NIE-BOSKA KOMEDIA – ZYGMUNT KRASIŃSKI

1. GENEZA

Nie-boska komedia powstała w 1833 roku, jej autor miał wówczas 21 lat. Jej pierwsze wydanie ukazało się w marcu 1835 roku nakładem 250 egzemplarzy. Książka była anonimowa, toteż niektórzy podejrzewali o jej autorstwo Adama Mickiewicza. Na treść dramatu wpłynęły: w warstwie historycznej Wielka Rewolucja Francuska i powstanie listopadowe, w warstwie osobistej – relacje poety z ojcem, w warstwie myślowej – historiozofia epoki i utopijna myśl socjalistyczna francuskich materialistów oraz romantyczne koncepcje tragizmu. W warstwie pierwszej wyraziła się niechęć poety do wszelkich zbrojnych przewrotów, ukształtowana zapewne pod wpływem konserwatywnych poglądów ojca. Sfera prywatna dramatu ujawniła komplikacje psychologicznych relacji twórcy z ojcem – zależności i wpływu, a zarazem tajnego buntu i poczucia krzywdy (tak jak syn bohatera dramatu, Krasiński cierpiał na chorobę oczu, grożącą ślepotą). Ojciec nie zezwolił Krasińskiemu na powrót do kraju w momencie, gdy wybuchło powstanie. Słał pełne rozpaczy listy do ojca, ten jednak pozostawał niewzruszony i zabraniał jedynakowi powrotu, jednocześnie szkicując synowi karykaturalny obraz powstania. Powstanie poczytywał jako zbrodniczą próbę ustalenia nowego ładu społecznego i to wpoił synowi. Krasiński widział w rewolucji zamach na Kościół rzymskokatolicki, winnymi czyniąc przede wszystkich Żydów, których nienawidził (antysemityzm).

2. TYTUŁ

Tytuł dramatu Krasińskiego jest wyraźnym nawiązaniem do tytułu poematu Dantego. Aluzję tę można rozumieć jako świadome odniesienie do uniwersalnych treści utworu Dantego. Słowo „komedia” ma oznaczać to samo, bo w utworze Dantego – optymistyczne, szczęśliwe zakończenie, choć dotyczy w obu utworach metafizycznego planu rzeczywistości. Określenie „Nie-boska” ma podwójny sens. Dosłowny, jako określenie cechy przeciwnej boskości, znaczy „ludzka”, ale też i „szatańska”, i metaforyczny – oznaczania przeciwieństwo treści i wymowy utworu Dantego. Dodatkowo utwór Dantego podzielony jest na trzy części (liczba 3 – boska doskonałość), a utwór Krasińskiego z czterech (ziemska rzeczywistość).

Pierwotnie utwór ten miał nosić tytuł „Mąż”, ostatecznie jednak nazwa zmieniona została na „Nie-boska komedia”. Tamta nie oddawała dokładnie tematu, który podjął, a ów przecież nie skupił się jedynie na jednostce ludzkiej, postaci Hrabiego Henryka. Poprzez nowy tytuł Krasiński nawiązał do „Boskiej komedii” Dantego. Jedną z interpretacji tytułu jest założenie, że poeta chciał pokazać działania ludzi jako nieboski czynnik dziejów, ewentualnie zasugerować, że wydarzenia przedstawione w utworze toczą się przeciwko Bogu, wbrew jego woli. „Nie-boska” może oznaczać szatańska, ludzka, zwyczajna, ziemska. I taka jest ta „komedia” – dotyczy bowiem spraw i losów zakrojonych na miarę jednostki i społeczeństwa. Nie ma w niej boskiego ładu, wypiera go wręcz szatański nieporządek.

Analogię do utworu Dantego można zauważyć zarówno pod względem formalnym jak i tematycznym. Kompozycja utworu opiera się na motywie wędrówki, zwłaszcza w części trzeciej, kiedy to Przechrzta oprowadza Henryka po obozie rewolucjonistów, tak jak Dantego poeta Wergiliusz i piękna Beatrycze oprowadzali po zaświatach. Wizyta Hrabiego w obozie rewolucjonistów i sceny, jakie tam widzi, przypominają dantejskie piekło.

3. MOTTO

W pierwszych wydaniach napis pod mottem brzmiał Koran, k.2 wers 18, w trzecim wydaniu napis znikł, a autor określony był jak Bezimienny, sugerując pośrednio, że sam jest twórcą przytoczonego zdania.

Motto potępia całą zbiorowość i wydaje na nią wyrok. Poeta wspomina w motcie o „błędach przodków” – są to grzechy „ojców” narodów, którzy niesprawiedliwymi rządami doprowadzili lud do krańcowej rozpaczy. Lud ów musiał podjąć bunt, wystąpić przeciwko powszechnie przyjętym zasadom i „ojcom” właśnie.

Przytoczony cytat z Szekspira jest formą refleksji nad zagrożonym bytem własnej klasy, podyktowany obawą o byt całej cywilizacji w przededniu możliwej rewolucji. W owym dziele Krasiński przeprowadził dowód konieczności istnienia szlachty rodowej w Polsce i Europie.

4. GATUNEK: rodzaj literacki: dramat gatunek literacki: dramat romantyczny

Jest to DRAMAT ROMANTYCZNY – cechuje się otwartą kompozycją utworu, fragmentaryczną akcją, synkretyzmem rodzajowym, mieszaniem różnych planów rzeczywistości – empirycznej i metafizycznej, luźna budowa, akcja niejednolita. Sceny rozgrywające się w rozległych przestrzeniach przenoszące się nagle do odległych miejsc sprawiają aż nadto, iż jest to utwór pozornie niesceniczny. Owy utwór, ze względu na ważna rolę sfery metafizycznej, można zaliczyć do romantycznego dramatu metafizycznego.

5. CZAS I MIEJSCE AKCJI

Nie są sprecyzowane. Wydarzenia nie rozgrywają się ani na określonym terenie, ani w konkretnym czasie. Autentyczne są Okopy Świętej Trójcy na Podolu, gdzie niegdyś bronili się konfederaci barscy. W dramacie czas to przestrzeń kilkudziesięciu lat (Pan Młody bierze ślub, rodzi się mały Orcio, umiera Maria, Orcio jest dzieckiem, dojrzewa).

6. KOMPOZYCJA

„Nie-boska komedia” składa się z czterech części, a każdą poprzedza wstęp. Cały utwór jednak można podzielić na dwie zasadnicze części: pierwszą, obejmującą akt pierwszy i drugi, będącą dramatem rodzinnym, ukazującym rozterki i losy Hrabiego Henryka jako męża i poety, oraz drugą, obejmującą akt trzeci i czwarty, będącą dramatem społecznym. Obydwie części utworu łączy postać głownego bohateria – hrabiego oraz sylwetki kilku bohaterów drugoplanowych (np. Orcio).

Wstępy nie pełnią jednakowych funkcji i każdy pisany jest w innym celu. Wstęp Części I adresowany jest do Poezji, Części II do małego chłopca, w którym narrator przedstawia go jako wrażliwą istotę, nietypowego chłopca, Części III, będący apelem „Do pieśni-do pieśni!”, dalej będący wyrazem ubolewania nad ginącymi wartościami świata oraz Części IV zarysowuje obraz Okopów Świętej Trójcy, gdzie ma się rozegrać bitwa.

Poszczególne epizody rozgraniczają didaskalia – tekst poboczny. Nie ma podziału na akty, sceny, odsłony.

Krasiński zrywa z tradycyjną antyczną regułą trzech jedności miejsca czasu i akcji. W tym zakresie wykazuje się dowolnością. Utwór Krasińskiego spełnia wymagania gatunkowe dramatu romantycznego. Cechuje go luźna struktura, zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności (miejsca, czasu i akcji). Pod względem tematycznym utwór dzieli się na dwie zasadnicze części.

SYNKTETYZM RODZAJOWY – łączenie różnych rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu, w obrębie jednego utworu.

7. TEMAT

Problematyka rewolucji, poezji, motyw miłości i rodzinnego szczęścia.