykołowym rowerku, staje na palcach
- u dziecka 2-letniego zauważa się wyraźne wydłużenie kroku, lepszą koordynację, zanikanie ruchów zbędnych, niższe unoszenie stóp
- 2 rok życia okres rozwoju manipulacji specyficznych
o dziecko uczy się dostrajać ruchy do kształtów przedmiotów, ich wielkości, oddalenia, 
o ruchy dziecka nabierają precyzji
o osiągnięcia rozwojowe najlepiej widać w zabawie klockami: 
najpierw piętrzy klocki budując wieże ( 18m-z 3-4 klocków, 21m z 5 klocków, 24m z 6 klocków, 30m z 8 klocków)
potem zestawia klocki jeden za drugim na płaszczyźnie budując pociągi (ok. 21m)
w końcu tworzy budowle trójwymiarowe np. mosty (ok. 30m)
- okres nauki dziecka posługiwania się przedmiotami codziennymi
o rozwija się praksja – ruchy narzędziowe na przedmiotach codziennego użytku
o działa tutaj mechanizm naśladowania dorosłych
2 r. ż. łyżka, ołówek
2, 5 przenoszenie szklanki w ¾ z płynem, części ubrania
3 r. ż. mycie twarzy, rąk i wycieranie ręcznikiem


ROZWÓJ POZNAWCZY

Maleje rola dotyku

Rozwój inteligencji sensoryczno- motorycznej

- okres tej int. Trwa 2 lata
- 3 podstawowe formy asymilacji: 
o powtarzanie reakcji
o wykonywanie tej samej reakcji w odpowiedzi na różne bodźce
o różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu
- schematy czynności różnicują się w okresie int. S-m
o stadium I schematy czynności pierwotnych (np. schemat ssania)
o stadium II połączenie tego schematu z elementami sensomotorycznymi (np. ruch ręki do ust) prowadzi do powstania 1-ych przystosowań nabytych- ssanie kciuka
o stadium III schemat czynności wtórnych (4-8m) skierowanie aktywności dziecka ku światu przedmiotów (np. schemat potrząsania, pociągania)
o stadium IV łączenie schematów czynności wtórnych w działaniu dziecka (8-12m) dzięki temu jeden schemat może być wykorzystany w funkcji celu (schemat chwytania) zaś inny w funkcji środka (schemat pociągania)
oznacza to że dziecko może raz wypracowany schemat stosować w nowych sytuacjach ale może także łączyć schematy z innymi i używać w innej funkcji
o stadium V (12-18m) dziecko wykorzystuje wiele różnych schematów w kontakcie z 1 przedmiotem (postukuje, obmacuje, ogląda, smakuje, potrząsa)
o stadium VI (18-24m) dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami umysłowymi co wiąże się z przekształceniem schematów czynnościowych w umysłowe 
- przejście od działań związanych z własnym ciałem do działań na przedmiotach, oraz od powtarzania (potrząsanie grzechotką) do powtarzania z modyfikowaniem (wyrzucanie klocka poza łóżko z różnych wysokości, różna siłą itp.)
- w toku zmian dziecko odkrywa stałość i obiektywność przedmiotów w jego otoczeniu
- do IV stadium dziecko nie szuka przedmiotu który znika z jego pola widzenia
- dopiero dzięki koordynacji schematów wtórnych przedmioty nabierają cech stałości (istnieją choć zniknęły z pola widzenia) oraz cech obiektywności (przedmiot istnienie niezależnie od działań dziecka)
- w III stadium asymilacja funkcjonalna: 
o prowadzi do powstania schematów funkcjonalnych klas obiektów (np. przedmiot do potrząsania, turlania)
- dziecko wykrywa metody działania służące do wywoływania interesujących je rezultatów
- asymilacja uogólniająca: 
o dziecko nie kieruje się powiązaniem przyczynowo skutkowym
o jego odkrycia w tym zakresie mają charakter magiczno-zjawiskowy
o dziecko odkrywa związek między pewnymi zdarzeniami w otoczeniu a odczuwaniem przyjemności
- asymilacja różnicująca
o na jej podstawie odkrycie relacji między elementem oznaczającym i oznaczanym
o np. ułożenie do karmienia jest elementem oznaczającym karmienie (element oznaczany)
o w toku rozwoju elementy oznaczające zmieniają się: przestają być związane z ciałem dziecka a odnoszą się do przedmiotów lub zachowań innych osób
- sposób rozwiązywania problemów zmienia się
o w stadium V dziecko próbuje znane schematy w nowej sytuacji (czynne eksperymentowanie)
o W VI stadium rzeczywiste działania na obiektach zostają zastąpione przez kombinacje myślowe możliwych, wyobrażonych działań w danej sytuacji
- Pod koniec okresu inteligencji sensoryczno-motorycznej – nowa forma inteligencji oparta na umysłowych obrazach przedmiotów i zjawisk, umożliwiająca upośrednienie relacji między dzieckiem a otaczającym je światem

Wrażenia i spostrzeżenia

- 18-24 m okres rozwoju obrazu
- w dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki)
- doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne – odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym
- pod koniec 1 r. ż. opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami
- w VI stadium int s-m – funkcja symboliczna: 
o zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków
o jej przejawy to: 
przyswajanie mowy
zabawa symboliczna
naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń
pierwsze przejawy wyobrażeń
- w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się
- w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach w których uczestniczyło
- obok języka dziecko

Uwaga

- uwagę przyciąga bodziec
- uwaga krótkotrwała
- w dzieciństwie doświadczenia fizyczne dotyczące cech przedmiotów i zjawisk które zwykle się nie zmieniają w toku życia a jedynie są zastępowane lub uzupełniane (np. kwaśny smak cytryny, kulisty kształt piłki)
- doświadczenia logiczno-matematyczne dotyczące relacji są modyfikowane w toku rozwoju oraz doświadczenia semiotyczne – odkrycie relacji między oznaczanym oznaczającym
- pod koniec 1 r. ż. opanowuje niektóre symbole rozumie i umie się posługiwać kilkoma słowami
- w VI stadium int s-m – funkcja symboliczna: 
o zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów za pomocą symboli i znaków
o jej przejawy to: 
przyswajanie mowy
zabawa symboliczna
naśladownictwo odróżnicowane (od wzoru)- punkt wyjścia do wyobrażeń
pierwsze przejawy wyobrażeń
- w wieku poniemowlęcym fascynacja dziecka symbolami i szybkość nauki w ich posługiwaniu się
- w ciągu 3 pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym: zna ok. 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne co pozwala mu porozumiewać się w sprawach codziennych i rozumieć proste historie i opowiadać o zdarzeniach w których uczestniczyło
- obok języka dziecko opanowuje takie systemy symboliczne jak: muzyka, rysunek, gesty czy liczby
-
Wyobraźnia

- dziecko ma wyobraźnie o czym chociażby świadczy rozwój zabawy
- w okresie poniemowlęcym kilka rodzajów zabawy: 
o najważniejsze to zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne i symboliczne – podstawa późniejszych zabaw tematycznych 
o zabawy manipulacyjne wywodzą się z zabaw funkcjonalnych
swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności
zwykle prowadzą do osiągnięcia określonego stanu rzeczy przez manipulacje na przedmiocie
np. potrząsanie grzechotką, wkładanie przedmiotów do pudełek, przenoszenie czy przewożenie klocków
stanowią podstawę zabaw konstrukcyjnych
o zabawy konstrukcyjne wywodzą się z manipulacyjnych
w wyniku których dziecko (w sposób mniej lub bardziej zaplanowany) dąży do uzyskania jakiegoś wytworu i dostrzega rezultat swego działania 
np. wieża z klocków, rysunek, zamek z piasku
w tym wieku bardziej zainteresowane samym działaniem niż rezultatem
- zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o umyśle
- strukturę wczesnej zabawy w udawanie (ok. 18m) możemy odczytać jako relacje między trzema elementami: 
o podmiotem (zwykle jest nim samo dziecko)
o podstawową reprezentacją (aktualny przedmiot, którym bawi się dziecko, np. klocek)
o rozkojarzoną reprezentacją, tj. reprezentacją drugiego rzędu, dotyczącą treści udawania, np. że klocek jest filiżanką
o proces rozkojarzenia pozwala dziecku traktować udawaną treść odrębnie od rzeczywistych cech i relacji
- zdolność do udawania (18-24m) – dzieci nie tylko same zaczynają odgrywać sytuacje na niby lecz rozumieją udawanie innych osób, np. gdy matka w zabawie udaje że banan to słuchawka telefoniczna
- 3 formy zabawy w udawanie: 
o forma udawania substytucyjnego – jakiś obiekt jest tym czym naprawdę nie jest
o forma prawdy – traktowaniu obiektu tak jakby posiadał jakieś cechy których w rzeczywistości nie ma ( np. udawanie że ma się mokre ubranie)
o forma istnienia – wyobrażenie sobie czegoś czego nie ma (np. kapelusz na czyjejś głowie)
-

Pamięć

- pamięć dziecka ma charakter mimowolny
-

Myślenie Wyobraźnia

- dziecko ma wyobraźnię
- myślenie włączone w działanie
- proces interioryzacji od 1, 5 r. ż
- w wieku 2 lat połączenie myślenia z rozwojem mowy
- mowa intelektualna – zaczyna wyrażać myśli
- myślenie staje się myśleniem językowym – za pomocą słów
- myślenie konkretno-obrazowe
- połowa 2 r. ż. ważny moment nabywania przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych (dziecięca teoria umysły)
- dziecko staje się zdolne do myślenia o rzeczach nieobecnych (poszukiwanie ukrytego przedmiotu) i możliwych, wyobrażonych zdarzeniach mówienie o przeszłości, planowanie przyszłości, przejawy zadowolenia gdy plan się powiódł i niezadowolenia gdy nie powiódł
- 2-3 lata dzieci rozumieją że umysł zawiera niewidzialne stany mentalne – myśli które różnią się od przedmiotów
- nie rozumieją natomiast czym jest aktywność umysłowa, moment ten następuje w wieku 4 lat
- dziecko musi więc dokonać 2 odkryć: 
o umysł jest sumą stanów psychicznych, zbiorem myśli i pragnień
o umysł reprezentuje świat, aktywnie produkuje te stany mentalne
o dopiero to drugie odkrycie pozwala zrozumieć fałszywe przekonania, żarty, kłamstwa i metafory
-

Mowa

- nazywa po swojemu przedmioty
- w wieku 2 lat połączenie myślenia z rozwojem mowy
- mowa intelektualna – zaczyna wyrażać myśli
- myślenie staje się myśleniem językowym – za pomocą słów
- dziecko nie używa pojęć tylko słowa
- słowo odnosi się do konkretnego obiektu lub do obiektu które dziecko zna
- przy tworzeniu słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi) co prowadzi do hiperregularyzacji (np. dać jeść „piesowi” – bo: koniowi)
- w procesie opanowywania języka biorą udział: 
o mechanizmy wrodzone
o materiał językowy który słyszy dziecko
o kontekst sytuacyjny i środowiskowy
- 2 r. ż. 
o dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń)
o zna wiele nazw dźwiekonaśladowawczych
o wymawia słowa, popełniając wiele zniekształceń fonetycznych
o jego wypowiedzi początkowo mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych, jedno słowo w funkcji zdania)
o następnie zlepki dwuwyrazowe bez reguł gramatycznych ( np. mama lala)
o mowa dziecka ściśle związana z jego działaniem i zrozumiała w połączeniu z rozgrywającą się sytuacją = mowa sytuacyjna
o zaznacza się przewaga funkcji ekspresywnej (wyrażanie przeżyć, postaw) i impresywnej (wywieranie wpływu na słuchacza) nad symboliczną
o mowa telegraficzno-autonomiczna łączy słowa ale nie gramatycznie
- 3 r. ż. 
o słownik liczy 100-1500 słów
o znaczenia słów wyraźnie określone
o słowa bez zniekształceń fonetycznych
o zdanie zgodnie z regułami gramatycznymi
o zdania 3-4 słowa a nawet z 20 i więcej
- między 2 a 3 r. ż. wzrasta długość wypowiedzi
- zaznaczają się różnice związane z płcią
o wyraźniejsze różnice występują w 2 r. ż. 
o dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy
- 2 r. ż wypowiedzenia które nie maja jeszcze formy zdaniowej
- liczba zdań wzrasta wyraźnie między 18 a 30 m
- znaczący przyrost formy zdaniowej = pogranicze wczesnego i średniego dzieciństwa
- w drugim półroczu 2 r. ż. wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie
- w 3 r. ż. wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie
- dziecko zaczynające przedszkolny wiek potrafi budować zgodnie z zasadami gramatycznymi wszystkie rodzaje zdań 


ROZWÓJ EMOCJONALNY I SPOŁECZNY

Emocja – krótkotrwały stan
Uczucie – stały stan, trwały

- 2 r. ż dziecko pragnie przebywać z dorosłymi, szczególnie tymi wzbudzającymi pozytywne emocje
- uczestniczą w codziennych pracach naśladując dorosłych
- dziecko wprost wyraża swoje pragnienia i potrzeby
- rozumie pragnienia i potrzeby innych osób
- psychologia pragnień: 3 r. ż
o dziecko często mówi o swoich i innych ludzi potrzebach
o skłonność dziecka do mówienia o własnych emocjach i refleksjach nad nimi oraz rozumienie emocji innych sprzyja nawiązywaniu kontaktów społecznych i umożliwia dzielenie się doświadczeniami
- uczucia dziecka w wieku poniemowlęcym są żywe, zmienne, szybko przechodzą w przeciwstawne
- ich reakcji – gwałtowne, silnie związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych oraz zaciekawieniem
- rozwój emocjonalny zależy od dojrzewania układu nerwowego
- procesy pobudzenia nadal dominują nad hamowania
- zjawisko to związane jest z temperamentem
- między 2 a 3 r. ż pojawiają się uczucia złożone (zazdrość, duma, wstyd poczucie winy, zakłopotanie)
o wiąże się to z poczuciem własnego „ja” oraz rozumienia sytuacji społecznych
o wzajemność oddziaływań między rozwojem poznawczym a emocjonalnym
o nowe emocje wymagają dojrzałości poznawczej = lepsze rozumienie siebie i innych osób
- dziecko zaczyna być inicjatorem kontaktów społecznych
- pierwsze kontakty z rówieśnikami – spojrzenia lub „zachowania zaczepne”
- zabawy ze społecznego punktu widzenia to zabawy samotne lub równoległe

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

- rozwój odrębności psychicznej i poczucia własnego „ja”
- poczucie to wiąże się ze zrozumieniem stałości przedmiotu oraz rosnąca samodzielnością, która staje się podstawą poczucia sprawstwa (autorstwa zdarzeń i zmian)
- pierwsze przejawy poczucia „ja” – rozpoznawanie siebie w lustrze 15 a 24 m
- najważniejszym lustrem dla dziecka są inni ludzie i ich opinie (lustro społeczne)
- kształtowaniu się odrębności sprzyja komunikowanie się (rozmowa o przyczynach zdarzeń, uczuciach i potrzebach) a także słyszenie własnego imienia
- tworzenie się własnego „ja” wyraża się w: 
o używaniu słowa „ja”
o dziecięcym negatywizmie (przeciwstawianie się prośbą i konsekwentna werbalna odmowa- upór)
- 3 lata- wiek przekory
- Erikson – 2 r. ż nazywa: autonomia – wstyd (zwątpienie)
- Dziecko uniezależnia się od rodziców (trochę)


ROZWÓJ W OKRESIE PRZEDSZKOLNYM


ROZWÓJ MOTORYCZNY

- wzrost sprawności motorycznej
- ten okres nazywany 1 apogeum motoryczne lub złoty okres motoryczny (biegi, skoki, kopnięcia piłki, chwyt i rzut piłką)
- zwykle opanowują kilka czynności jednocześnie



ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia

- intensywny rozwój f-cji symbolicznej
- dziecko nie rysuje tego co widzi tylko to co wie
- egocentryzm przedszkolaka – nie potrafi przyjąć cudzej perspektywy

uwaga 
- trwałość uwagi się zwiększa
- pod koniec tego okresu stopniowe przechodzenie od funkcji mimowolnej do dowolnej uwagi
- pamięć percepcji – dziecko zaczyna kierować swoimi procesami poznawczymi
-


pamięć

- zwiększa się pojemność pamięci a także trwałość i szybkość zapamiętywania
- przedszkolaki lepiej pamiętają obrazy
- pamięć ma charakter emocjonalny
- reminiscencja – po pewnym czasie pamiętają lepiej niż zaraz po wyuczeniu się 

myślenie

- myślenie konkretno - obrazowe
- 3 fazy wg Piaget: 
o rozwój obrazów umysłowych, najpierw wyobrażenia statyczne potem dynamiczne, i transformacyjne przekształcanie – od 2 do 3, 54 lata
o rozwój funkcji symbolicznej (4-5, 5 r. ż) coraz lepiej korzysta z symboli, postęp funkcji symbolicznej także w mowie
o pod koniec obserwujemy przyswajanie pojęć stałości
- myślenie przedszkolaka można scharakteryzować jako: 
o animizm (nadawanie cech żywych przedmiotom)
o antropomorfizm (nadawanie cech ludzkich)
o artyficjalizm (przekonanie że zjawiska i obiekty powstały specjalnie dla potrzeb człowieka, np. że księżyc świeci żeby oświetlać drogę
- myślenie ma charakter magiczny
- egocentryzm przedszkolaka – nie potrafi przyjąć cudzej perspektywy
- dzieci tworzą wiele nowych słów- neologizmy (korzystając z zasad gramatyki)
- umiejętność opowiadania i stosowania opisów, umiejętności narracyjne
- umiejętności te związane są z rozwojem myślenia

mowa

- dzieci tworzą wiele nowych słów- neologizmy (korzystając z zasad gramatyki)
- umiejętność opowiadania i stosowania opisów, umiejętności narracyjne
- konwersacje
- mowa egocentryczna – dziecko mówi samo do siebie
- na pytania które zadaje przedszkolak (a zadaje ich bardzo wiele) odpowiadamy zgodnie z prawdą



ROZWÓJ EMOCJONALNY

- emocje łatwo i spontanicznie wyrażane
- dziecko próbuje dostosować emocje do sytuacji
- intelektualizacja uczuć
- uczucia wyższe – związane z poznaniem świata, relacji w grupie, przedszkolak jest zdolny do współczucia
- uczucia moralne i estetyczne
- dziecko zaczyna się bać tego czego nie ma (jemu się wyobraża)
- źródła lęku zmieniają nie tylko przez wyobraźnię
- liczba reakcji gniewu wzrasta, przedszkolak wyraża gniew w sposób werbalny

ROZWÓJ SPOŁECZNY

- proces uspołecznienia
- ważna rodzina, wzrasta rola ojca
- coraz ważniejsze kontakty z rodzeństwem
- coraz ważniejsi rówieśnicy
- zabawa wspólna (dzieci bawią się razem) ale brak jeszcze podziału na role
- pod koniec tego okresu zabawa zespołowa, wyraźny podział na role
- coraz więcej zachowań o charakterze współpracy i współczucia
- zachowania o charakterze rywalizacji
- przedszkolak jest egocentryczny i nie jest zdolny do empatii o charakterze poznawczym jest zdolny tylko do reagowania na stan emocjonalny
- w przedszkolu dziecko zwykle ma jedną koleżankę (kolegę) i ten wybór jest przypadkowy

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

- identyfikacja płci, upodobanie do wzorca płci
- o wiele większe przyzwolenie na zachowania agresywne u chłopców
- chłopcy wykazują mniejszą tolerancję
- identyfikacja płciowa – źle jeśli reagujemy wyraźną dezaprobatą na np. zabawę chłopca w dom lub lalkami
- obraz własnej osoby: 
o powierzchowna na początku
o początki „ja” idealnego (jaki chciałbym być a jaki jestem)
o sądy wartościujące (dziecko ocenia siebie – chwiejne oceny)
- cały czas widoczny temperament dziecka
- w przedszkolu widać przejawy nadpobudliwości – zespół ADHD
- kształtują się cechy charakteru
- Freud nt. osobowości
o 3-6l stadium falleliczne
o dziecko czerpie przyjemność
o kompleks: 
Edypa (chłopcy) oczekuje że mama będzie zaspokajała jego potrzeby erotyczne a ojciec jest jego rywalem, uczucia do matki, lęk kastracji zostaje zwiększony poprzez wyparcie i identyfikacje z ojcem
Autoeleksy??? (dziewczęta) jw. ponadto dziewczęta przezywają zazdrość o penisa
- Erikson nt. osobowości
o Okres inicjatywa-poczucie winy
o Dziecko zaczyna podejmować różne działania
o Coraz lepiej realizuje inicjatywę
o Nie można ograniczać inicjatywy bo rozwinie się poczucie winy i rozwój nie przebiegnie prawidłowo
-

ROZWÓJ W OKRESIE SZKOLNYM


ROZWÓJ MOTORYCZNY

- znaczne wzmocnienie fizyczne
- okres najniższej śmiertelności
- rozrost mózgu w sensie przyrostu masy
- mielinizacja ukł. Nerwowego 
- to co u przedszkolaka + ekonomiczność
- największe tempo rozwoju poszczególnych cech motorycznych, zwinność, szybkość
- najłatwiejsze przyswajanie ruchów
- okres ten nazywany II apogeum motoryczne – okres dziecka doskonałego motorycznie
- pogłębia się dymorfizm płciowy
- coraz wyraźniej widać wpływ aktywności na sprawność 
- obecnie deficyt ruchów w tym okresie, zaleca się 4x40x140

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia

- wrażenia rozwijają się
- wrażenia kinestetyczne (z mięśni, ścięgien i stawów)
- rozwój spostrzeżenia, spostrzegawczość
- rozwój zdolności obserwacyjnych, coraz dokładniejsze

uwaga

- poprawia się
- dowolna
- zdolność koncentracji
- pojemność, przestrzeń i podzielność powiększa się, 

wyobraźnia

- wyobraźnia dowolna
- zanika korzystanie z fantazji jako uzupełnienia luk wiedzy
- dziecko poznaje świat
- jest realistą

pamięć

- pamięć logiczna rozwija się i jest częściej stosowana niż pamięć mechaniczna (już wykształcona)
- rozwijają się wszystkie cechy pamięci, zwłaszcza szybkość i trwałość, pojemność, dokładność; jedyna cecha rozwijająca się wolniej to gotowość
- rozwija się pamięć słów

mowa

- największa złożoność mowy
- zdania złożone
- w szkole dziecko zaczyna język analizować
- mowa ustna i pisemna

myślenie

- stadium operacji konkretnych
- dziecko potrafi operacje dokonywać w głowie i przetwarzać w głowie
- operacje te odnoszą się do konkretnych danych
- dziecko może myśleć tylko o tym czego doświadczyło
- zdolność do decentracji poznawczej
- operacje umysłowe są odwracalne (potrafi wrócić myślą do początku operacji)
- zrozumienie
- myślenie staje się samodzielną, wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiega zgodnie z zasadami logiki
- rozwija się myślenie pojęciowe czyli słowno-logiczne


GOTOWOŚĆ SZKOLNA

- na początku dzieci chcą iść do szkoły
- później postawy dzieci się polaryzują

ROZWÓJ EMOCJONALNY

- stabilność
- zrównoważenie emocjonalne
- dziecko potrafi kontrolować swoje emocje

ROZWÓJ SPOŁECZNY

- rodzice autorytetami
- oprócz rodziców wielkim autorytetem jest pani w szkole
- w 1 klasie (szczególnie) dzieci potrzebują bardzo indywidualnego kontaktu z panią
- coraz ważniejsza jest grupa rówieśnicza
- dziecku coraz bardziej zależy na opinii
- dziecko ma swojego przyjaciela, wybranego nie przypadkowo
- inaczej przyjaźnią się chłopcy („ramię w ramię) niż dziewczynki („twarzą w twarz”)

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

- rozwój „ja” idealnego, realnego, samoocena
- rozwój zainteresowań
- kształtuje się podmiotowość
- rozwój wg Freuda i Eriksona (książka)



ADOLESCENCJA (10-20 r. ż.)


- bardzo ważny okres w życiu
- dokonuje się w tym okresie wiele przeobrażeń u dziecka- okres dojrzewania
- zmiany o charakterze psychicznym i fizycznym
- trudno tak dokładnie powiedzieć kiedy człowiek jest dorosły
- dojrzałość jest kategorią fizycznym a dorosłość psychologiczno-społeczną


ROZWÓJ FIZYCZNY

- na początku okresu adolescencji pokwitanie – wzmożone tempo przyrostu wysokości a później także masy
- odbywa się w różnym wieku (u dziewcząt średnio 2 lata wcześniej))
- dalsze zmiany dotyczą proporcji twarzy
- następnie ujawnianie się cech płciowych
- dojrzewanie płciowe: 
o śr 1314 r. ż. . u dziewcząt 1 miesiączka
o u chłopców wyznacznikiem jest 1 wytrysk nasienie oraz owłosienie
- zmiany uwarunkowane są genetycznie i środowiskowo

MOTORYKA

- dymorfizm płciowy (zróżnicowanie dziewcząt i chłopców)
- większość cech motorycznych stabilizuje się już w 1516 r. ż. 
- u chłopców dalszy intensywny rozwój, postęp nawet do 1920 r. ż. 
- u dziewcząt – niechęć do aktywności fizycznej (spowodowana np. kłopotami z akceptacją swojego ciała)
- u dziewcząt, które są nieaktywne następuje pogorszenie sprawności motorycznej
- w czasie wzrostu - kłopoty z koordynacją spowodowane zmieniającymi się proporcjami ciała
- chłopcy przyrastają głównie w tkankę mięśniową a dziewczęta w tkankę tłuszczową
- lenistwo ruchowe – u niektórych młodych ludzi – wynika ono trochę z układu nerwowego



PROCESY POZNAWCZE

WRAŻENIA I SPOSTRZEŻENIA

- okres największej wrażliwości i czułości zmysłów
- spostrzeżenia dokładne, bogate w szczegóły wielostronne
- polepsza się analiza i synteza percepcji
- coraz lepsza obserwacja oraz orientacja w czasie i przestrzeni
- coraz lepiej rozumiana symbolizacja treści

PAMIĘĆ I UWAGA

- istotny rozwój pamięci logicznej
- mimo wszystko nadal funkcjonuje pamięć mechaniczna
- 18 r. ż. następuje stabilizacja pamięci mechanicznej a po pewnym czasie regres
- zdolność zapamiętywania materiału abstrakcyjnego
- przewaga pamięci dowolnej
- wzrasta rola werbalizacji
- słowo wspomaga zapamiętywania
- rozwija się uwaga dowolna

WYOBRAŹNIA

- intensywnie wykorzystywana
- niezbędna w myśleniu hipotetycznym
- wyobraźnia pozostaje w związku z przeżyciami emocjonalnymi
- z powodu bardzo silnych przeżyć – potrzeba autoekspresji poprzez środki artystyczne (np. , plastyczne literackie itp.)

MYŚLENIE

- wg Piaget: na ten okres (o. adolescencji) przypada ostatni etap rozwoju myślenia
- okres operacji formalnych (wychodzą one poza obserwację i doświadczenia a człowiek może je formułować dzięki hipotezą o rzeczach nieznanych)
- poziom idei wyrażonych w języku, np. symbole, słowa 
- młody człowiek potrafi myśleć co mogło by być
- myślenie hipotetyczno-dedukcyjne pozwala również na wyprowadzanie wniosków z hipotez a nie z obserwacji]
- nowa postawa wobec problemu – młody człowiek szuka ogólnych praw rządzących rzeczywistością, eksperymenty i doświadczenia
- krytycyzm myślenia wobec siebie, innch ilub świata
- młodzi ludzie mają skłonności do filozofowania, dyskusji, stawiania problemów


ROZWÓJ EMOCJONALNY

- okres wzmożonej emocjonalności
- żywość i intensywność emocji
- wszystko to wynika z fizjologii (hormony) oraz doświadczenia społecznego ( pojawiają się zupełnie nowe sfery, np. sfera seksualna)
- chwiejność emocjonalna, oscylacja między krańcowymi emocjami
- bardzo często są to uczucia bezprzedmiotowe
- młodzi ludzie mają skłonność do pogłębiania przeżyć
- mają zdolność do samokontroli emocjonalnej ale często tej samokontroli nie starcza na tak silne emocje
- niektórzy mają tendencję do maskowania uczuć, przeżywania w środku, nie uzewnętrzniania
- źródła emocji często mają charakter społeczny (akceptacja społeczna) zjawisk ogólnych typu choroba, śmierć, wygląd
- gniew pojawia się kiedy frustrowane są potrzeby
- okres nieśmiałości, zakłopotania i wstydu
- a jednocześnie radość życia, zadowolenie entuzjazm
- młodzi ludzie dziwią się światem i się nim zachwycają
- pojawiają się uczucia wyższe, społeczne i moralne
- uczucia estetyczne – bowiem jest to okres twórczości własnej, wzmożona wrażliwość na twórczość
- rola rysunku się zmniejsza na rzecz słowa pisanego (wiersze, pamiętniki)

WOLA

- okres podczas którego wzrasta ryzyko negatywizmu, który bierze się z poczucia bycia dorosłym np. bierny opór (np. kiedy młody człowiek udaje że nie słyszy próśb, nie reaguje na nie), jawny bunt
- młodzi ludzie często mają potrzebę czynów nieprzeciętnych, potrzebę wyczynu, silną potrzebę mocnych doznań, wyładowania energii
- chęć kształtowania samego siebie (np. mówienie co poniedziałek „rzucę palenie”)


ROZWÓJ SPOŁECZNY

RODZINA
- jej wpływ maleje stopniowo
- nadal zaspakaja potrzeby młodego człowieka
- konflikty z rodzicami
- największe ryzyko „nienadążania” rodziców za zmianami dziecka co prowadzi do konfliktów
- kryzys autorytetu rodziców, teraz dziecko zaczyna oceniać rodziców
o kryzys ten czasami jest wyrazem rozczarowania
o jeśli jest wyraźny = bunt okresu dojrzewania
- w okresie późnej adolescencji kontakty z rodzicami przekształcają się w partnerskie
- osłabienie więzi emocjonalnych w rodzinie
- młodzi ludzie potrzebują dowodów wsparcia
- po adolescencji następuje stabilizacja kontaktów

GRUPA RÓWIEŚNICZA
- wzrasta autorytet grupy rówieśniczej
- uniformizacja (takie same ubrania, taka sama muzyka)
- młodemu człowiekowi bardzo zależy na akceptacji
- warto wiedzieć z kim dziecko się kontaktuje
- grupa rówieśnicza zaspokaja wiele istotnych potrzeb (poczucie bezpieczeństwa, przynależności, akceptacji, wsparcia jednostki, uczucie samodzielności)
- młody człowiek w grupie rozwija swoje kompetencje społeczne
- jeżeli cele realizowane przez grupę nie są właściwe – rodzice muszą interweniować
- młody człowiek w tym wieku jest bardzo podatny na wpływy (uwaga sekty)
- grupy nieformalne są powszechnym zjawiskiem
1) najbliżsi przyjaciele
- przyjaciel- osoba oddana, godna zaufania, wspierająca
- na początku adolescencji wymagania w stosunku do przyjaciela są bardzo duże, wyraźny wymóg wyłączności
- na początku są to przyjaźnie obu płci
2) paczki
- kilkuosobowe grupy zaprzyjaźnionych osób
- na początku jednej płci
- ekskluzywne (do już istniejącej paczki trudno się dostać)
3) grupy koleżeńskie
- tj. paczki
- tylko że bardziej liczne i nie tak ekskluzywne
4) bandy
- grupy młodzieżowe ocierające się o granice prawa
- bardzo wyraźna struktura wewnętrzna (przywódca, poddani, hierarchia, normy)
- cele nie zawsze właściwe

ZWIĄZKI INTYMNE
- podczas adolescencji następuje istotny rozwój seksualny
- pierwsze formy aktywności seksualnej
- wiek inicjacji seksualnej

MIŁOŚĆ

- zanim uczucia skierowane zostaną na: tego jedynego” to są one kierowane na ćwiczenia
o adoracja – forma przygotowawcza polega na silnej sympatii osoby tej samej płci (lub nie) i starszej
o flirt – wyraża dążenie do nawiązania kontaktu o charakterze erotycznym
rodzaje miłości
m. szczenięca (1516 r. ż.)
- hałaśliwa, krótkotrwała, wszyscy dookoła o niej wiedzą
- nie jest ważny obiekt tylko samo uczucie
- osoba skoncentrowana na sobie
m. cielęca (ok. 16 r. ż.)
- miłość wiążąca się z kultem osoby kochanej
- osoba kochana jest stawiana na piedestale
m. romantyczna
- wyraźna przewaga elementów duchowych nad zmysłowymi
- zwykle nieszczęśliwa
m. dojrzała
- wczesna dojrzałość
- warunkiem jest dojrzałe „ja”
- zawiera wszystkie pierwiastki poprzednich miłości

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

- bardzo istotny okres w rozwoju osobowości 
- na początku człowiek odkrywa swój świat psychiczny, zainteresowania
- introspekcja – wgląd w siebie
- rozwinięte „ja” realne i „ja” idealne
- o dobrym przystosowaniu świadczy umiarkowane „ja”
- zdolność do samooceny (wahająca się jeszcze ale już jest)
- powstaje uczucie dorosłości i wzorzec dorosłości (ważne jest co ten wzorzec zawiera)
- wzmożone poczucie własnej odrębności
- wzrasta potrzeba ekspresji
- u niektórych silna potrzeba samodzielności
- potrzeba różnicowania, pogłębiania zainteresowań
- rozwija się światopogląd, duże zainteresowanie rozważaniem problemów moralnych, filozoficznych, teoretycznych
- rozważając te problemy – chwiejne stanowisko (uwaga sekty subkultury)
- młodzi ludzie są idealistami

Rozwój wg Freuda: 
- forma genitalna (ostatnia) kierująca się na inne osoby zaspakajana przez akt erotyczny i seksualny
- realizowanie życiowych ról, przygotowanie
Rozwój wg Eriksona: 
- etap tożsamości – rozproszenia ról, poszerzenia tożsamości
- podstawowe znaczenie – ukształtowanie poczucia tożsamości („ja wiem że ja to ja niepowtarzalny”)
- jeżeli mamy ukształtowane poczucie tożsamości potrafimy odpowiedzieć na pytanie tj. kim jestem? jaki jestem? Jakie jest moje miejsce w życiu
- tożsamość syntetyczna (od grupy) czasami się zdarza
- tożsamość negatywna – człowiek. . . . 
- uważał on że społeczeństwo daje człowiekowi czas – moretorium – wypróbowujemy wtedy role społeczne bez ponoszenia odpowiedzialności




WCZESNA DOROSŁOŚĆ 2023-3540 r. ż. 

KRYTERIA DOROSŁOŚCI

Dorosłość 
– faza życia, w którą wkracza człowiek po gwałtownych zmianach rozwojowych prowadzących do dojrzałości biologicznej i społecznej, 
– wyraża się w zdolności do prokreacji
– odpowiedzialnego podejmowania nowych ról społecznych związanych z zakładaniem rodziny, rodzeniem i wychowywaniem dzieci, rozwijanie (podejmowanie) aktywności zawodowej
– autonomiczne kierowanie własnym życiem

3 rodzaje kryteriów: 
1) zadania rozwojowe
2) zmiany w strukturze życia związane z wydarzeniami typowymi dla różnych faz dorosłości
3) kryzysy życiowe wobec których staje jednostka 
a ponadto: 
- pełnia sił fizycznych
- poziom sprawności intelektualnej co umożliwia niezależność ekonomiczną
- samodzielno0ść w rodzinie, domu pracy

Zadania rozwojowe (wprowadził to pojęcie Havighurst)
- Problem wobec którego staje jednostka
- - wynikają z trzech źródeł: 
o dojrzewania fizycznego, 
o nacisków kulturowych 
o indywidualnych aspiracji i wartości
Wyróżnia on następujące zadania rozwojowe: 
1. wybór małżonka
2. uczenie się współżycia z nim
3. założenie własnej rodziny
4. wychowanie dzieci
5. prowadzenie domu
6. rozpoczynanie pracy zawodowej
7. podejmowanie obowiązków obywatelskich
8. znalezienie pokrewnej grupy społecznej


Wg Eriksona okres ten to intymność – izolacja a głównym zadaniem: 
- wybór dróg samorealizacji w określonym środowisku społecznym
- wybór partnera życiowego( osiągnięcie zdolności do intymnych relacji z bliską osobą podejmowanie odpowiedzialności za nią)
- integracja doświadczeń z różnych obszarów aktywności
dylematykryzysy z tym związane: 
- izolacja – intymność
- stosowanie mechanizmów projekcyjnych
- dotrzymywanie obietnic i podjęcie odpowiedzialności
- życie samotne – życie w rodzinie
*Jednostka która osiąga ten etap rozwoju posiada względnie zintegrowaną osobowość i ukształtowane poczucie własnej tożsamości= warunki do ukształtowania się zdolności przeżywania bliskich kontaktów z bliską osobą
· młody człowiek nie posiadający wyraźnie określonej własnej tożsamości, może nie rozróżniać swoich lęków, marzeń czy pragnień od odczuć otaczających go osób



wg Levinsona zadani rozwojowe: 
- podjęcie roli zawodowej
- założenie rodziny
- sformułowanie wyraźnych marzeń i oczekiwań wobec przyszłości
- uczestniczenie w relacji mistrz – uczeń
dylematykryzysy: 
- dylematy związane z wyborem zawodu: wartości ekonomiczne – satysfakcja
- oczekiwania grupy społecznej – własne ambicje i dążenia
- konflikty związane z nowymi rolami społecznymi: praca zawodowa – obowiązki rodzinne
środki do rozwiązywania kryzysów: 
- nowe sposoby poznawania świata i samego siebie
- określenie własnej tożsamości
- korzystanie z wzorców kulturowych
- osiąganie kolejnych stopni autonomii

Dojrzałość psychiczna: 
1) autonomia jednostki
- człowiek może realizować własne podmiotowe działania, niezależnie od czynników determinujących
- wskaźnik: stabilność działania mimo „zakłóceń”
2) wgląd we własne motywy postępowania
- im bogatsza wiedza o sobie tym większe szanse poznania innych a w konsekwencji możliwość podejmowania właściwych decyzji
- samowiedza dojrzała= struktura wiązkowa ( układ uporządkowanych sądów tworzących ogólne całości, relacje między wiązkami są niejasne lub nieokreślone) + hierarchiczna( zbiór sądów i samoocen uporządkowanych pod względem stopnia ogólności)
- dzięki temu człowiek zna swoje możliwości, predyspozycje, potrafi przewidywać skuteczność swoich działań a w konsekwencji dokonywać słusznych wyborów
3) stosunek do innych
- postawa odpowiedzialności i szacunku dla drugiej osoby jednocześnie niezależność od innych
- ważną rolę odgrywa umiejętność uporządkowania i kontrolowania własnych emocji oraz posiadanie realistycznego obrazu świata

ROZWÓJ MOTORYCZNY

- osiąga szczyt 
- największa wydolność organizmu
- optymalna zdolność do pracy i najwyższy stopień jej wydolności
- znaczącą rolę odgrywa aktywność fizyczna

ROZWÓJ PONAWCZY

FUNKCJONOWANIE ZMYSŁÓW
- funkcje koordynacyjno – regulacyjne 
- rozwój w obrębie wielu funkcji
- wzrasta wrażliwość oka na światło ale później spadek jeszcze w tym okresie
- powiększa się pole widzenia peryferycznego
- ostrość widzenia bez zmian osiągnęła szczyt 18-20 r. ż. 
- najpierw wzrasta zdolność widzenia bliskich przedmiotów a pod koniec okresu obniża się a zastępuje ją powoli zdolność widzenia dalekich przedmiotów
- okres najlepszej ostrości słuchu
- słyszalność dźwięków stopniowo minimalnie pogarsza się

F-CJONOWANIE PAMIĘCI





POZIOM INTELEKTUALNY

- po koniec wczesnej dorosłości poziom sprawności w nabywaniu i posługiwaniu się wiedza abstrakcyjną powoli spada
-

MYŚLENIE POSTFORMALNE

- po koniec wczesnej dorosłości poziom sprawności w nabywaniu i posługiwaniu się wiedza abstrakcyjną powoli spada
- problemy laboratoryjne (wymagają zastosowania abstrakcyjnego, formalnego rozumowania); zadania codzienne ( spotykane codziennie, bądź hipotetycznie, ważne w życiu człowieka)
- charakter myślenia metasystemowy, relatywistyczny i dialektyczny oraz umożliwia on nie tylko rozwiązywanie ale i odkrywanie problemów: 
o relatywizm w myśleniu
· zrozumienie iż wiedza zależy od subiektywnych doświadczeń z punktu widzenia jednostki
· pozwala uwzględnić punkt widzenia innych osób
o struktury dialektyczne
· zorientowane na zmianę (podiom zwraca uwagę na to iż każda struktura może w rzeczywistości się zmieniać)
· obiekt umiejscawiany jest w obrębie większej całości opisywanej strukturalnie i funkcjonalnie (forma)
· wzajemne relacje – związki między poznawanymi zjawiskami, ich wieloznaczność i różnorodność
· próby koordynacji różnych systemów
o odkrywanie problemów
· umiejętność ta może być użyta nie tylko w stosunku do konkretnych problemów ale także do niedookreślonych (posiadających wiele prawidłowych rozwiązań)
o operacje systemowe, metasystemowe i paradygmatyczne
· operacje systemowe określone są na klasach i relacjach między klasami, wprowadzając przez utworzenie systemów, wyższy stopień uporządkowania zbioru
· operacje metasystemowe – wyznaczają relacje między systemami w ramach struktury nadrzędnej, zwanej meatsystemem. Wyłania się on gdy jednostka potrafi wykonać wszystkie operacje na klasach systemów
· operacje paradygmatyczne porządkują systemy systemów w wyniku czego tworzy się bardziej złożona struktura zwana polem
poziom regulacji intersystemowych: 
myślenie postformalne oparte na regulacjach postformalnych pozawala na koordynowanie różnych punktów widzenia w konsekwencji czego jednostka zdolna jest akceptować nawet wzajemnie wykluczające się myśli, odczucia czy oceny z danym problemem

poziom regulacji autonomicznych
wyraża zdolności podmiotu do podjęcia odpowiedzialności za własne działania i rozwój przy jednoczesnym uwzględnianiu różnego rodzaju ograniczeń w ujawnianiu indywidualnych dążeń; pozwala na subiektywne przeżywanie problemów a przez to ujmowanie ich poznawczych i afektywnych komponentów; wielopłaszczyznowe ujęcie problemu


ZWIĄZKI UCZUCIOWE I KONTAKTY RODZINNE


- warunkiem dojrzałość psychiczna

PERIODYZACJA życia rodzinnego ze względu na kształtowanie się więzi rodzinnej: 
1) faza wstępna – narzeczeństwo (od poznania do ślubu)
2) faza tworzącej się więzi małżeńskiej (od ślubu do urodzenia się pierwszego dziecka)
3) rozbudzenie i rozwój postaw rodzicielskich (od niemowlęcia do okresu osiągnięcia przez dziecko dojrzałości)
4) faza wzajemnego partnerstwa rodzinnego (okres, w którym rodzice mieszkają razem z dorosłymi i samowystarczalnymi pod względem materialnym dziećmi)
5) faza „pustego gniazda” (okres od momentu opuszczenia domu przez ostatnie dziecko do śmierci jednego ze współmałżonków)

okresy spiętrzenia konfliktów w rodzinie: 
- bezpośrednio po ślubie
- po urodzeniu 1 dziecka
- po urodzeniu 2 dziecka
- kiedy dziecko osiąga 13-14 lat
- gdy dziecko osiąga 17-18 lat
- po usamodzielnieniu się dziecka

WYBÓR WSPÓŁMAŁŻONKA
- samodzielna decyzja
- pierwsze konflikty po ślubie wynikają z często z mglistego wyobrażenia oczekiwania odnośnie obowiązków
NARDZODZINY PIERWSZEGO DZIECKA
- oznacza to dla małżonków przyjęcie na siebie nowych ról społecznych
- podjęcie odpowiedzialności za dziecko
- zmienia się rytm życia małżonków
- urodzenie dziecka wpływa tez nieraz na zmianę w odczuwaniu własnej tożsamości i sprawia że kobieta czuje się bardziej dojrzała i bardziej odpowiedzialna ale nieraz tez czuje się bardziej ograniczona
- ojcowie poświęcają czas dziecku zwykle na wspólną zabawę podczas gdy matka wykonuje przede wszystkim czynności opiekuńcze związane z zaspokojenie potrzeb fizjologicznych
MACIERZYŃSTWO I OJCOSWTO
- opiekowanie się małym dzieckiem jest niekiedy przyczyną silnych stresów i frustracji wynikających z poczucia niewłaściwego spełniania roli rodzica
- opiekowanie się dzieckiem dostarcza rodzicom mimo tego wiele radości i satysfakcji oraz wzbogaca ich rozwój osobowy
MIŁOŚĆ MAŁŻEŃSKA
-wg Reiss miłość= proces w którym na początku emocja „poraża” ludzi, następnie jest im dobrze ze sobą i wzajemnie dążą do podtrzymania więzi,; Rozwija się uczucie wzajemnej zależności, któremu towarzyszy poczucie straty w przypadku rozdzielenia; w stadium czwartym wraz z pogłębianiem się wzajemnych relacji następuje osobowe spełnienie się partnerów









Tutaj trzeba narysować trójkąt miłości= książka 221








ROZWÓD
- największa liczba rozwodów- małżeństwa krócej niż 7 lat zawarte przez osoby niepełnoletnie oraz ze względu na ciąże
- przyczyny kłopoty seksualne, z porozumieniem się, problemy materialne, niezgodność w kwestii wychowania dzieci
- wydarzenie traumatyczne dla wszystkich członków rodziny
- w przypadku zawierania powtórnego małżeństwa osoby rozwiedzione przejawiają inne postawy i oczekiwania np. ważna jest dla nich stabilizacja i wzajemny szacunek, podczas gdy wcześniej kładły nacisk na własne ambicje, prezentację siebie czy rozwój zawodowy


ROZWÓJ ZAWODOWY

- w różnym wieku różne postawy wobec pracy
- biorąc pod uwagę stopień zaangażowania w aktywność zawodową wyróżnia się następujące etapy rozwoju zawodowego: 
o stadium eksploracji – przymierzanie się do różnych ról zawodowych
o stadium stabilizacji – po dokonaniu wyboru, znalezienie trwałego miejsca i pola działania zawodowego. Proces adaptacji do warunków pracy a następnie wzmożona aktywność zawodowa. Zmiany techniczne oraz społeczno – ekonomiczne często zmuszają do zmiany rodzaju pracy (utrata stabilizacji)
o stadium zachowania statusu quo – dążenie do utrzymania uzyskanej pozycji zawodowej
o stadium schyłkowe – wycofanie się z aktywności zawodowej i angażowanie w inne formy aktywności

KSZTAŁTOWANIE OSOBOWOŚCI

- podtrzymywanie i dopełnienie poczucia własnej tożsamości
- rozwój autonomii związanej z niezależnością w podejmowaniu decyzji i braniem za nie odpowiedzialności
- integracja „ja” idealnego” i „ja” realnego”
- doświadczanie siebie jako podmiotu odpowiedzialnego za własne działania
- świadomość własnej tożsamości
- proces indywidualizacji jednostki
- aktywność odnosząca się do aktualnego rzeczywistości połączona z aktywnością odnoszącą się do przyszłości, projektowanej zgodnie z wizja kształtu przyszłego życia
- problemy sensu własnego życia ponieważ człowiek uniezależnia się os mechanizmu nastawień emocjonalnych ale tworzy koncepcje własnego życia i próbuje ją realizować
- bilans realizacji zamierzeń, planów i marzeń


































ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ 3540-5560 r. ż. 


ZMIANY FIZYCZNE

- regresywne zmiany
- układ krążenia, twardnieją tętnice, gorzej funkcjonuje serce
- układ oddechowy
- wolniejsze przekazywanie impulsów nerwowych
- maleje liczba włókien mięśniowych, obniża się siła, szybkość ruchów, pogarsza się koordynacja i gibkość
- ale dzięki właściwej aktywności ruchowej można zmniejszyć tempo tego regresu
- stopniowe wygasanie funkcji hormonalnej – wiąże się ze zmęczeniem, uderzeniami gorąca, bezsennością oraz chwiejnością emocjonalną, depresją
- kompensacja deficytów

FUNKCJE POZNAWCZE

ZMYSŁY
- pogarsza się refleks – wydłuża czas reakcji
- gorzej widzimy szczególnie przy złym świetle – gorsza zdolność akomodacji soczewki
- gorzej słyszymy – szczególnie wysokie dźwięki
- maleje liczba kubków smakowych
- zachowujemy dobrą orientację w terenie

UWAGA
- gorzej funkcjonuje
- jest mniej podzielna

PAMIĘĆ
- niewielkie pogorszenie
- bardziej wyraźne w przypadku pamięci mechanicznej
- zarówno przy kodowaniu i odkodowywaniu (bardziej)

POZIOM INTELEKTUALNY
- inteligencja skrystalizowana (wiedza+umiejętności) wyniki utrzymują się na poziomie
- pogorszenie wyników w testach inteligencji płynnej (zależnej od pracy naszego mózgu – od szybkości)
- z wiekiem coraz więcej czasu potrzeba na rozwiązanie zadania, a ponadto ludzie stają się z wiekiem bardziej refleksyjni
- długo mamy możliwości rozwijania intelektualnego nawet do późnej dorosłości ale jest to bardziej pragmatyczne

MYŚLENIE
- postformalne (→ wczesna dorosłość)
- mądrość – wiedza odnosząca się do ważnych dla każdego człowieka kwestii, problemów i zadań życiowych składających się na tzw. Pragmatykę życia; wiedza ta tworzy się i ugruntowuje w oparciu o wzrastające wraz z wiekiem doświadczenie w ich rozwiązywaniu
o wyraża się w tych dziedzinach aktywności umysłowej, które są wyrazem indywidualizacji rozwoju
o wymaga długotrwałego, obejmującego wiele lat treningu
- dużo życiowych doświadczeń pozwala na dobre rozwiązywanie życiowych problemów
- człowiek wykorzystuje przy tym: 
o wiedze faktualno – proceduralną
o wiedzę ewaluatywną ( wiedze o znaczeniu, człowiek wie co tak naprawdę ma wartość)
- człowiek dorosły – większa tolerancja niepewności – człowiek jest coraz bardziej skłonny przyznać że jedno rozwiązanie może być z jednej strony lepsze a drugie z innej

PRACA ZAWODOWA

- optymalna pozycja zawodowa
- może łączyć się z autorytetem, władza, pozycją
- największa satysfakcja zawodowa
- czasami wiąże się to z dużym stresem
- wypalenie zawodowe – szczególnie w pracy służb społecznych, częściej dotyka tych, którzy w młodości bardzo się angażowali
- wyczerpanie emocjonalne – na początku – poczucie że nie jest się w stanie tej pracy już wykonywać
- często wtedy pojawiają się objawy somatyczne (np. bezsenność), wtedy jedynym sposobem jest zmiana charakteru pracy
- czasami człowiek ma silne poczucie niedoceniania 

UTRATA PRACY
- w każdym okresie jest dotkliwa
- ale w tym najbardziej: 
o po 1 spada się zwykle z wysokiego szczebla, z przez lata wypracowywanej pozycji
o po 2 możliwości znalezienia pracy w tym wieku są bardzo ograniczone
o po 3 możliwości przekwalifikowania pracy w tym wieku zanikają powoli

- w pracy człowiek w tym wieku osiąga status eksperta, mistrza – wykonuje wiele czynności w sposób automatyczny co pozwala mu kompensować ubytki poznawcze, ponieważ czynności są bardzo dobrze utrwalone


RODZINA

- dorastają dzieci
- wymaga to zmian charakteru reakcji, autonomia dziecka
- zmiana charakteru podejścia do swoich starzejących się rodziców- zmiana reakcji – opieka nad rodzicami 
- puste gniazdo – zmiana, w przypadku kobiet jest to bardzo trudny okres (szczególnie tych niepracujących) ale dla niektórych kobiet jest to okres wyzwolenia, zaczynają wtedy myśleć bardziej o sobie; w przypadku kobiet aktywnych zawodowa zmiana ta jest mniejsza
- wyprowadzenie się dzieci z domu jest także sprawdzianem dla rodziców, dla ich małżeństwa, tego co ich rzeczywiście łączy
- jeżeli więź małżeńska jest rzeczywista to jest to bardzo dobry okres
- buduje wtedy ich reakcję
- ale kiesy łączyły ich tylko dzieci teraz mogą nastąpić konflikty małżeńskie prowadzące nawet do rozwodu
- nie wolno pozwolić babciom stać się mami własnych dzieci
- dziadkowie – zdarza się jeśli nie mieli czasu dla dzieci że na emeryturze opiekują się wnukami doskonale, spełniają się (szczególnie mężczyźni)


ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

- autonomia 
- koniec fazy indywidualizacji
- wewnętrzna integracja
- człowiek coraz lepiej zna swoją wartość i coraz lepiej siebie akceptuje

kryzys środka życia
- może się zdarzyć ale nie musi
- człowiek w tym okresie konfrontuje się z własną śmiertelnością
- w okolicach 40 r. ż. zmienia się perspektywa myślenia („ więcej za nami niż prawdopodobnie przed nami”)
- ma poczucie że trudno jest już cokolwiek zacząć od nowa
- jest to także okres bilansu życiowego
- chwieje się poczucie sensu własnego życia

Peck: 
- mówi że należy z czasem dokonywać przewartościowania: 
o np. w tym wieku powinniśmy bardziej cenić mądrość niż atrakcyjność ( zazwyczaj kobiety znoszą gorzej spadek atrakcyjności)
o bardziej powinniśmy cenić związek duchowy niż fizyczny
- pomoże człowiekowi utrzymanie emocjonalnej giętkości – człowiek młody dorosły akceptuje emocje w kontaktach z wybranymi osobami natomiast później musimy nauczyć się nauczyć się zaangażowania (bo np. umierają krewni)
- giętkość umysłowa – przeciwna do tego co się na starość dzieje

Gould
- twierdzi że w tym okresie trzeba zanegować irracjonalne przekonania, np. : 
o bezpieczeństwo może trwać wiecznie
o śmierć nie może się zdarzyć mi ani moim bliskim
o nie możliwe jest życie bez partnera

Erikson: 
- nazywa ten okres produktywność (generatywność) – stagnacja
- okres, w którym człowiek realizuje się poprzez to że tworzy, że jest produktywny(np. dzieci, produkty, idee)
- silna potrzeba dzielenia się z innymi swoimi umiejętnościami, zdolnościami
- jeśli człowiek nie tworzy grozi mu stagnacja co prowadzi do zubożenia duchowego, ma poczucie pustki












PÓŹNA DOROSŁOŚĆ 6070 r. ż. - śmierć

- u Eriksona późna dorosłość zaczyna się ok. 45 r. Ż. 
- w społeczeństwie przemysłowym coraz większy udział ludzi starszych zdolnych do aktywności
- jak ten okres przebiega zależy to od statusu człowieka starego w danej kulturze

ZMIANY FIZYCZNE

- bardzo wyraźne starzenie się organizmu na poziomie komórkowym
- zmiany są wyraźnie uchwytne od ok. 60 r. ż. 
- coraz więcej zmian bardziej widocznych zewnętrznie
- nowa patologia – rzadko kto jest zdrowy w tym wieku

MOTORYKA
- wyraźny spadek zdolności do wysiłku
- zmniejsza się siła maleje masa mięśni i kości
- człowiek szybciej się męczy, spada wigor
- większą trudność przysparzają nowe ruchy
- nawet ruchy zautomatyzowane teraz wymagają już udziału świadomości co powoduje dłuższe ich wykonywanie

dzięki właściwej aktywności ruchowej można zmniejszyć tempo spadku tej aktywności

SFERA PERCEPCYJNO – MOTORYCZNA
- 

PROCESY POZNAWCZE

ZMYSŁY
- wyraźne pogorszenie ich funkcjonowania, ich wrażliwości
- pogarsza się wzrok, słuch, węch, smak. . . 
- zmiany te są na tyle wyraźne że pogarszają orientację w otoczeniu
- człowiek w tym okresie już nie nadąża
- wydłuża się czas reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe oraz czas wykonywania czynności
- o wiele wolniejsze przekazywanie impulsów nerwowych

UWAGA
- pogarsza się zdolność koncentracji i refleks
- selektywność uwagi osłabienie

PAMIĘĆ
- pogarsza się pamięć, zwłaszcza „świeża”
- ludzie starsi lepiej pamiętają rzeczy sprzed 40 lat niż sprzed tygodnia
- olbrzymie różnice indywidualne
- zdolność kodowania zależy tez od zainteresowań


- sprawność intelektualna pogarsza się a na 5 lat przed śmiercią wyraźny spadek intelektualny
- w różnych próba różnie się uwidacznia
- widać pogorszenie w rozumowaniu i wyobraźni
- kompetencje językowe i rozumowanie arytmetyczne często udaje się zatrzymać
- uda się nawet zatrzymać inteligencję skrystalizowaną
- im bardziej człowiek angażuje funkcje intelektualne tym większa szansa na dłuższe zachowanie tych funkcji

MYŚLENIE
- cały czas myślenie postformalne z jego wszystkimi cechami
- szczególnie dobra synteza przeciwieństw
- poznanie transcendentalne – wykraczające poza materialny kontekst życia, stan czystego rozumu
- z wiekiem coraz łatwiej jest nam być mądrym nie tylko pragmatycznie ale i transcendentalnie
- ponieważ słabną popędy człowiek staje się coraz w mniejszym stopniu niewolnikiem własnego ciała – kontemplacje

MĄDROŚĆ JAKO CECHA STAROŚCI
2 poglądy (podejścia)
1) mądrość ujmowana z perspektywy poznawczej ( te aspekty mądrości które wynikają z właściwego podejścia poznawczego)
- samoświadomość (dotycząca granic własnych możliwości), samokontrola, kierowanie własnym życiem
- mądrość= „fundamentalna pragmatyka życia”, po prostu zdrowy rozsądek i doświadczenie
2) mądrość duchowa (transcendentna) 
- aspekt rozwoju osobowego
- ujawnia się w sytuacjach niepewnych, niedookreślonych, wieloznacznych, paradoksalnych i dlatego wymaga wrażliwości na kontekst, intuicji, wyczucia oraz wglądu w całość sytuacji
- jest atrybutem całej osobowości
- „ jest całościowym ustosunkowaniem się do świata wynikającym z poziomu rozwoju ego

ŻYCIE ZAWODOWE

- emerytura – nie łatwy moment
- trudność w adaptacji do tego okresu i zależy od wielu czynników
- stadiafazy przejścia na emeryturę: 
o faza przygotowawczaprzedemerytalna, kiedy się jeszcze pracuje i wyobraża sobie jak to wspaniale będzie na emeryturze, że tyle rzeczy się zrobi bo będzie się miało wreszcie czas i święty spokój
o faza miodowego miesiąca: zaraz po przejściu na emeryturę, euforia, ma się wreszcie czas
o faza rozczarowania: okazuje się że przedemerytalne fantazje stają się nierealistyczne
o faza reorientacji: bardzo realistyczne patrzenie na swoją starość, etap rzeczywistej adaptacji
o faza stabilność: dobre funkcjonowanie w roli emeryta, ta faza trwa do momenty samodzielności
o faza końcowa: niezdolność do samodzielnego życia

RODZINA

- dobry okres w relacjach partnerskich
- ale nie zawsze – starość jest mało tolerancyjna; tracą akceptację ułomności
- w momencie jeżeli jeden z partnerów umiera a związek był bardzo silny zdarza się że umiera i drugie
- częściej mężczyźni wchodzą w tym okresie ponownie z związki

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

WG Eriksona: 
- okres integracja ego – rozpacz
- - pełen bilans życiowy
- jeżeli życie było sensowne i człowiek wiele osiągnął odkrywa sens swojego życia
- wówczas mniej się boi śmierci
- jeżeli bilans wypad negatywnie człowiek nie akceptuje własnego życia, ma poczucie żalu, winy i krzywdy, boi się śmierci
- niektórzy uważają że początkowa faza starości jest etapem spełnienia
- później człowiek przypomina dziecko i oczekuje na śmierć

ZDARZENIA KRYTYCZNE

- wiążą się ze stresem
- mają charakter starty: 
o zdrowia
o kondycji
o osób bliskich
o atrakcyjności
o statusu ekonomicznego
o statusu społecznego
o znaczenia, prestiżu
- a na koniec świadomość utraty swojego życia

ADAPTACJA DO STAROŚCI

2 teorie nt. adaptacji do starości: 
- teoria aktywności: 
o dobrze jest zostać aktywnym
o dobrze(lepiej) maja Ci którzy potrafią pozostać aktywnymi
- teoria wycofania
o dobrze przystosowują się Ci którzy stopniowo wycofują się z aktywnego życia
o CI którzy przystosowują się do perspektywy bujanego fotela

FAZA PRETERMINALNA

- faza poprzedzająca śmierć
- następuje w niej okres dostosowywania się do śmierci
- charakterystyczny powrót do przeszłości (uporządkowanie doświadczeń)
- często w tej fazie właśnie następuje odblokowanie różnych traumatycznych doświadczeń
- człowiek odczuwa lęk ale on już nie jest taki silny (najsilniejszy lęk przed śmiercią na przełomie średniej i wczesnej dorosłości)
- człowiek odczuwa potrzebę rozmawiania o śmierci, potrzebę oswojenia śmierci
*zupełnie inaczej wygląda śmierć kiedy jest ona przerwanie życia (np. choroba w każdym wieku)

PREDYKTORY ŚMIERCI(przepowiadające)

- nagłe i znaczące obniżenie funkcji poznawczych i motorycznych
- wzrost nadwrażliwości emocjonalnej
- nagłe zainteresowanie osobami bliskimi
- potem narasta obojętność społeczna
- większa wrażliwość na ból
- odmowa przyjmowania pokarmów
- następuje stopniowa utrata władzy w kończynach
- utrata widzenia i słyszenia
- większe odczuwanie bólu i dotyku
- często człowiek do końca zachowuje świadomość