Str. 111

4. Władza polityczna

Władza jest zjawiskiem niejednolitym. Określenie jej istoty budzi liczne spory i kontrowersje. Podjęliśmy tu próbę wyjaśnienia terminu „władza" oraz „władza polityczna", wskazania najważniejszych funkcji władzy politycznej oraz wyszczególnienia, jakimi środkami i w jakiej formie jest sprawowana.

Dużą część naszych rozważań poświęciliśmy także zjawisku pra­womocności władzy politycznej. Oddzielamy tu „legitymizację" (uprawo­mocnienie, czyli proces wiodący do uzyskania prawomocności) od „legitymacji" (prawomocności) i „delegitymizacji" (utraty prawomoc­ności).

4. l. Pojęcie władzy politycznej
4.1.1. Pojęcie władzy

Terminy: „władza", „sprawowanie władzy", „pozostawanie we władzy" i „władanie" mają ten sam źródłosłów, lecz dotyczą różnego rodzaju stosunków.¹

„Władać" można nieożywionymi czy ożywionymi cząstkami przy­rody, pozostającymi w zasięgu człowieka i w mniejszym czy większym stopniu przez niego przetwarzanymi. „Władać" można również material­nymi wytworami naszej różnorakiej działalności: przedmiotami użytku i narzędziami, budowlami, rzeźbami, obrazami, książkami czy rękopisami. „Władać" też można członkami własnego ciała (czego przeciwieństwem będzie ich niedowład). Powiada się wreszcie, iż ktoś „włada" rodzimym

¹ Definicje terminu „władza" (power) w literaturze amerykańskiej można znaleźć w dwóch interesujących opracowaniach: K. E. B o u l d i n g: Three Faces of Power, Newbury Park, California 1989 oraz D. W r o n g: Power: Its Forms, Bases, and Uses, New York 1980.

Str. 112

czy też obcym językiem, przez co rozumiemy w tym przypadku nie narząd anatomiczny, tylko umowny zespół znaków, przy pomocy których porozumiewamy się ze sobą.²

Natomiast „sprawować" władzę można tylko nad ludźmi. Podmio­tem stosunku władzy, zarówno w przypadkach jej „sprawowania", jak i w przypadkach „władania" będzie zawsze człowiek (ewentualnie grupa ludzi), gdyż pozostałe istoty żywe bywają „władcami" tylko w legendach i mitach.³

Już od bardzo dawna wielu autorów opisujących władzę starało się ją zdefiniować. Próby te nie satysfakcjonowały jednak większości z nich, rodziły zniechęcenie. Natura władzy nadal pozostaje nieuchwytna, pomimo wielowiekowych prób przeniknięcia jej tajemnicy.⁴

W literaturze socjologicznej, prawniczej i politologicznej termin „władza" rozumiany bywa różnorako.⁵

Przedstawimy tu sześć⁶ definicji tego pojęcia: '

1) behawioralną, według której władza to szczególny typ zacho­wania polegający na możliwości modyfikowania zachowania innych ludzi. Taki sposób określania znaczenia tego terminu przyjął m.in. M. Weber,

² Zob. L. Ł u s t a c z: O pojęciu władzy, Wyd. UW, Warszawa 1983, s. 1.

³ Tamże, s. 1. Zob. także P. H. P a r t r i d g e: So/ne Notes on the Concept of Power,„Political Studies", 11(1963), s. 111.

⁴ Zob. J. B u r n s: Dwie cechy władzy, [w:] Władza i polityka - wybór tekstów zewspółczesnej politologa zachodniej, (red.) M. Ankwicz, Warszawa 1988, s. 15.

⁵ Przykładowo, A. Redelbach, S. Wronkowska i Z. Ziembiński (Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1993, s. 26) oraz Dobrowolski i Wróbel (Wprowadzenie..., ss. 72-73)
wskazują na następujące sposoby definiowania władzy: a) w ujęciu behawioralnym -zjawisko polegające na tym, iż nakazy czy zakazy formułowane przez jednych ludzi wywołują z odpowiednio wysokim prawdopodobieństwem określone zachowania innych ludzi; b) w ujęciu normatywnym - zjawisko określające, jakie są podstawy skutecznego formułowania przez pewnych ludzi norm wyznaczających postępowanie innych ludzi;c) w ujęciu socjologicznym - szczególnego rodzaju stosunek społeczny.

⁶ Por. Andrzejewski im.: Systemy polityczne..., s. 30, P. Andrzejewski,P. Deszczyński, K. Gołata: Wybrane zagadnienia z nauki o polityce, Poznań
1991, s. 30; W. B u j a k, A. S i w i k: Podstawowe kategorie marksistowskiej nauki opolityce, [w:] Podstawy nauk politycznych, Wyd. AGH, Kraków 1981, s. 9. Zob. także F. R y s z k a: Delimitacja władzy politycznej, [w:] Elementy teorii polityki, (red.)K. Opałek, PWN, Warszawa 1989, ss. 83-87 oraz J. I s a a c: Conception of Power,
[w:] Encyclopedia of Government and Politics, (ed. by) M. Hawkesworth and M. Kogan, Routledge, New York 1992,1.1, s. 57.

Str.113

zdaniem którego: „Władza jest to możliwość narzucenia czyjejś woli na zachowanie innych osób".⁷

2. teleologiczną, według której władza to spełnienie pewnych ce­lów, wytwarzanie zamierzonych skutków. Przedstawicielem tego pode­jścia jest B. Russell.⁸

3. instrumentalną, traktującą władzę jako możliwość stosowania szczególnych środków, a zwłaszcza przemocy. Możemy tu zwłaszcza wskazać na interesującą definicję K. Opałka, zdaniem którego „[...] sto­sunek władzy zachodzi wówczas, gdy ośrodek kierowniczy jest zdolny
   zapewnić posłuch w szerokiej społecznie skali dla swych poleceń, których treścią są określone zachowania, zalecane członkom organizacji, za po­ mocą przymusu lub autorytetu".⁹

⁷ Cyt. za R. B e n d i x: Max Weber. Ań Intellectual Portrait, Doubleday, Garden City,
New York 1960, ss. 294-300; J. K. G a l b r a i t h: The Anatomy of Power, Hamish
Hamilton, London 1994, s. 2 oraz J. M i e l e c k i: Władza polityczna, [w:] Podsta­
wowe kategorie teorii polityki, (red.) J. Mielecki, Wyd. AR, Wrocław 1979, s. 33.
Podejście behawioralne w definiowaniu pojęcia „władzy" reprezentują także: N. P. Bar-
ry (Ań Introduction to Modern Political Theory, Macmillan, London 1989, s. 97),
zdaniem którego „o pewnych ludziach można powiedzieć, że posiadają władzę nad
innymi, w znaczeniu determinowania ich działań"; C. Castoriadis (Philosophy, Poli-
tics, Authonomy, Oxford University Press, New York 1991, s. 149), który uważa, iż
władza to „uprawnienie jednostki lub właściwego organu do nakłonienia innej osoby,
aby zrobiła rzecz, którą niekoniecznie wykonałaby z własnej woli"; Z. B. Wiktor
(Podstawowe kategorie nauki..., s. 29), zdaniem którego władza Jest to realna możli­
wość urzeczywistniania swojej woli w życiu społecznym, narzucać ją, jeśli jest to
konieczne innym ludziom" oraz C. Znamierowski (Prolegomena do nauki o państwie,
Poznań 1947-1948, s. 112) wyjaśniając, że „A ma władzę nad B mówimy przede
wszystkim tam, gdzie A rozkazał skutecznie, to znaczy gdzie jego rozkaz spotkał się z
posłuchem ze strony B. Rozkaz zaś znajdzie posłuch wówczas, gdy wykonawca
nakazanego czynu uważa, iż wykonuje go dlatego, że mu został nakazany".

⁸ Por. B. R u s s e l 1: Power. A New Social Analysis, George Allen & Unwin Ltd.,
London 1957, s. 35. Według Oxford Companion to Politics of the World (ed. by
J. Krieger, Oxford Uniwersity Press, Oxford 1993, s. 739) władza to „zdolność
osiągania tego, czego się chce, lub wywoływania pożądanej zmiany", a w ujęciu
T. Hobbesa (Leviathan, (ed. by) C. B. Macpherson, Pinguin, Middlesex, s. 63) „władza
jest to obecna przyczyna do otrzymania przyszłych dóbr".

⁹ Zob. K. O p a ł e k: Przedmiot nauk politycznych, [w:] Podstawy nauk politycznych,
Warszawa 1975, s. 11. Autorem podobnego ujęcia jest T. Parsons ('Voting' and the
Eąuilibrium of the American Political System, [w:] American VotingBehavior, (ed. by)
E. Burdick, A. J. Brodbeck, Glencoe, Free Press, Illinois 1959, s. 81). Zdefiniował on
władzę jako „zdolność ustroju społecznego do zmobilizowania wszelkich środków w
celu osiągnięcia wspólnego dobra". Podobną definicję można spotkać w opracowaniu

Str. 114

4. strukturalną, ujmującą władzę jako pewnego rodzaju stosunek między rządzącymi a rządzonymi. Klasyczna dla tego ujęcia będzie definicja zaproponowana przez H. Przybylskiego, a zakładająca, że władza to „[...] stosunek zależności (panowania - podporządkowania)
   zachodzący w obrębie grupy społecznej, między ośrodkiem kierowniczym (ośrodkiem decyzji) a członkami grupy".¹⁰

5. zinstytucjonalizowanego wpływu, zgodnie z czym władza jest powiązana z możliwością instytucjonalnego wpływania na innych. Przed­ stawicielem takiego podejścia jest J. P. Gieorgica. Według niego „[...] władzą jest - najogólniej biorąc - zdolność do narzucania i egzekwow­ania decyzji, czyli wpływanie na ludzi tak, aby zachowywali się w sposób oczekiwany i pożądany".¹¹

Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, (red.) W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975, s. 415 i n. Słownik języka polskiego, (red. nacz. W. Doroszewski, PWN, Warszawa 1964, t. IX, s. 1158) określa władzę jako „prawo rządzenia państwem; prawa i upoważnienia rządu, instytucji rządowych, urzędów państwowych; panowanie, rządzenie".
^IO Przybylski: Podstawowe zagadnienia..., s. 8. Autorem ciekawej definicji jest także T. Wałek (Podmiotowość i niepodległość, Kraków 1918, s. 5), zdaniem którego władza Jest stosunkiem podporządkowania woli podległej pod wolę panującą. W odni­esieniu do tej ostatniej władza jest jej prawem podmiotowym; wola panującego jest podmiotem władzy". Zdaniem J. Szczepańskiego (Zagadnienia socjologii współczes­nej, PWN, Warszawa 1965, ss. 68-69) „władza jest stosunkiem między dwoma osobni­kami bądź też dwiema grupami, albo też między jednostką i grupą, w której jedna strona podejmuje decyzje o pewnym stanie rzeczy, a druga je realizuje w sposób zgodny z decyzją, pod kontrolą decydującego". Słownik języka polskiego ((red. nauk.) M. Szymczak, PWN, Warszawa 1985, t. III, s. 732) określa władzę jako „prawo rządzenia państwem, panowanie, rządzenie; stosunek społeczny między dwiema gru­pami, polegający na tym, że jedna z grup może w sposób trwały oddziaływać na postępowanie grupy drugiej w realizacji zadań społecznych i ma środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania", a C. Ciesielski, B. Piasecki, K. Podoski i A. Soboci-ński (Nauka o polityce, Gdańsk 1989, s. 86) uważają, że władza to „taki stosunek społeczny między jednostką a grupą lub między dwiema grupami, który polega na tym, że jedna ze stron tego stosunku może w sposób trwały i instytucjonalnie zagwaranto­wany zmuszać drugą stronę do określonego postępowania".

¹¹ Por. Nauka o polityce, (red.) A. Bodnar..., s. 17 oraz T. Langer, J. Jabłońska - B o n c a: Wstęp do prawoznawstwa, Gdańsk 1984, ss. 142-143. Podobna definicja znalazła się w Małym słowniku terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 198?. s. 423. Określono w nim władzę jako „zdolność jednostki lub grupy do wpływania na zachowania jednostek lub grup, zdolność do wywoływania określonych działań innych ludzi i do kontrolowania ich przebiegu".

Str. 115

6) „konfliktową", według której władza ma możliwość podejmo­wania decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych. Zdaniem S. Ossowskiego „[...] przez władzę rozumiemy możność podej­mowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których decyzja w taki czy inny sposób dotyczy".¹²

4.1.2. Władza a władza polityczna

Władza polityczna ma miejsce wtedy, gdy przynajmniej jeden z podmiotów stosunku władzy ma realną możliwość podejmowania społe­cznie ważkich decyzji regulujących zachowanie przede wszystkim wiel­kich grup ludzi, a także kiedy ma realną możliwość egzekwowania pod­jętych decyzji aż do stosowania przymusu państwowego włącznie.¹³ Kry­teria wyróżnienia władzy politycznej są więc oczywiste. Głównym z nich jest możliwość podejmowania decyzji politycznych istotnych dla społe­czeństwa, pomocniczym - możliwość użycia zorganizowanego przymusu w celu wymuszenia danego zachowania.

Zasadnicza różnica między władzą w ogólności a władzą po­lityczną polega na tym, że ta druga łączy się zawsze pośrednio lub bez­pośrednio z konfliktami w ramach wielkich grup społecznych (np. narodów, grup wyznaniowych), wynikłymi na tle podziału różnorodnych dóbr materialnych i niematerialnych.¹⁴ Wewnątrz władzy politycznej (rozumianej szeroko) dadzą się ponadto wyszczególnić¹⁵ następujące kategorie:

1. władza polityczna (w znaczeniu węższym), należąca do partii, która zwyciężyła w wyborach lub do koalicji rządowej;

2. władza państwowa, która przysługuje wskazanemu konstytucyjnie podmiotowi, którego zakres społeczny określają normy prawne;¹⁶

¹² Zob. S. Ossowski:0 strukturze społecznej, PWN, Warszawa 1986, s. 23.

¹³ Por. K o ryb s k i i in.: Współczesne państwowe..., ss. 23-24.

¹⁴ Por. Andrzejewski i in.: Wybrane zagadnienia..., s. 30, K o w a l s k i i in.:
Teoria państwa i prawa..., s. 86 oraz N. Nizio-Baron: Podstawowe kategorie
nauki o polityce, [w:] Nauka o polityce, (red.) J. Misztal, Wyd. Polit. Śląskiej, Gliwice
1985, s. 35.

¹⁵ Por. A. N. W r ó b l e w s k i: Rodzaje władzy w państwie. (Próba systematyzacji),
„Studia Nauk Politycznych", 2(1981), ss. 151-152.

¹⁶ Zdaniem E. S. Rappaporta (Państwo i prawo. Zarys krytyki radykalnej, Warszawa
1909, s. 16) można wskazać na cztery zasadnicze cechy pojęcia władzy państwowej:
1) powszechność, 2) brak odpowiedzialności, 3) niepodzielność, 4) zwierzchnictwo.

Str. 116

3) władza publiczna, będąca jednocześnie kategorią prawną i socjologiczną, wykazująca zarówno więź formalną z władzą państwową (jako jej konstytucyjny organ), jak więź faktyczną- z władzą polityczną.

Wiele sporów w literaturze przedmiotu wynika ze wskazywania -przez część teoretyków, a zwłaszcza przez zwolenników utożsamiania władzy politycznej z władzą państwową- na konstytucję i normy prawne, jako determinanty sprawowania władzy politycznej. Byli też tacy, którzy tę drugą postrzegali jako najbardziej rozwiniętą, ale nie jedyną postać władzy politycznej, której cechą jest także działalność partii, związków zawodowych, dużych organizacji gospodarczych, a zatem szersze, wewnętrznie zróżnicowane i powiązane siecią instytucjonalną społe­czności, mające publiczny charakter.¹⁷

Nosicielem władzy politycznej jest państwo, uczestnikami władzy są zaś organizacje społeczne (tzn. niepaństwowe) oraz obywatele. Wyróż­nia się także podmioty władczych uprawnień, czyli organy państwowe i organy organizacji społecznych wypełniające poruczenia państwa oraz podmioty podporządkowane - społeczeństwo, naród i obywateli.

Podsumowując nasze rozważania, dochodzimy do wniosku, że

władza polityczna to system stosunków społecznych,

zachodzących pomiędzy określonymi podmiotami, polegający na

możliwości stosowania trwałego i instytucjonalnego przymusu

w celu zmuszenia drugiej strony do określonego postępowania.¹⁸

4.2. Funkcje władzy politycznej

Władza polityczna spełnia określone funkcje społeczne. Polega to głównie na tym, że podejmuje ona decyzje polityczne i dąży do wprowa­dzenia ich w życie. Władzę polityczną cechuje jeszcze to, że może ona w

¹⁷ Por. A. Czajowski: Władza polityczna. Analiza pojęcia, [w:] Kategorie analizy politologicznej, (red.) A. W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wyd. UWr, Wrocław 1991. s. 35.

¹⁸ Por. Bujak: Przedmiot nauk politycznych..., Kraków..., s. 23, J. H a u s n e r: Związki władzy ekonomicznej i politycznej \v procesie reformy gospodarczej w PRL.„Studia Nauk Politycznych", 4(1986), ss. 122-123 oraz M. K a r w a t: Podstawowe problemy metodologiczne języka nauki o polityce, [w:] Wprowadzenie do teorii pol­ityki, (red.) J. P. Gieorgica, Warszawa 1982,1.1, s. 103.

Str. 117

sposób radykalny zmieniać stosunki społeczne i losy ludzi, także utrzymy­wać społeczny status quo albo podejmować decyzje ze społecznego punktu widzenia szkodliwe.¹⁹

Funkcje władzy politycznej można opisywać przy użyciu najroz­maitszych kryteriów. Dla zachowania jasności naszych wywodów, pro­ponujemy rozpatrywanie tychże funkcji według kryterium ich szcze­gółowości. Dlatego też możemy wskazać na następujące funkcje władzy politycznej:

1. sensu largo (określające całe płaszczyzny działania władzy po­litycznej);

2. sensu stricto (określające szczegółowo poszczególne rodzaje działań władzy politycznej).

Ad 1) Według J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka w skład funkcji władzy politycznej sensu largo wchodzą następujące funkcje: a) integracyjna; b) dystrybucyjna; c) ochronna; d) strukturo-twórcza.²⁰

Funkcja integracyjna polega na hamowaniu naturalnych - w nie­których społeczeństwach - tendencji odśrodkowych i zapewnieniu władzy centralnej najważniejszego znaczenia w kierowaniu krajem. Przykładem tendencji odśrodkowych w naszym kraju może być działalność książąt dzielnicowych w wiekach XII i XIII. Rozdrobnienie feudalne doprowa­dziło do prawie całkowitego zaniku władzy centralnej. Wzmocnienie wła­dzy księcia dzierżącego dzielnicę senioralną nie leżało w niczyim interesie, za wyjątkiem interesu seniora i jego stronników. Dopiero ponowne skupi­enie władzy w jednym ośrodku ogólnonarodowym doprowadziło do zjednoczenia ziem polskich. Gdy w tym samym czasie na tym samym ob­szarze działa więcej niż jeden ośrodek integracyjny, to nie dochodzi do spełnienia funkcji integracyjnej, a każdy z tych ośrodków pełni funkcję integracyjną tylko na takim obszarze, jaki zdoła sobie podporządkować.

Funkcja dystrybucyjna władzy politycznej związana jest z kon­fliktem dotyczącym społecznie pożądanych dóbr, których dysponentami są podmioty tej władzy. Jednocześnie należy nadmienić, że podmioty władzy politycznej działają także jako pośrednicy w rozprowadzaniu

¹⁹ Por. M i e l e c k i: Władza polityczna..., s. 38.

²⁰ Por. Kowalski i in.: Teoria państwa..., s. 67 i n. oraz Kowalski i in.: Teo­ria państwa i prawa..., ss. 107-108. Zob. także M. C h m a j, M. Żmigrodzki: O funkcjach władzy politycznej, [w:] Społeczeństwo, państwo, władza, (red.) M. Żmig­rodzki, M. Chmaj, Lublin 1995.

Str. 118

różnego rodzaju wartości i dóbr tworzonych poza systemem politycznym. Takie znaczenie mają m.in. plany gospodarcze o znaczeniu makrostrategicznym. Należy podkreślić, że pośrednictwo podmiotów władzy po­litycznej nie ma cech bezstronnego arbitrażu. Głównie dlatego, że jest ono narzucone i przymusowe.²¹

Realizację funkcji ochronnej rozpatrzymy biorąc pod uwagę

• płaszczyznę kontaktów zewnętrznych łączących system politycz­ny z jego otoczeniem, a zwłaszcza z tymi fragmentami tego otoczenia, które nie są objęte innymi systemami tego samego społeczeństwa (np. kontakty między systemami różnych narodów);

• płaszczyznę kontaktów wewnętrznych, gdzie realizacja funkcji ochronnej jest odpowiedzią na społeczną potrzebę bezpieczeństwa osiąga­ nego nawet kosztem poddania się dominacji ze strony dzierżycieli władzy politycznej.²²

Funkcja strukturotwórcza władzy politycznej związana jest z tworzeniem mechanizmów społecznych, które umożliwiałyby dostęp do rządzenia reprezentantom wszystkich ważnych grup społecznych. Sam bowiem dostęp do władzy jest pewną wartością, wokół której mogą powstawać konflikty i podziały społeczne. Tworzenie pewnych mechani­zmów, struktur, dzięki którym do obszaru władzy lub obszaru wpływu na władzę przenikają nowe jednostki, jest podstawowym zadaniem każdej władzy, która chce uniknąć rewolucji.

Ad 2) Do funkcji władzy politycznej sensu stricto zaliczymy nas­tępujące funkcje, które charakteryzują najważniejsze zadania tej władzy odnośnie podmiotów pozostających z nią w stosunkach podporząd­kowania:

• stanowienie prawa, wydawanie norm (ustawy, dekrety, zarzą­dzenia, rozporządzenia - nazwa nie ma znaczenia), których obywatele powinni przestrzegać;

• uruchamianie środków i form instytucjonalnych zapewniających poszanowanie tych norm;

• tworzenie lub modyfikowanie organów państwowych i ustalanie (w zależności od przypadku), w jaki sposób obywatele biorą udział w ich składzie i decyzjach (np. wybory, referendum);

• kierowanie państwowymi środkami represji i kontroli;

²¹ K o w a l s k i i in.: Teoria państwa i prawa..., ss. 107-108.

²² Tamże, s. 108.

Str. 119

• powoływanie do życia instytucji użyteczności publicznej, okreś­lenie ich kompetencji, struktury wewnętrznej i modelu funkcjonowania;

• mianowanie personelu w aparacie państwowym i w instytucjach użyteczności publicznej;

• podejmowanie decyzji w zakresie finansów państwa: ściąganie podatków, ustalanie ich redystrybucji;

• podejmowanie decyzji w imieniu państwa i prowadzenie ne­gocjacji z innymi państwami i organizacjami ponadnarodowymi;

• wpływanie na działalność naukową, kulturalną, oświatową i propagandową.

Władza polityczna, aby być efektywna, powinna spełniać wszyst­kie funkcje określone przez nas jako sensu largo i przynajmniej większość funkcji, określonych jako sensu stricto

4.3. Sprawowanie władzy politycznej

Ksawery Szaniawski w roku 1810 stwierdził, że „[...] rządzić jest to dawać przepisy, nakazywać ich wykonywanie, pilnować ich uskutecz­niania".²⁴ Ta bardzo zwięzła, ale jednocześnie niezwykle wnikliwa defini­cja, mogłaby wystarczyć za całe nasze dalsze rozważania o wykonywaniu władzy. Jednakże z naukowego obowiązku poczuwamy się do szerszego omówienia problemów wskazanych w tej definicji.

4.3.1. Rządzenie

Za W. Pietrasem stwierdzamy, że na władzę polityczną (rządzenie) składają się cztery dopełniające się typy decyzji:

- decydowanie o tym, co jest treścią interesów poszczególnych grup społecznych w danych warunkach (określane mianem konkretyzacji interesów);

²³ Por. H a u b e n: Uwagi o polityce..., s. 19; S. O p a r a: Wiedza o społeczeństwie.
Podstawowe pojęcia, WSiP, Warszawa 1987, s. 132 oraz S. W r ó b e 1: Przywództwo
polityczne i władza polityczna w ujęciu Talcotta Parsonsa, „Studia Nauk Pol­
itycznych", 1-3(1990), s. 133.

²⁴ X. Szaniawski: O rządzeniu y radzeniu, Drukarnia Xsięży Piarów, Warszawa
1810,s.4.

Str. 120

• decydowanie o kompetencji różnych podmiotów w zakresie realizacji interesów o skonkretyzowanej treści;

• decydowanie o celach, dla których możliwe jest użycie społecz­nych zasobów środków przymusu oraz o ich dyslokacji;

• decydowanie o składzie personalnym grup podejmujących i eg­zekwujących decyzje w powyższych zakresach.²⁵

Rządzenie to wykonywanie władzy państwowej,

a więc proces podejmowania decyzji i ich realizacja za pomocą aparatu państwowego.²⁶

Funkcjonalnym wymogiem sprawowania władzy w społeczeńst­wie jest istnienie wyodrębnionej grupy ludzi zajmującej się rządzeniem.²⁷ Grupę taką stanowią „rządzący", ci zaś, którzy podlegają ich władzy, to „rządzeni". W literaturze przedmiotu istnieje wiele różnych określeń gru­py rządzącej, przy czym do najczęściej spotykanych należą: „elita wła­dzy", „kierownictwo polityczne", „władza polityczna", „grupa przywód­cza". Autorzy zachodni stosują najczęściej określenie „elita władzy".

Kim są więc „rządzący"? Z prawno-konstytucyjnego punktu widzenia odpowiedź wydaje się bardzo prosta - rządzi ten, komu prawo do sprawowania suwerennej władzy zostało przekazane na mocy ustawy zasadniczej. Jest nim zbiorowy podmiot społeczny (suweren) określany przez konstytucje współczesne jako lud lub naród.²⁹

²⁵ Zob. W. P i e t r a s: Władza polityczna i jej przedmiot, „Studia Nauk Politycznych".3-4(1985). s. 90.

²⁶ Por. Redelbach iin.: Zarys teorii..., s. 56.

²⁷ Por. H. A r e n d t: On Yiolence, [w:] Crises ofthe Republic, Harcourt Brace Jaranowich, New York 1972, s. 143.

²⁸ Klasycznym przedstawicielem takiego podejścia jest C. W. Mills (The Power Elitę,Oxford University Press, New York 1966, ss. 3-4), którego zdaniem elita władzy to „tepolityczne, ekonomiczne i wojskowe kręgi, które jako zawiły zespół nakładających się klik dzielą decyzje mające co najmniej państwowe konsekwencje o tyle, że narodowe wydarzenia zadecydowały o tym, że elity władzy to są ci, którzy decydują o tych wy­
darzeniach".

²⁹ W latach 1952-1989 formalnie suwerenem w naszym kraju był „lud pracujący miast i wsi". Po rewizji Konstytucji z grudnia 1989 roku zapisano, że „W Rzeczypospolitej Polskiej władza zwierzchnia należy do narodu". Zob. art. 2, ust. 2 pozostawionych w mocy przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 22 lipca 1952 roku.

Str. 121

Z praktyki po­litycznej natomiast wynika, że liczne organy państwa, zarówno kolegialne, jak i jednoosobowe, są wyposażone przez ustawy w uprawnienia umożliwiające rządzenie. Możemy przyjąć założenie, że suweren rządzi jedynie pośrednio (wyjątkiem od tej zasady jest instytucja ogólnonaro­dowego referendum), w drodze wyboru swoich przedstawicieli do or­ganów władzy państwowej, a owi przedstawiciele rządzą w sposób bezpośredni, teoretycznie w imieniu suwerena.

Rządząc, rozstrzyga się konflikty i spory wynikające z zaspoka­jania potrzeb obywateli; zapewnia się trwanie i pozycję państwa na arenie międzynarodowej oraz ład i porządek wewnętrzny. Rządzenie obejmuje także działania zapewniające środki na funkcjonowanie aparatu państwo­wego, a także realizację jego zadań. W szczególności rządzenie obejmuje takie działania państwa, jak wydawanie aktów prawodawczych, decyzji administracyjnych i orzeczeń sądowych.³¹

Jednym z ważniejszych aspektów sprawowania władzy jest egze­kwowanie posłuchu. Miernikiem tego może być stosunek liczby decyzji podjętych do wykonanych. Władza będzie tym silniejsza, im więcej podję­tych przez nią decyzji zostanie wprowadzonych w życie. Zdaniem G. Bokszańskiej odpowiedź na pytanie, kiedy władza może liczyć na posłuch, zależy od tego, w jaki sposób

1) nie przeciwstawia się społeczeństwu;

2) nie narzuca swoich poglądów społeczeństwu wbrew jego opinii;

3. zaspokaja żywotne interesy grupy społecznej, na której się op­iera w taki sposób i w takich rozmiarach, że nie zubaża to innych grup społecznych;

4. nie staje się niewolnikiem tych, którzy mają być narzędziem realizującym jej cele.³²

Należy także zauważyć, że w dziedzinie rządzenia występują rów­nież działania niewładcze, w których ujawnia się w rządzeniu nie tyle przymus, ile przekonywanie i perswazja oraz oddziaływanie przez środki ekonomiczne. Rządzeni nie są zmuszani wprost do określonych zachowań ale wskazuje się im na celowość zachowań zmierzających do

30 Zob. także M. Chmaj, M. Żmigrodzki: Status prawny partii politycznych w Polsce, Toruń 1995, s. 56.
³¹ Por. Redelbach iin.: Zarys teorii..., s. 57.

32 G. Bokszańska: Władza polityczna, [w:] Materiały do studiowania przedmiotu „Nauka o polityce", (red.) W. Baranowski i S. Krakowski, Wyd. Polit. Łódzkiej, Łódź 1988, ss. 44-45.

Str122

pożądanych przez rządzących skutków. Działania niewładcze występują przede wszystkim tam, gdzie rządzący i rządzeni przyjmują analogiczne wartości, a rządzeni uznają autorytet rządzących w jakiejś dziedzinie i w jakiejś mierze.³³

4.3.2. Środki sprawowania władzy politycznej

Jak zauważył T. Parsons władza to pośrednik funkcjonujący w systemie politycznym analogicznie, jak pieniądz na rynku. Osoba dyspo­nująca władzą, podobnie do dysponenta gotówką, może w dowolnie wy­branym miejscu systemu politycznego i w dowolnym czasie uzyskać to, co uzna za niezbędne dla zaspokojenia potrzeb grup, z którymi się utoż­samia.³⁴ Porównanie takie, aczkolwiek obrazowe, nie daje jednak od­powiedzi na pytanie, jakimi środkami jest sprawowana władza polityczna.

Zanim podejmiemy próbę wskazania, jakimi środkami jest sprawo­wana władza polityczna, wyjaśnimy, że poprzez środki sprawowania wła­dzy politycznej rozumiemy takie dostępne formy oddziaływania, dzięki którym rządzący wpływają na określone zachowanie się rządzonych.

Zdaniem J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka do katalogu środków sprawowania władzy zaliczamy

1. przymus fizyczny, stanowiący element konstytutywny pojęcia władzy, pociągający jednak za sobą zawsze mniej lub bardziej rozległe koszty, wynikające m.in. z uruchomienia aparatu represji;

2. bodźce materialne i moralne, jedne ze skuteczniejszych stymula­torów pożądanych zachowań: otwierają szerszy dostęp do wartości będą­cych przedmiotem powszechnego pożądania w zamian za uległość wobec decyzji władczych; bywają powiązane z groźbą zastosowania przymusu w przypadku niepodporządkowania;

3. zabiegi perswazyjno-ideologiczne, wykazujące pozorną lub rze­czywistą zgodność między, z jednej strony, interesami, celami, systemem wartości dzierżyciela władzy a, z drugiej, interesami, celami, systemem

³³ R e d e l b a c h i in.: Zarys teorii..., s. 58.

³⁴ T. P a r s o n s: On the Concept of Political Power, [w:] Sociological Theory and Modern Society, New York 1962, s. 306-309.

Str. 123

wartości podmiotów podporządkowanych (są środkami oddziaływania na świadomość i procesy motywacyjne);

4) regulację dopływu (aspekt ilościowy) oraz kontrolę treści (aspekt jakościowy) informacji niezbędnych do podejmowania działań, przy czym wzrost znaczenia tego stymulatora jest związany z postępujące tendencją racjonalizacji zachowań ludzkich, a także narastającą złożonoś­cią rzeczywistości społecznej, gospodarczej, technicznej, politycznej itp.³⁵

Powyższy katalog nie jest wprawdzie wyczerpujący, można bo­wiem wskazać na jeszcze wiele innych środków sprawowania władzy politycznej, jednak jego zaletą jest zwięzłość i klarowność, dlatego też na nim poprzestaniemy.

4.4. Legitymizacja władzy politycznej

4.4.1. Ewolucja koncepcji prawomocności

Słowo „prawomocność" jest polskim odpowiednikiem łacińskiego wyrażenia legitimere³⁶, od którego pochodzi angielskie legitimate³¹ czy niemieckie legitime. Przyjmujemy więc, że pojęcia „prawomocność" i „legitymacja" są tożsame, dlatego dalej używane będą zamiennie. Należy również dokonać rozróżnienia między prawomocnością (legitymacją), a uprawomocnieniem (legitymizacją) oraz delegirymizacją. Otóż jeśli przez prawomocność danej władzy rozumiemy pewien stan³⁸, to wówczas le-

³⁵ Por. Kowalski i in.: Teoria państwa i prawa..., ss. 102-104 oraz Kowalski i in.: Teoria państwa..., s. 62.

³⁶ Zdaniem J. Kowalskiego, W. Lamentowicza i P. Winczorka (Teoria państwa i prawa..., s. 111) źródłosłowem terminu „legitymacja" jest łacińskie pojęcie prawnicze -lex, legis, a terminu „prawowita", polskie „prawo".

³⁷ Por. P. P a c e w i c z: Pomiędzy myślą a rzeczywistością. Rewolucja Jako zjawisko psychologiczne, Warszawa 1983, s. 154.

38 Zdaniem S. M. Lipseta (Political Mań. The Social Bases ofPolitics, Doubleday & Company Inc., Garden City, New York 1960, s. 77 oraz Political Mań, Mercury Books, London 1963, s. 77) prawomocność jest to zdolność systemu do wywoływania i podtrzymywania przekonań, że istniejące instytucje polityczne są najwłaściwsze dla danego społeczeństwa, a w ujęciu J. Linza (Legitimacy of Democracy and the Socio-economic System, [w:] Comparing Pluralist Democracies: Strains on Legitimacy, (ed. by) M. Dogan, Westenwiew Press, Boulder 1988, s. 65) legitymacja to „przekonanie, że pomimo krótkokadencyjności i porażek instytucji politycznych, są one lepsze od czegokolwiek co mogłoby być ustanowione i dlatego mogą wymusić posłuszeństwo".

Str. 124

legitymizacja jest procesem wiodącym do tego stanu; natomiast delegitymizacja jest procesem odwrotnym, czyli erozją prawomocności.³⁹

O legitymizacji możemy przy tym mówić w aspekcie podmiotu sprawującego władzę oraz sposobu jej sprawowania.⁴⁰ Legitymizacja pod­miotu władzy oznacza, że rządząca w systemie politycznym grupa osób osiągnęła swoje stanowiska zgodnie z obowiązującymi normami, przede wszystkim zaś normami prawnymi. ^Jedynym bowiem legalnym sposobem zdobycia władzy w państwie przez daną partię jest wygranie wyborów parlamentarnych. Legitymizacja sposobu sprawowania władzy oznacza zaś, że wszystkie instytucje wchodzące w skład systemu władzy powołane zostały zgodnie z obowiązującymi normami oraz że funkcjonują one zgodnie ze swoimi kompetencjami oraz na podstawie istniejących norm prawnych/"

Przez legitymację władzy politycznej będziemy zaś rozumieć wytworzenie u poddanych lub obywateli przekonania, że ci co rządzą są do tego uprawnieni, a sposoby sprawowania władzy są prawo wite.⁴²

Od zjawiska legitymizacji władzy politycznej odróżnić należy te­orię legitymizmu. Była to bowiem doktryna polityczna, która pojawiła się w początkach XIX wieku w Europie jako odpowiedź na antyfeudalne i antymonarchiczne ruchy rewolucyjne. A zatem pojęcia „legitymizm" i „legitymacja" (legitymizacja) odnoszą się do zjawisk o różnym zasięgu i charakterze, choć ich źródłosłów jest taki sam.⁴³

³⁹ Zob. J. G a j d a: Prawomocność polityczna, [w:] Wprowadzenie do teorii polityki,red.) J. P. Gieorgica, t. IV, Warszawa 1981, s. 251; J. G a j d a: Proces legitymizacji władzy politycznej, [w:] Elementy teorii polityki, (red.) K. Opałek, PWN, Warszawa 1989, s. 336 oraz J. G a j d a: Legitymizacja kapitalistycznych systemów politycznych, „Studia Nauk Politycznych", 3(1983), s. 46.

40 Odnośnie sposobu sprawowania władzy politycznej interesujące stanowisko zajął W. Lamentowicz, wskazując na jej kulturowe aspekty. Zob. W. Lamentowicz: Kul­turowe aspekty legitymizacji monocentrycznych struktur politycznych, [w:] Legity­macja. Klasyczne teorie i polskie doświadczenia, (red.) A. Rychard i A. Sułek, War­szawa 1988, ss. 71-72.

41 Por. Andrzejewski iin.: Wybrane zagadnienia..., s. 31.

42 Por. Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., s. 143; P a ł e c k i; Prawo, polityka, władza..., ss. 53-55 oraz W. Wesołowski: Weberowska koncepcja legitymizacji: ograniczenia i kontynuacje, [w:] Legitymacja. Klasyczne teorie i polskie doświadczenia, (red.) A. Rychard i A. Sułek, Warszawa 1988, s. 34.

⁴³ K o w a l s k i i in.: Teoria państwa i prawa..., s. 251.

Str.125

Pierwszą historycznie koncepcję prawomocności, zgodnie z którą posiadanie lub dążenie do posiadania pewnych wartości są jedynym kryterium prawomocności, określa się mianem tradycyjnej.⁴⁴ Uzyskanie tytułu do prawomocności opiera się tu na spełnieniu pewnych zewnętrznych lub transcendentalnych wartości, takich jak: boskie pochodzenie, boskie powołanie, boska inspiracja, prawo natury, prawo historii, nieśmiertelna tradycja, prawo ludzkie itd. Nawet pobieżna znajomość historii pozwala umiejscowić powyższe wartości w czasie i przestrzeni.⁴⁵ Tego rodzaju koncepcja, mimo swej ograniczoności teoretycznej (koncentracja na jed­nym wyznaczniku czy rodzaju prawomocności), w różnych szatach ideo­wych wykazywała zawsze dużą żywotność. Teokratyczna teoria państwa przyjęła feudalną organizację państwową za odzwierciedlenie nadprzyro­dzonego Królestwa Niebieskiego na Ziemi. W Hobbesowskim modelu społeczeństwa podporządkowanie się władzy państwowej wynikało z jej pozycji gwaranta „umowy społecznej". Teoria państwa jako tworu urze­czywistniającego ideę moralną posłużyła Heglowi do przedstawienia burżuazji pruskiej jako gwaranta „umowy społecznej".

Na przestrzeni XVIII i XIX stuleci wraz ze zmianami warunków społecznych nastąpiło w nauce i filozofii europejskiej istotne przewartoś­ciowanie poglądów na legitymizację władzy politycznej. Boskie po­chodzenie władzy (panowanie z łaski Bożej) zostało zakwestionowane. Koncepcje całkowitej równości wszystkich ludzi (także wobec Boga) podważyły zasadę uprzywilejowania rządzących i wskazały drogę do poszukiwania nowych źródeł władzy politycznej. Suwerenem stał się lud. Tak narodziła się historycznie druga koncepcja prawomocności, wy­sunięta w ramach klasycznej teorii demokracji jako teoria zgody (consent theory).⁴⁶ Według klasycznych liberałów tylko ta forma rządów jest pra­womocna, która gwarantuje szeroką i świadomą partycypację obywateli w procesie politycznym i zdobywa poparcie obywateli. Zaledwie uległość lub bierne przyzwolenie nie były akceptowane jako źródło prawomoc­ności.

Trzecia koncepcja prawomocności powstała na kontynencie am­erykańskim. Jest ona związana z tak znanymi badaczami, jak D. Easton,

44. Por. G a j d a: Legitymizacja kapitalistycznych..., ss. 46-47 oraz G a j d a: Proces legitymizacji..., ss. 336-337.

⁴⁵ Por. Kowalski i in.: Teoria państwa..., ss. 48-49.

⁴⁶ Por. F. Młynarski: Człowiek w dziejach. Jednostka - państwo - naród, [w:]

Szkice z historii socjologii polskiej, (red.) K. Z. Sowa, Warszawa 1983, ss. 221-223.

Str. 126

S. M. Lipset⁴⁷, C. Friedrich czy P. G. Stillman. Według nich legitymacja jest przede wszystkim rodzajem przekonania społecznego o rym, że ok­reślony obiekt systemu jest „słuszny i władczy w sferze politycznej".⁴⁸ Legitymizacja jest traktowana tutaj łącznie w płaszczyźnie socjologicznej, psychologicznej i prawnej.⁴⁹

Czwarta koncepcja prawomocności stanowi logiczną konsek­wencję trzeciej i określana jest jako „behawioralna".⁵⁰ Rozwinęła ona zainteresowanie stabilizacją politycznego status quo, całym repertuarem środków i mechanizmów legitymizacji systemów politycznych. Przymus fizyczny, wszelkiego rodzaju psychologiczne oraz socjotechniczne formy manipulacji są instrumentami osiągania prawomocności. Legitymacja władzy politycznej oznacza zatem jej akceptację, wynikającą z samego faktu istnienia władzy, braku alternatywy oraz beznadziejności prób pod­ważenia reżimu.

4.4.2. Teoria prawomocności Maxa Webera

Klasyczną już dzisiaj koncepcję prawomocności władzy -po­litycznej stworzył wybitny niemiecki socjolog - Max Weber (1864-1920). W Weberowskiej teorii polityki analiza zależności między władzą (aspekt polityczny) a jej legitymacją (aspekt wartościujący) uzyskała podstawowe znaczenie.51 Sposoby, metody i środki gwarantowania przez elity przy­wódcze lojalności wobec państwa, związków oraz partii politycznych, tj. własnego panowania, podnosił Weber do rangi „podstawowego problemu socjologicznego".⁵²

⁴⁷ Szerokie ujęcie koncepcji legitymacji S. M. Lipseta zostało przedstawione w jego
książce: Political Mań. The Social... Interesujące jest także przedstawienie przez niego
dynamiki legitymacji i jej związków z efektywnością za pomocą matrycy. Zob. M. D o-
g a n: Conception of Legitymacy, [w:] Encyclopedia ofGovernment and Politics, (ed.
by) M. Hawkesworth and M. Kogan, Routledge, New York 1992,1.1, s. 123.

⁴⁸ T. L a n g e r: Amerykańska wersja analizy systemowej w nauce o polityce, War­
szawa 1977, s. 4.

⁴⁹ Por. D. E a s t o n: A Systems Analysis of Political Life, New York 1965, s. 278;
C. F r i e d r i c h: Mań andHis Government, New York 1963, s. 234 oraz P. G. S t i 1-
1 m a n: The Concept ofLegitimacy, „Polity", 7(1975), ss. 37-38.

⁵⁰ Por. G a j d a: Prawomocność polityczna..., s. 19 oraz Gaj da: Legitymizacja kapitalistycznych..., s. 47.

51. Por. J. J. W i a t r: Socjologia stosunków politycznych, Warszawa 1977, s. 116.

⁵² Zob. M. W e b e r: Gesammelte Aufalzee żur Soziologie undSozial Politik, Ttibingen 1924, s. 444.

Str. 127

Stawiając kwestię prawomocności (Legitimitdf) sprawowania władzy przez polityków, uczony ten poszukiwał racjonalnej odpowiedzi na dwa podstawowe pytania:

1. Jakie wewnętrzne podstawy prawomocności i zewnętrzne środki przymusu wspierają wszelkie panowanie?

2. Co poczynają władze polityczne, aby utrzymać swoje pano­wanie?⁵³

Z kilku teoretycznie możliwych czynników prawomocności pano­wania, takich jak: przymus, przemoc, przyzwolenie, aktywne wsparcie rządzonych, właśnie przemoc przyciągnęła jego szczególną uwagę. Pier­wszy i trzeci zostały uznane za przypadki graniczne. M. Weber twierdząc, że podstawową cechą państwa jest „legitymowane użycie siły", nie nego­wał jednocześnie roli przymusu jako podbudowy stosunków panowania. Zwracał przy tym uwagę na to, że władza jedynie wtedy jest zdolna do urzeczywistnienia swych celów, gdy rządzeni traktują stosunki panowania jako „wiążące". Każde bowiem ponowanie może być legitymowane przez różnorodne czynniki:

1. afektywne (uczuciowe oddanie);

2. racjonalno-aksjologiczne (wiarę w to, że władza, panowanie są nakazem i środkiem realizacji określonych wartości etycznych);

3) interesy (oczekiwanie na zaspokojenie określonych potrzeb).
Ukazał to Weber konstruując trzy „czyste typy" panowania: 1) tra­dycyjne; 2) charyzmatyczne; 3) legalne.

4.4.2.1. Panowanie tradycyjne

Panowanie tradycyjne opiera się na wierze, rządzonych w pra­womocność władzy, która „istniała zawszę". Odziedziczony status społe­czny jest głównym źródłem sprawowania władzy politycznej.³⁵

⁵³ Por. G. L e n s k i: Power cmdPrivilege, New York 1966, s. 43.

⁵⁴ Zob. B e n d i x: Max Weber..., ss. 253-433; M. W e b e r: Trzy czyste typy panow­ania, [w:] Elementy teorii socjologicznych, (red.) W. Derczyński i in., Warszawa 1975,ss. 539-551; K. G r z y b o w s k i: Nauka o polityce, Kraków 1949, ss. 25-31; J. Gaj-
d a: Przyczynek do problematyki przywództwa politycznego, „Studia Nauk Politycz­nych", 3(1981), ss. 138-140; G. L. S e i d l e r: Teoria państwa i prawa. (Część ana­lityczna), Kraków 1951, s. 3 oraz Wesołowski: Weberowska koncepcja legitymi­zacji..., s. 38.

⁵⁵ M. Sobolewski (Podstawy teorii państwa, Wyd. UJ, Kraków 1986, s. 22) zwraca uwagę na poważną rolę konformizmu w zacofaniu jednostek, jako czynnika utrwalającego władzę. Jest to odruch wyrobiony w długiej praktyce społecznej, przy czym jest obojętne, czy władzę ocenia się pozytywnie czy negatywnie - odruch ten bowiem rodzi się w stosunku do każdej władzy.

Str. 128

Zakres władzy rozkazodawczej panującego (pana) wyznaczony jest przez trady­cję.⁵⁶ Bezwzględne naruszenie tego zakresu przez pana podważałoby prawomocność jego własnego panowania opartego na uznaniu świętości. Ustanowienie nowych praw niezgodnych z tradycyjnymi normami jest zasadniczo niemożliwe: wprowadzanie nowych przepisów prawnych dokonuje się w praktyce w drodze ich „odkrywania" i „przypominania" jako od dawna obowiązujących. Poza tradycyjnymi normami wola pana jest ograniczana tylko poczuciem słuszności, a więc w sposób bardzo elastyczny. Zatem prawomocność tego rodzaju występuje wszędzie tam. gdzie „władcy" domagają się posłuszeństwa na podstawie przyjętych obyczajów, co zdarza się w każdej konstelacji historycznej. Może to do­tyczyć również powoływania się na obyczaje tzw. „narodów cywilizo­wanych" świata cywilizowanego, utożsamianego z reguły z Zachodem Prawomocność w tym typie panowania zagwarantowana jest nie tylko istnieniem tradycji, ale i określoną organizacją społeczeństwa. Najczyst­szym typem panowania tradycyjnego jest władza patriarchalna. Takie panowanie (wzorujące się na tradycyjnym gospodarstwie domowym) opiera się na stosunkach mających charakter wspólnoty, typem rozkazu­jącym jest „pan", służebnym „poddany", zespół zarządzający ma zaś charakter służby.

W zależności od zakresu władzy, jej ograniczeń czy związanej z tym pozycji sługi (aparatu władzy) Weber wyróżnił dwa warianty pano­wania tradycyjnego: patrymonializm i feudalizm. W patrymonializmie występuje całkowita zależność sługi od pana, zarówno gdy chodzi o spo­sób jego rekrutacji, jak stosunek do urzędu i sposób jego sprawowania. Technicznymi środkami zarządzania rozporządza całkowicie pan. Te zasady organizacji rozciągnięte były na całe społeczeństwo. Feudalizm charakteryzuje się już większą sferą autonomii dla szerszych grup społe­cznych.

W panowaniu tradycyjnym duże znaczenie ma przywiązanie do tradycji i określonej organizacji społecznej, w której istotna jest rola przy- j musu. Panowanie tradycyjne musi być szczególnie wyczulone na formalne ustalenie praw i obowiązków władzy i poddanych, a także na skutki zbyt daleko posuniętej decentralizacji. Ochronę przed taką właśnie decentralizacją stanowiło organizowanie zrzeszeń wspólnie odpowiedzialnych za wykonywanie obowiązków publicznych, zbiorowa odpowiedzialność rodu czy wspólnoty lokalnej itp.

⁵⁶ Por. Bokszańska: Władza polityczna..., s. 37.

Str. 129

4.4.2.2. Panowanie charyzmatyczne.

Charyzmatyczna forma legitymacji (łac. charisma 'rzadki dar, umiejętność, talent') opiera się na charyzmie przywódcy (proroka, bohat­era, demagoga itp.), który musi dowieść, że ma charyzmę wynikającą z objawienia, mocy magicznych, bohaterstwa, nadzwyczajnych umiejęt­ności. Podstawą istnienia porządku społecznego i jego stabilności jest zatem osoba przywódcy.⁵⁷ Panowanie legalne i tradycyjne uważał Weber za trwałe i zaspokajające zwykłe, codzienne potrzeby społeczeństwa. Z reguły przywództwo charyzmatyczne jest potrzebne w okresach kryzyso­wych, aczkolwiek pojawia się także w trwałych systemach panowania. Ludzie poddają się takiemu przywódcy, gdyż ulegają wierze w te zjawiska, które potwierdzającego nadzwyczajne cechy.⁵⁸

Przywództwo charyzmatyczne jest „czystego typu" w momencie jego powstawania, po czym oscyluje zwykle w kierunku dwóch pozosta­łych typów panowania. Zmiana warunków społecznych sprawia, że przy­wództwo charyzmatyczne, które z samego założenia jest nadzwyczajne i niestabilne, wraz z zanikiem misji, do której zostało powołane, może stracić poparcie rządzonych. Podobnie sukcesja charyzmy, niezależnie od jej formy zmienia jej charakter. Dążenie do tego, by „moc charyz­matyczna" służyła nadal interesom odpowiedniej społeczności sprawia, że poszukuje się optymalnych metod jej przedłużenia. I tak następca charyzmatycznego przywódcy może być wybierany m.in. w oparciu o przyjęte kryteria „charyzmy", mianowany przez swego poprzednika czy też ludzi z najbliższego kręgu władzy, co jest przyjęte powszechną akla­macją. W przypadku niepowodzenia powyższych manipulacji interesy grup społecznych korzystających z „charyzmy" przywódcy mogą zostać zagrożone, gdy jej zabraknie.

⁵⁷ Por. Bokszańska: Władza polityczna..., s. 38 oraz G a j d a: Proces legitymi­zacji..., s. 341.

⁵⁸ Legitymizm charyzmatyczny odżył ponownie w XX wieku w tzw. „państwie party­jnym" w postaci kultu wodza (np. Hitlera) oraz w tzw. „państwie z misją dziejową", w postaci kultu jednostki (np. Stalina). W poszczególnych krajach kształtowała się cała drabina kultów, włącznie do kultu całkiem lokalnych przywódców. Zob. R e d e l -
b a c h i in.: Zarys teorii..., s. 33.

Str. 130

Stąd pragnienie stworzenia bezosobowej postaci charyzmy, czyli jej depersonalizacji. Źródłem prawomocności mogą być wówczas związki krwi aktualnego podmiotu władzy ze swoim legendarnym protoplastą, lub też instytucjonalizacja charyzmy. Zdaniem Webera charyzma jest zjawiskiem powracającym, ludzie korzystający z niej zdobywali bowiem przywództwo we wszystkich warunkach histo­rycznych.

4.4.2.3. Panowanie legalne

Panowanie legalne - w przeciwieństwie do obydwu poprzednio wymienionych typów prawomocności władzy - stanowi rezultat stopnio­wego rozwoju państwa i społeczeństwa.⁵⁹ „Legenda panujących" czy też „mit rządzących", oparte bądź na tradycji, bądź na charyzmatycznym charakterze przywództwa ulegają, w warunkach współczesnego świata, demitologizacji, stają się coraz trudniejsze do utrzymania, upowszech­nienia i utrwalenia w świadomości i postawach rządzonych. „Dzisiaj -twierdzi Weber - najczęstszą podstawą prawomocności jest wiara w prawo, gotowość podporządkowania się przepisom poprawnym formalnie i ustanowionym zgodnie z przyj etą procedurą".⁶⁰ W innym miejscu pisze: „Panowanie legalne istnieje dzięki ustawie [...] Panuje tu podstawowe przekonanie, że każdą normę prawną można stworzyć lub zmienić w drodze proceduralnie poprawnego postępowania".⁶¹

Taki system stanowi - zdaniem Webera - osobliwość świata zachodniego i jest jedną z dwóch podstawowych (obok religii) przyczyn, dla których świat ten osiągnął tak wysoki poziom rozwoju. Weber dos­trzegał negatywne przejawy funkcjonowania tego typu organizacji społeczeństwa. Stąd też pojawiająca się często, szczególnie przy analizie niektórych typów społeczeństw, jego znana kategoria „wyradzania się biurokracji". Ponadto twierdził, że rzeczowość, specjalizacja oraz inne wymogi nowoczesnej kultury, które oferuje aparat administracyjny pań­stwa legalnego, są lepsze od łaski, wdzięczności i gniewu władców.

⁵⁹ A. Redelbach, S. Wronkowska oraz Z. Ziembiński określają ten rodzaj legitymacji jako „racjonalistyczny". Zob.60.Redelbach iin.: Zarys teorii..., s. 33.

61. B e n d i x: Max Weber. Portret uczonego..., s. 370.

62.Tamże, s. 371.

Str. 131

4.4.3. Inne koncepcje legitymacji

Na współczesne nauki społeczne duży wpływ wywarła koncepcja legitymizacji stworzona przez D. Eastona. Założeniem jego koncepcji stała się teza, iż podstawowym czynnikiem konfrontującym wszystkie społeczeństwa jest niedostatek dóbr, traktowanych jako wartości, co nieuchronnie prowadzi do sporów i kontrowersji wokół ich podziału. Problemy te rozstrzyga polityka, a konkretnie decyzje polityczne, z konieczności mające często charakter autorytarny. W związku z tym Easton rozszerza znacznie tradycyjne pojęcie legitymacji widząc je jed­nocześnie w trzech wymiarach, jako: legitymację ideologiczną, struk­turalną i personalną.

Prawomocność ideologiczna opiera się na wartościach i pryn­cypiach, do których odwołuje się władza polityczna. Celem legitymacji ideologicznej jest akceptacja dla głównych zasad, według których władza jest zorganizowana w systemie politycznym, a także dla zakresu tej władzy. Źródłem tej legitymacji może być zarówno sama ideologia, jak i praktyczne działania państwowe obiektywnie korzystne dla społeczeństwa i tak przez nie oceniane. W praktyce legitymacja ideologiczna rozciąga się również na akceptację społeczną zasadniczych zasad operacyjnych, według których zorganizowany jest system sprawowania władzy.⁶²

Podstawą legitymacji strukturalnej jest przekonanie o pra­worządnym charakterze norm regulujących wzajemne stosunki pomiędzy władzą a społeczeństwem. Norm, które nie tylko zapewniają społe­czeństwu wpływ na decyzje władzy poprzez istnienie odpowiednich dla tego celu instytucji prawnych (np. referendum, inicjatywy ludowej itp.), ale także przyznających społeczeństwu prawo do powoływania od­powiednich władz w drodze wyborów, a także do odwoływania tychże władz w trakcie ich kadencji.⁶³ Akceptacja społeczna dla porządku prawnego sprawia, że jeżeli system polityczny działa zgodnie z istnie­jącymi normami, to tym samym jest prawomocny. Normy legitymacji strukturalnej przesądzają o zgodnych z prawem działaniach władzy oraz o tym, że wiążą one podmioty władzy z normami regulującymi sposób do­chodzenia do pozycji władczych i odchodzenia z tych pozycji w sposób prawnie przewidziany. Legitymacja strukturalna jest (i powinna być) synonimem państwa prawnego.

⁶² Zob. Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., ss. 146-147 oraz Bokszańska: Władza polityczna..., s. 41.

63

Zob. Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., s. 144.

Str. 132

Źródłem legitymacji personalnej jest osobisty stosunek otoczenia do osób pełniących role władcze w ramach danego systemu. W tym ro­dzaju legitymacji rolę podstawową spełniają zachowania autorytetów, ich sposób politycznego działania, a także do pewnego stopnia ich osobowość. Pomimo pewnego stopnia zinstytucjonalizowania, władza w organizacjach zhierarchizowanych nie jest nigdy całkowicie anonimowa. Sprawują ją bowiem ludzie, którzy w formy prawno-organizacyjne aparatu państwowego wkładają swój osobowość i styl. Rolę podstawową pełnią z reguły społeczne oceny związane z zachowaniem owych autory­tetów, stylem ich politycznego działania, a także w dużym stopniu ich osobowością.⁶⁴

Inną koncepcję legitymizacji przedstawił niemiecki uczony J. Habermas. Jego zdaniem państwo możemy ujmować jako system sprawują­cy uprawomocnioną władzę. „Wyjściem" systemu są podejmowane na wysokim szczeblu decyzje administracyjne, „wejściem" - lojalność mas. W obu kierunkach może dojść do grożących kryzysem zakłóceń. Kryzysy wejścia przybierają formę kryzysów racjonalności; systemowi admini­stracyjnemu nie udaje się spełnić nakazów sterowania, jakie przejął od systemu gospodarczego. Wynikiem tego jest dezorganizacja pewnych dziedzin życia. Kryzysy wyjścia mają formę kryzysów uprawomocnienia; systemowi uprawomocnienia nie udaje się utrzymać pożądanego poziomu lojalności mas. „Państwo - twierdzi Habermas - może uniknąć problemu uprawomocnienia w tej mierze, w jakiej uda się uniezależnić system ad­ministracyjny od uprawomocniającego procesu kształtowania się woli".⁶⁵

Na gruncie polskiej politologii autorem oryginalnej koncepcji le­gitymacji władzy politycznej jest K. Pałecki. Zgodnie z jego koncepcją władza polityczna nie wymaga żadnego uzasadnienia, a jej uprawnienia władcze usprawiedliwia sam fakt posiadania władzy (tzw. „samoistne źródło władzy politycznej"). W bardziej umiarkowanej postaci ta ten­dencja przejawia się głównie w rozmaitych działaniach organów władzy politycznej ograniczających zakres lub skuteczność prawa obywatel­skiego, działaniach nadających mu charakter fasadowy, limitujących faktyczne możliwości występowania przeciwko podmiotowi władczemu, ograniczających rolę jednostki w państwie.⁶⁶

64.Langer, Jabłońska-Bonca: Wstęp do prawoznawstwa..., ss. 147-148 oraz G a j d a: Proces legitymizacji..., s. 342.

⁶⁵ Por. J. Habermas: Teoria i praktyka. Wybór pism, Warszawa 1983, ss. 462-464.

⁶⁶ Zob. P a ł e c k i: Prawo, polityka, władza..., s. 55.