Czynne prawo wyborcze
czyli możliwość udziału w głosowaniu poprzez oddanie głosu na swobodnie wybranego kandydata
po raz pierwszy wprowadzono ją w Konstytucji francuskiej z 1848r. (dotyczyła jedynie mężczyzn)
w konstytucjach XIX w. ograniczona licznymi cenzusami wyborczymi np. płeć, zawód, wykształcenie, majątek czy wyznanie
w obecnych państwach demokratycznych stosuje się jedynie trzy cenzusy :
1. cenzus wieku
uzależnia przyznanie czynnego prawa wyborczego od osiągnięcia określonego wieku
z reguły wiąże się z osiągnięciem pełnoletności cywilnej
w Polsce prawo wybierania w wyborach parlamentarnych, do Parlamentu Europejskiego, prezydenckich i samorządowych, a także prawo do udziału w referendum mają osoby które najpóźniej w dniu głosowania ukończą 18 lat
prawa wybierania lub udziału w referendum może pozbawić tylko sąd powszechny, orzekając ubezwłasnowolnienie (np. z powodu choroby psychicznej czy niedorozwoju umysłowego) bądź pozbawienie praw publicznych; albo Trybunał Stanu orzekając pozbawienie praw wyborczych
2. cenzus obywatelstwa
uzależnia przyznanie prawa wyborczego w danym państwie od jego obywatelstwa
w Polsce cenzus obywatelstwa obowiązuje w wyborach do Sejmu i Senatu, w wyborach prezydenckich oraz w wyborach do rad powiatu i sejmików województw
cenzus obywatelstwa nie występuje w wyborach do Parlamentu Europejskiego i w wyborach do rad gmin
W tych wyborach mogą wziąć udział obywatele UE niebędący obywatelami polskimi, jeżeli zostali wpisani do rejestru wyborców na 12 miesięcy przed dniem wyborów
prawa wyborczego nie ma obywatel UE niebędący obywatelem polskim, gdy jest on pozbawiony tego prawa w państwie członkowskim UE, którego jest obywatelem
3.cenzus zamieszkania (domicylu)
uzależnia on przyznanie prawa wyborczego od stałego zamieszkiwania przez określony prawem czas na terytorium danego państwa lub na terenie jednego z okręgów wyborczych
ustawodawca posługuje się terminem zamieszkania, a nie zameldowania. Zgodnie z art.25 Kodeksu cywilnego miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu. Stąd o miejscu zamieszkania decyduje nie kryterium administracyjne, jakim jest zameldowanie, ale obiektywny fakt przebywania w danej miejscowości z zamiarem stałego pobytu.
W wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 22 sierpnia 1996 r. (SA/Gd 1956/95) stwierdzono że „Udział w głosowaniu osób, niezameldowanych na terenie gminy/powiatu/województwa, ale stale tam zamieszkujących jest zgodny z prawem. Decydujące znaczenie ma fakt stałego zamieszkania, a nie zameldowanie na pobyt stały”.
w polskim prawie wyborczym w przypadku czynnego prawa wyborczego do obu izb parlamentu i w wyborach prezydenta miejsce zamieszkania obywatela nie odgrywa roli
w wyborach tych mogą brać udział obywatele polscy stale zamieszkujący za granicą i posiadający ważne polskie paszporty (wymóg ten formułuje art.67 ust.2 pkt 4 Ordynacji sejmowej i senackiej, nie jest natomiast wprost wyrażony w ustawie o wyborze Prezydenta RP)
67 ust 2. Obwodowa komisja wyborcza dopisuje w dniu głosowania do spisu wyborców:
4) obywatela polskiego stale zamieszkującego za granicą, a głosującego w kraju
na podstawie ważnego polskiego paszportu, jeżeli udokumentuje, iż stale
zamieszkuje za granicą. W takim wypadku komisja odnotowuje numer
paszportu oraz miejsce i datę jego wydania w rubryce spisu „uwagi” oraz
umieszcza w paszporcie na ostatniej wolnej stronie, przeznaczonej na adnotacje
wizowe, odcisk swojej pieczęci oraz wpisuje datę głosowania.
cenzus zamieszkiwania został w prawie polskim wprowadzony w przypadku czynnego prawa wyborczego w wyborach do Parlamentu Europejskiego w odniesieniu do obywateli UE niebędących obywatelami polskimi, wobec których art. 8 ust. 1 Ordynacji wyborczej do Parlamentu Europejskiego wprowadza wymóg stałego zamieszkiwania w RP oraz w Ordynacji wyborczej do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, której art. 5 ust.1 i art. 6a ust.1 stanowią, że prawo wybierania do danej rady przysługuje obywatelom polskim oraz obywatelom UE niebędącym obywatelami polskimi stale zamieszkującymi na obszarze działania tej rady. Na podstawie art.3 ust.1 ustawy o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta prawo wybierania piastunów tych organów ma każdy, kto posiada prawo wybierania do rady gminy. Oznacza to wprowadzenie w tych wyborach także cenzusu domicylu (zamieszkiwania)
o korzystaniu z czynnego prawa wyborczego decyduje umieszczenie wyborcy w rejestrze i spisie wyborców
rejestr wyborców prowadzony jest przez gminę i służy do sporządzania spisów wyborców dla wyborów prezydenta, Sejmu, Senatu, rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, posłów do Parlamentu Europejskiego, wójtów, burmistrzów i prezydentów miast oraz do sporządzania spisów osób uprawnionych do wzięcia udziału w referendum ogólnokrajowym oraz lokalnym
rejestr dzieli się na dwie części A i B. Część A obejmuje obywateli polskich i zawiera ona najważniejsze dane osobowe wyborcy ( takie jak imię i nazwisko, data urodzenia czy pesel). Część B obejmuje obywateli UE niebędących obywatelami polskimi, stale zamieszkującymi na obszarze gminy i uprawnionych do korzystania z praw wyborczych w RP
rejestr jest jawny i każdy może wnieść reklamację do sądu rejonowego (np. pominięcie wyborcy w rejestrze)