Stan wojenny (art. 229 K, ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz o kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom RP – uswo):
Może on zostać wprowadzony tylko w trzech sytuacjach: zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium RP oraz jeżeli z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji. Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego wydaje Prezydent, może być jednak wydane tylko na wniosek RM. Rozporządzenie to nabiera mocy bezpośrednio po podaniu go do publicznej wiadomości. Następnie, ale nie później niż w ciągu 48 godzin od podpisania rozporządzenia, Prezydent ma obowiązek przedstawić je Sejmowi. Sejm rozpatruje to rozporządzenie niezwłocznie. Nie musi tego zatwierdzać, ale może je uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej ½ ustawowej liczby posłów. Stan wojenny może zostać wprowadzony na części lub na całym terytorium państwa; wprowadzany jest na czas nieoznaczony.
Kierowanie obroną państwa należy do Prezydenta RP we współdziałaniu z Radą Ministrów. W szczególności Prezydent określa (na wniosek Premiera) zadania Sił Zbrojnych w czasie stanu wojennego, zatwierdza (na wniosek Naczelnego Dowódcy SZ) plany operacyjnego użycia SZ, uznaje (na wniosek Naczelnego Dowódcy) określone obszary państwa za strefy bezpośrednich działań wojennych. Dowodzenie SZ należy w tej sytuacji do Naczelnego Dowódcy SZ, mianowanego przez Prezydenta na wniosek Premiera.
Ustawa o stanie wojennym przewiduje możliwość wprowadzenia licznych ograniczeń wolności i praw. Decyzje o wprowadzeniu tych ograniczeń należą do premiera, poszczególnych ministrów bądź wojewodów i podejmowane mają być stosownie do sytuacji, np. wprowadzenie nakazu noszenia dowodu tożsamości, zawieszenie prawa do organizowania zgromadzeń i imprez masowych, wprowadzenie cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu, wprowadzenie reglamentacji towarów konsumpcyjnych.
W razie wprowadzenia stanu wojennego zmianom ulega też zakres obowiązków obywateli, związanych z obronnością kraju, np. zmieniają się zasady powoływania obywateli do służby wojskowej, rozszerzeniu ulega obowiązek służby w obronie cywilnej, rozszerzeniu ulega zakres świadczeń osobistych i rzeczowych obywateli.
Stan wyjątkowy (art. 230, ustawa z dnia 21 czerwca 2002 o stanie wyjątkowym – uswy):
Może on zostać wprowadzony tylko w trzech sytuacjach: w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, w razie zagrożenia bezpieczeństwa obywateli, w razie zagrożenia porządku publicznego. Tryb jego wprowadzania jest taki sam jak w przypadku stanu wojennego. Obowiązuje on jednak od dnia ogłoszenia rozporządzenia Prezydenta w Dzienniku Ustaw oraz musi być wprowadzony na czas oznaczony, nie dłuższy niż 90 dni. Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz, za zgodą Sejmu i na czas nie dłuższy niż 60 dni. Po tym okresie stan wyjątkowy musi zostać zniesiony.
Kierownictwo działaniami mającymi na celu usunięcie powstałych zagrożeń sprawuje Prezes Rady Ministrów, a w razie wprowadzenia stanu wyjątkowego na obszarze jednego województwa – właściwy wojewoda.
Prezydent (na wniosek Prezesa RM) może postanowić o użyciu SZ RP do przywracania normalnego funkcjonowania państwa, jeżeli dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane. Kierownictwo działaniami tych oddziałów pozostaje w gestii Ministra Obrony Narodowej, a żołnierzom wykonującym swe zadania przysługują niektóre uprawnienia policjantów.
Ustawa o stanie wyjątkowym przewiduje możliwości wprowadzenia licznych ograniczeń pozostałych wolności i praw. Decyzje o wprowadzeniu tych ograniczeń należą do premiera, poszczególnych ministrów bądź wojewodów i podejmowane mają być stosownie do sytuacji. W szczególności dopuszczalne jest: odosobnienie osób mających ukończone 18 lat, wprowadzenie nakazu noszenia dowodu tożsamości itp.
Stan klęski żywiołowej (art. 232 K, ustawa z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej):
Stan ten jest rozumiany jako: katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków.
Stan ten wprowadza RM w drodze rozporządzenia, dla części lub całości terytorium państwa, na okres nie dłuższy niż 30 dni. Dla przedłużenia tego stanu, zawsze na czas określony, RM potrzebuje zgody Sejmu.
Kierownictwo działaniami mającymi na celu zapobieżenie lub usunięcie skutków klęski żywiołowej sprawują odpowiednie organy administracji lokalnej: wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta lub wojewoda. Jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa, kierownictwo to należy do ministra właściwego do spraw wewnętrznych lub innego ministra wyznaczonego przez Prezesa RM. Do dyspozycji wojewody lub ministra mogą też zostać – w miarę konieczności – przekazane pododdziały lub oddziały SZ.
Zakres dopuszczalnych ingerencji w prawa i wolności jednostki jest – na poziomie konstytucyjnym – wyznaczany klauzulą pozytywną (art. 233 ust. 3). Podlegać ograniczeniom mogą: wolność działalności gospodarczej, wolność osobista, wolność przemieszczania się i pobytu na terytorium RP, nienaruszalność mieszkania, prawo do strajku, prawo własności, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do wypoczynku. W powyższych ramach konstytucyjnych, ustawa o stanie klęski żywiołowej wprowadziła 19 szczegółowych postaci ograniczeń praw i wolności jednostki, obejmujących m.in. ewakuację, tworzenie stref zamkniętych, kwarantannę, obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych itd.