Każda osoba w odmienny sposób reaguje na jedną i tę samą sytuację. Każdy z nas jest inny i ma inne doświadczenia życiowe. Dlatego reakcja na daną sytuację oraz sposób radzenia sobie z nią jest różny To, co dla jednej osoby nie stanowi żadnego problemu, dla drugiej może być trudne i może wywoływać napięcie, stres. Jednak czym jest stres? Stres to ogólny termin opisujący fizjologiczną i psychologiczną reakcję na bodziec wyprowadzający organizm ze stanu równowagi. Bodziec tego typu określany jest mianem stresora. Stresory zaburzają naszą równowagę, czyli stan homeostazy. Innymi słowy, stres pojawia się zawsze, gdy w życiu człowieka następują zmiany, do których musi się on przystosować.
Pojęcie stresu należy do kluczowych pojęć współczesnej psychologii. Wielkiej popularności tej problematyki towarzyszy równie duża różnorodność znaczeń przypisywanych pojęciu stresu. Najogólniej klasyfikując, można wyróżnić trzy główne grupy definicji stresu, z których każda akcentuje inny aspekt tego pojęcia, ujmując je jako:
Stres jako reakcja: Stres to dynamiczna reakcja adaptacyjna. To reakcja biologiczna,
u podłoża której stoją mechanizmy fizjologiczne. Wynika ona z różnicy pomiędzy naszymi możliwościami a wymogami sytuacji. Aby przywrócić stan równowagi organizmu jesteśmy zmuszeni do podjęcia zachowań zaradczych. Stres mobilizuje nas, by podjąć działania, które pozwolą na poradzenie sobie z problemem i przywrócą stan równowagi
i spokoju.
Stres jako bodzie: Stres wywołuje każda zmiana w otoczeniu fizycznym i środowisku społecznym człowieka, wymagająca jego reakcji i adaptacji do zmieniających się warunków. Nieważne czy w naszym życiu i otoczeniu zmienia się coś na lepsze czy na gorsze, ważne, że się zmienia, więc musimy poświęcić nieco energii na dostosowanie się do tej zmiany.
Stres jako proces, relacja pomiędzy otoczeniem i jednostką: Stres to określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. Stres to transakcja, w której otoczenie wpływa na osobę, a osoba wpływa na otoczenie. Ponadto osoba i kontekst sytuacyjny stanowią całość, która nie jest prostą sumą części. Autor koncepcji podkreśla znaczenie wzajemnych oddziaływań w tym układzie, wprowadzając termin transakcja, podkreślając, że transakcja z otoczeniem podlega ocenie poznawczej podmiotu, mającej charakter ciągłego procesu. Z tej perspektywy relacja może być oceniana jako nie mająca znaczenia, sprzyjająco-pozytywna albo stresująca.
Typowymi czynnikami wywołującymi stan stresu są:
zagrożenia fizyczne – groźba utraty życia lub zdrowia (własnego lub cudzego);
zagrożenia społeczne – groźba kompromitacji, utraty szacunku, pozycji, statusu, publiczna krytyka, relacje z innymi ludźmi, sytuacja zawodowa, groźba utraty pracy, straty finansowe, presja czasu przy wykonywanych zadaniach służbowych;
styl życia – dbałość o regularną aktywność fizyczną, prawidłowe odżywianie się, wystarczającą ilość snu, relaksu;
sposób myślenia – postawa wobec siebie i innych, nastawienie do życia, do zmieniających się warunków otoczenia, pracy, interpretowanie rzeczywistości;
stan deprywacji – niezaspokojenia podstawowych potrzeb jednostki (bezpieczeństwa
i stabilizacji, przyjaźni, wsparcia, szacunku);
zakłócenia realizacji osobistych celów jednostki – przeszkody, utrudnienia pojawiające się na drodze do realizacji celu;
sytuacje frustrujące - np.: konflikt między jednostkami, jednostką a grupą społeczną, pomiędzy grupami ;
środowisko/otoczenie, w którym funkcjonujemy np. pogoda, dźwięki, zanieczyszczenie, pory roku.
Oprócz stresu doraźnego, pojawiającego się w odpowiedzi na pojedynczą sytuację, wyróżnia się stres długotrwały, wywołany takimi czynnikami, jak przewlekła choroba, wymagania roli zawodowej (np. roli żołnierza w czasie wojny), czy załamanie się kariery życiowej. Każda sytuacja stresowa stawia przed jednostką określone wymagania, którym aby sprostać, zarówno w organizmie człowieka, jak i w jego funkcjonowaniu psychicznym zachodzą istotne zmiany. W stanie stresu pojawia się: *wzmożone napięcie emocjonalne oraz *pewne względnie stałe, niespecyficzne zmiany w zakresie czynności poznawczych, organizacji i sprawności działania, które zależą od stopnia natężenia i czasu trwania stresu.
W pierwszym okresie (faza mobilizacji), Organizm reaguje na działanie stresora (szkodliwego czynnika). Osoba się mobilizuje i stara się wykorzystać najlepiej potencjał i możliwości, które posiada. Występuję zmiany biochemiczne – wzrasta temperatura, ciśnienie, adrenalina
i emocje oraz lepiej funkcjonują procesy poznawcze, jak uwaga, czy pamięć, co sprzyja pozytywnie podejmowanym przez osobę działaniom, gdyż są one wtedy bardziej efektywne. Następnie, Osoba przyzwyczaja się, adaptuje do sytuacji stresowej, jeśli trwa ona dłużej. Organizm się uodparnia na stresor, emocje opadają, a procesy poznawcze
i fizjologiczne wracają do normy. By poradzić sobie z trudną sytuacją osoba koncentruje się na problemie i jego rozwiązaniu. Etap ten nazywany jest fazą adaptacji. Ostatni krok, to stadium wyczerpania, destrukcji. Jeśli sytuacja stresowa nadal trwa, negatywny czynnik nadal oddziałuje na osobę, a towarzyszą temu rosnące wciąż emocje i frustracja, osoba osiąga punkt, w którym traci wytworzoną w poprzedniej fazie odporność na stresor. Następuje sytuacja, w której osoba traci efektywność działań, a zaczyna przejawiać zachowania destruktywne, np. tracimy zdolność samokontroli, podejmowania racjonalnych decyzji, pamięć. Konsekwencją tego stanu jest wyczerpanie organizmu, które w dalszej perspektywie może prowadzić do wypalenia zawodowego, a nawet śmierci.
| REAKCJA NA STRES |
|---|
| Reakcje fizjologiczne organizmu |
|
Aby najrzadziej padać ofiarą stresu, warto zapoznać się z kilkoma sposobami radzenia sobie ze stresem. Wiadomym jest, że każdy człowiek jest inny, i każdy musi dopasować metody do swoich indywidualnych potrzeb i cech osobowości. Jednak wachlarz technik
i sposobów na walkę ze stresem jest na tyle obszerny, że każdy powinien znaleźć coś dla siebie. Szczególnie w literaturze i na wszelkich portalach, które pomagają zwalczać napięcie spotkać się możemy z następującymi możliwościami:
sen;
joga, medytacja;
muzyka relaksacyjna;
ćwiczenia antystresowe i relaksacyjne;
ćwiczenia oddechowe;
aktywność fizyczna (sport);
masaż;
spotkania z przyjaciółmi;
w ekstremalnych przypadkach indywidualna i systematyczna praca z trenerem, coachem lub terapeutą.
Przedłużające się stany stresu mogą prowadzić do reakcji nerwicowych, takich jak stany lękowe czy depresyjne. Szczególnym przejawem przedłużającego się stresu w pracy, któremu poświęca się obecnie wiele uwagi, jest zjawisko wypalenia zawodowego. Opisane zostało po raz pierwszy w 1974 r. przez psychiatrę H. Freudenbergera. Początkowo wypalenie kojarzono z pracą w zawodach związanych ze świadczeniem bezpośrednich usług/pomocy na rzecz innych, a więc z pielęgniarkami, nauczycielami, lekarzami, opiekunami społecznymi itp. Zaobserwowano, że wysokie wymagania emocjonalne, jakie stawiają prace tego typu, po pewnym czasie doprowadzają do pojawienia się symptomów silnego stresu. Można je sprowadzić do trzech głównych kategorii, tj.:
wyczerpanie emocjonalne, które przejawia się m.in. obniżonym nastrojem, niepokojem, depresją, zniechęceniem, rozczarowaniem, uczuciem bezradności i beznadziejności,
a także stałym zmęczeniem i odczuwaniem różnorodnych dolegliwości somatycznych;
depersonalizacja, która oznacza obojętny, a czasem nawet wrogi stosunek do podopiecznego i traktowanie go bardziej jak rzecz niż odczuwającego człowieka; uważa się, że zjawiska te są pochodną niewłaściwych sposobów radzenia sobie ze stresem wywołanym wysokimi wymaganiami pracy, a przede wszystkim stosowania takich technik obronnych, jak np. dystansowanie się; polega ono na emocjonalnym odsuwaniu od siebie trudnych problemów podopiecznych, poprzez intelektualizację (np. myślenie
o pacjencie w czysto medycznych kategoriach), używanie profesjonalnego żargonu, poniżających określeń („zachowują się jak zwierzęta”), fizyczne unikanie kontaktu (np. wzrokowego);
poczucie braku dokonań w pracy, które przejawia się odczuciem braku jakichkolwiek osiągnięć w swej pracy z podopiecznym, pesymizmem co do realnej możliwości pomocy mu, niską samooceną swych możliwości zawodowych, poczuciem niedoceniania i własnej przegranej.
Osoby wykonujące zawody związane z przekazywaniem informacji, nauczaniem, czyli nauczyciele, pedagodzy, psychologowie, osoby z kręgu usług społecznych, terapeuci, opiekunowie, trenerzy, osoby pracujące w kontakcie z drugim człowiekiem, przy obsłudze klienta, szeroko rozumiani doradcy, konsultanci, lekarze, pielęgniarki oraz ankieterzy, telemarketerzy czy pracujący w Call Center, podlegają w trakcie wykonywania swoich obowiązków znacznemu stresowi, stają się zmęczeni, ich satysfakcja z pracy znacznie spada. Nie mają ochoty i motywacji zadbać o regenerację sił, nie potrafią poradzić sobie
w efektywny sposób ze skutkami stresu. Częściej wówczas szukają spokoju z dala od ludzi, izolując się i dystansując od swoich podopiecznych, klientów, uczniów, czy współpracowników. Wskutek tego coraz mniej angażują się w wykonywaną pracę, co niejednokrotnie doprowadza do zakończenia kariery zawodowej i przejścia np. na wcześniejszą emeryturę lub też do przekwalifikowania się i zmiany zawodu na mniej angażujący psychicznie.
Ponadto wypalenie zawodowe nie omija także osób zajmujących się rozliczaniem budżetów, menedżerów, prawników, przedstawicieli handlowych, policjantów, personel więzienny, siostry zakonne, księży, stewardessy, bibliotekarzy. Można więc domniemywać, że syndrom wypalenia zawodowego może dosięgnąć osoby wykonujące różne zawody
i specjalności. To, co łączy wyżej wymienione profesje to intensywny kontakt z drugą osobą w trakcie wykonywania swoich obowiązków, ponoszenie dużej odpowiedzialności za swoją pracę oraz wysokie wymagania otoczenia, co do profesjonalizmu wykonywanych obowiązków, świadczonych usług.
Wypalenie odnotowuje się głównie u ludzi młodych, po dwóch, trzech latach od rozpoczęcia pracy, szczególnie u tych, którzy przystępują do pracy z wysokimi, często idealistycznymi oczekiwaniami co do roli, jaką powinna spełnić ich praca i oni sami.
Wypalenie zawodowe nie występuje od razu. Przebiega ono stopniowo w 3 etapach:
1. Stadium ostrzegawcze, charakteryzuje się uczuciem przygnębienia, irytacji. Mogą pojawić się w nim ustępujące bóle głowy, przeziębienia, kłopoty z bezsennością. Powrót do prawidłowego, optymalnego funkcjonowania na tym etapie nie jest jeszcze trudny. Zazwyczaj wystarczające jest zmniejszenie obciążenia pracą, krótki wypoczynek, jakieś hobby.
2. Pojawia się gdy syndrom trwa już dłuższy czas, jest bardziej stały. Charakterystycznymi objawami są: gorsze wykonywanie zadań, częste wybuchy irytacji, brak szacunku i wręcz pogardliwa postawa wobec innych osób. Interwencja na tym etapie wymaga już większego wysiłku i bardziej zdecydowanych kroków. Może okazać się, że niezbędny będzie dłuższy urlop, regeneracja sił przez oddanie się czynnościom nie związanym z pracą a sprawiającym przyjemność (hobby). Istotny jest też udział innych osób, jeszcze nie pomoc profesjonalna, ale odpoczynek w gronie przyjaciół.
3. Chroniczność syndromu. Następuje pełny rozwój objawów fizycznych, psychicznych
i psychosomatycznych, zagrożone stają się nie tylko procesy poznawcze, emocjonalne, ale zachwianiu ulega również cała struktura osobowości. Typowymi objawami dla tego stadium są uczucie osamotnienia i alienacji, kryzysy rodzinne, małżeńskie, przyjacielskie depresja, nadciśnienie, wrzody. Najczęściej wymagana jest już profesjonalna pomoc (lekarz, terapeuta, psycholog). W skrajnych przypadkach pomoc taka okazuje się nieskuteczna, a jedynym rozwiązaniem wydaje się być zmiana pracy.
Działania profilaktyczne z zakresu zapobiegania wypaleniu zawodowemu są całkiem realne i możliwe do spełnienia. Ważna jest świadomość, iż takie zagrożenie istnieje
i zdecydowana postawa. Każdy z nas posiada olbrzymi potencjał i możliwości budowania efektywnego stylu przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu. Aktywność fizyczna, odpoczynek, relaks, hobby ma tu niebagatelne znaczenie. Szacunek i miłość do własnej osoby, szeroko rozumiana, ale mieszcząca się w zdrowych granicach troska
o siebie może przynieść wymierne efekty. Poza tym przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu można poprzez:
wyznaczanie sobie realistycznych, jasno określonych, cząstkowych celów,
intensywną pracę i równie intensywny odpoczynek, prowadzący do regeneracji sił, do relaksu,
pamiętanie o chwilach wyciszenia w przypadku, gdy praca wymaga intensywnych kontaktów z innymi ludźmi,
mniej osobiste traktowanie spraw zawodowych,
dbanie o siebie, o swój potencjał, który jest najważniejszym, najcenniejszym narzędziem pracy,
sprecyzowanie szans na rozwój zawodowy w firmie, w której pracujesz,
jasne i precyzyjne wyznaczanie własnych zadań rozwojowych, które uniezależnią Cię od środowiska zawodowego,
skupianie się na tym, co pozytywne, poprzez pozytywne myślenie,
robienie tych samych rzeczy w inny sposób,
dostarczanie sobie wystarczająco dużo aktywności fizycznej.
W sytuacji gdy zaczynają się pojawiać symptomy wypalenia możemy zareagować na wiele różnych sposobów. Niektórzy poddają się i nie podejmują żadnych działań. Inni rzucają się w wir zmian i czasami pochopnie podejmują decyzję o zmianie pracy czy nawet zawodu. Wydaje się, że najbardziej konstruktywnym jest podejście traktujące wypalenie zawodowe jako wyzwanie do poszukiwania osobistej siły. Może okazać się to dobrą okazją do przewartościowania sposobu życia, przyjrzenia się własnym celom życiowym i zrobienia planu ich osiągania, czy choćby znalezienia najlepszych dla siebie sposobów radzenia sobie ze stresem.
BIBLIOGRAFIA:
Encyklopedia PWN, wersja on – line, hasło: stres.
Kosslyn M. Stephen, Rosenberg S. Robin, Psychologia, Kraków 2006.
Litzke S., Schuh H., Stres, lobbing i wypalenie zawodowe, Gdańsk 2007.
Pajor H., Syndrom wypalenia zawodowego, Polska Organizacja Pracodawców Osób Niepełnosprawnych.
Sęk H., Wypalenie .zawodowe: przyczyny i zapobieganie, Warszawa 2004.
Wrabec P.: Wypalenie zawodowe, czyli co? [w:] www.polityka.pl/psychologia [dostęp: 27.05.2013r.]
www.redukcjastresu.pl