Geografia

• Nauka o specyfice różnych miejsc rozumianych jako jednostki przestrzenne lub osadnicze o różnej wielkości i charakterze

• Przedmiot – cechy przyrodnicze i antropogeniczne oraz wzajemne relacje i powiązania tych miejsc

• W aspekcie antropogenicznym G. zajmuje się kwestiami natury gospodarczej, społecznej, politycznej i kulturowej

• Posługuje się opisem i analizą struktur i procesów występujących w badanych miejscach oraz analizą zmierzającą do sformułowania ogólnych praw naukowych

• Może być definiowana jako antropogeografia, geografia społeczna, polityczna, ekonomiczna (gospodarcza)

• Geografia ekonomiczna – opis i analiza przestrzenna zróżnicowań i uwarunkowań lokalizacji podmiotów, struktur zjawisk i procesów gospodarczych i przestrzennych

Przedmiot geografii ekonomicznej
- przestrzenne uwarunkowania gospodarki, rozmieszczenie czynników produkcji i wzrostu gospodarczego, lokalizacja działalności gospodarczej
- powiązania i przepływy oraz powstające struktury przestrzenne

Ewolucja g. ekonomicznej

• Niegdyś opis gospodarki – jeden z najważniejszych elementów charakterystyki krajów i lądów (handel, podboje), mapa gospodarcza

• Z czasem studia nad przyczynami i skutkami sukcesów i porażek ekonomicznych

• Kwestie lokalizacji działalności gospodarczej powstawanie struktur przestrzennych, rozwój ekonomicznych regionów (wpływ przestrzeni, polityki, kultury na efektywności i konkurencyjność)

• Zagrożenia środowiska, zasobowe banery wzrostu gospodarczego

G. ekonomiczna w systemie nauk

• Wymiar przestrzenny – nauki geograficzne

• Wymiar ludzki – nauki społeczne

• Konsekwencje – stosuje metody i narzędzia badawcze właściwe obu dyscyplinom; wykorzystuje teorie ekonomiczne i społeczne do opisu i analizy przestrzennego wymiaru gospodarki

• Powstają nowe dyscypliny: ekonomika środowiska, gospodarka przestrzenna, gospodarka regionalna

G. ekonomiczna – nowa jakościowo wiedza niezbędna do: przezwyciężania nierówności rozwojowych, doskonalenia organizacji przestrzennej, gospodarki krajowej i regionalnej

Formy zagospodarowania przestrzeni

• Punktowe – obiekty produkcyjne, handlowe, mieszkaniowe, usługowe; wykazują tendencję do skupianie się w jednostkach osadniczych; zlokalizowanie w miejscach krzyżowania się liniowych form zagospodarowania

• Liniowe – drogi, linie kolejowe, rurociągi, linie przesyłu energii i informacji

• Powierzchniowe – rolnicza przestrzeń produkcyjna, lasy gospodarcze, zbiorniki wodne

Ład przestrzenny
dla zrównoważonego i trwałego rozwoju społeczeństwo musi dbać o ład przestrzenny, sposób działania, który umożliwi osiągnięcie celów gospodarczych przy posiadanych środkach, zapewnienie zrównoważonego wzrostu gospodarczego, wyeliminowanie konfliktów przestrzennych, społecznych i ekonomicznych związanych ze wzrostem
struktura przestrzenna musi zachowywać:

• logikę przestrzenną – funkcjonalność w rozmieszczeniu elementów gospodarczych i przestrzennych

• czytelność przestrzenną – jasność układu, zdolność wywoływania wyraźnych obrazów przestrzennych w świadomości

• walory środowiska przyrodniczego, równowagę ekosystemalną

• optymalizację przepływu osób, dóbr i informacji

• piękno otoczenia

• optymalną, sprzyjającą rozwojowi relację między centrum (rdzeniem) i peryferiami

systemy są otwarte
- zachodzi wymiana energii, materii i informacji, docierają do nich impulsy zewnętrzne, energia słoneczna (ekosystemy), inspiracja (społeczności)
- środowisko przyrodnicze zmienia się w zależności od ilości energii (efekt spowalnia inercja systemu)
- społeczeństwa zmieniają się w zależności od kaprysów i nowych idei (efekt spowalnia inercja mentalna systemu)

człowiek wypracowuje ‘eko-strategie’

• dominacja nas środowiskiem: eksploatacja zamiast adaptacji. Zastępowalność zasobów deficytowych. Ekonomia neoliberalna

• adaptacja aktywna: zarządzanie zasobami i ochrona środowiska. Ekonomia zrównoważona, pro środowiskowa, ‘ekologiczna’

• adaptacja bierna: niski poziom konsumpcji, brak szczególnej troski i zarządzania zasobami i środowiskiem. Ekonomia przetrwania

ekonomia vs. Ekosystem

ekonomia

• nieograniczony wzrost

• podporządkowana zyskowi

• cel: zaspokojenie konkretnych potrzeb

• liniowy sposób myślenia

• krótki okres obowiązywania koncepcji

• bariery wzrostu

ekosystem

• ciągły rozwój

• najważniejsze przetrwanie osobników i gatunków

• cel: samoregulacja

• procesy nieliniowe

Zasoby naturalne
podstawowe czynniki produkcji oprócz pracy i kapitału
rozwój zawsze uzależniony od zasobów (A. Toffler)

• Pierwsza fala – rolnictwo 8000 p.n.e. – XVIII w.

• Druga fala – cywilizacja przemysłowa sięga po zasoby nieodnawialne – dynamiczny rozwój i bariery wzrostu

• Trzecia fala – odkrycie gospodarczego znaczenia czystego powietrza, niezaburzonych ekosystemów, wolnej przestrzeni geograficznej

Klasyfikacja zasobów przyrody

• Przyrodnicze – zasoby biotyczne i abiotyczne

• Występowania – litosfera, hydrosfera, atmosfera, biosfera

• Ruchliwości – labilne (woda), stabilne (surowce mineralne)

• Dostępności – rezerwa bieżąca (eksploatowanie przy obecnym stanie techniki), rezerwa potencjalna (dostępne w zależności od popytu, cen i kosztów wydobycia, zapas surowcowy (kategoria geologiczna, praktycznie niedostępne)

• Rozpoznania – zidentyfikowane, wymierzone (szacunki), rozpoznanie, nieodkryte (wnioskowanie na podstawie budowy geologicznej), hipotetyczne

• Odnawialności – zasoby odnawialne: reprodukują się z samoistnie, najlepiej w sposób ciągły
  zasoby nieodnawialne: skonsumowane zanikają i nie mogą być zastąpione

Zasoby odnawialne

• Istnieją dopóki trwają warunki przyrodnicze sprzyjające ich powstawaniu (po złapaniu ostatniej ryby nie nastąpi reprodukcja)

• Rytm i tempo odnawiania w największym stopniu zależy od przyrody, a nie człowieka

• Interwencja może spowodować skutek odwrotny do zamierzonego

• Można je podzielić w zależności od tempa odnawiania: cykl geologiczny, kilkuletni, roczny, sezonowy

• Specyficzną kategorią są zasoby nie zmieniające się podczas użytkowania: energia słoneczna, wiatru, wody

Odnawialne czy nie?
- wzrost drzew prowadzi do odnowienia zasobów materiałowych
- warunek: brak degradacji gleb po wycince lasu
- w zależności od warunków klimatycznych drzewo potrzebuje 30 do setek lat do osiągnięcia stanu dojrzałości (mało który leśnik może zaobserwować ten proces)
- ale las to nie zbiór drzew, to złożony ekosystem. jak szybko dojdzie do jego odtworzenia?

zasoby nieodnawialne

• podlegające recyklingowi – surowce mineralne, złoża rud metali, niektóre surowce budowlane

• niepodlegające recyklingowi – surowce energetyczne

czy zasoby ulegną wyczerpaniu?
nie znamy zasobów Ziemi; nie wiemy co może stać się zasobem dla przyszłych pokoleń; mało wiemy na temat regeneracji ekosystemów i zasobów odnawialnych; ciągle szukamy rezerw (ropa) i substytutów (jeśli są opłacalne)

statyczna teoria zasobów
- środowisko przyrodnicze barierą wzrostu
- istnieje granica zasobów: tempo przyrostu żywności arytmetyczne, ludzkość przyrasta geometrycznie
- na paradygmacie Malthusa opierał się pierwszy raport Klubu Rzymskiego – ‘granice wzrostu’
- krytyka – pomija postęp techniczny i substytucję czynników produkcji

dynamiczna teoria zasobów

• zasoby nie tyle są, co ‘stają się’ – nowe złoża, wzrost opłacalności wydobycia

• popyt na zasoby nie jest funkcją wzrostu gospodarczego i rosnącej liczby ludności – wzrost zasobooszczędny

• inny sposób zaspokajania potrzeb: surowce wtórne!

Odzyskiwanie zasobów nieodnawialnych

• optymizm: Holandia i Niemcy 50% i 60% stali; Australia Szwecja 70% i 50% aluminium; w krajach uprzemysłowionych 30%
  zapotrzebowania na surowce w stosunku do lat 50. nowe technologie, ale i zmiana gospodarki

• pesymizm – gospodarki ‘wschodzące’ surowcochłonne

bariery zasobowe i bezpieczeństwo ekologiczne

• bariera zasobowa – sytuacja, w której kraj (region) ma trudności z dostępem do zasobów
  pojawia się jako: wyczerpywanie złóż surowców, pogorszenie się jakości zasobów w wyniku zanieczyszczenia, dewastacji
  w konsekwencji wzrost kosztów rozwoju lub jego zahamowanie (nie zawsze trwałe; rozwój technologii!)

• bezpieczeństwo ekologiczne – stan, w którym jest małe ryzyko zakłócenia funkcjonowania środowiska przyrodniczego
  w skali regiony – brak zagrożeń powodowanych przez produkcję, transport, konsumpcję
  w świadomości społecznej – zapobieganie nagłym zjawiskom zagrażającym życiu, zdrowiu lub środowisku

przyczyny zakłóceń środowiskowych

• demograficzne

• geograficzne – globalna i regionalna koncentracja zakłóceń – tereny uprzemysłowione, kraje rozwinięte vs. rozwijające się (eksport ‘brudnych’ technologii, odpadów)

• technologiczne i ekonomiczne (wzrost konsumpcji)

etyka ekonomii

• zużywanie zasobów i produkcja odpadów są związane z postrzeganiem świata i systemem wartości

• ‘wartości’ kierują całą działalnością człowieka

• Określają stosunek do innych ludzi i środowiska

Wartości

• Źródło norm społecznych i zachowań jednostek

• Zasady generalne

• Koncepcje i zasady podstawowe regulujące sposób myślenia i działania

Zmiany wartości: tendencja z sacrum i profanum; rewolucja oświeceniowa przyspieszyła trend

Wskaźniki zmiany nastawienia

• Ekonomiczne: Klub rzymski, lata 60.

• Kulturalne: UNESCO 1968 (konferencja na temat racjonalnego użytkowania biosfery)

• Polityczne: UN 1972 (Stockholm, konferencja środowiskowa)

• Naukowe: AAG 1956 (sympozjum ‘rola człowieka w przeobrażeniu Ziemi)

Zrównoważony rozwój gospodarki – rozwój gospodarki, w którym eksploatacja zasobów, kierunki inwestowania i postęp techniczny pozostają w harmonii oraz zachowują bieżącą i przyszłą możliwość zaspokojenia ludzkich potrzeb i aspiracji

Zasady zrównoważonego rozwoju

• Zasada ekologizacji gospodarki – ochrona środowiska nie może być w konflikcie z gospodarką, ale musi być elementem i warunkiem jej prawidłowego gospodarowania

• Zasada integralności środowiska – zalecenie ‘myśleć globalne, działać lokalnie’

• Zasada współdziałania w ochronie środowiska – wspólne rozwiązywanie problemów ekologicznych i gospodarczych

• Zasada ekonomizacji – straty środowiska trzeba wyrównać. ‘zanieczyszczający traci’

• Zasada prewencji – zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeń, recykling odpadów

• Zasada reagowania – reagowanie na bieżące zagrożenia

• Zasada praworządności – poszanowanie i przestrzeganie prawa

• Zasada regionalizacji – dostosowanie wymagań ochronnych do regionalnych i lokalnych warunków przyrody

Szacuje się, że ekosystemy dostarczają usług wartych ok. 64 000$/km². Roczna wartość usług waha się między 16-54 bilionów US$, średnio 33 biliony US$. Gdyby za miarę kosztów wytworzenia ekosystemalnych wartości związanych z klimatem, wodą, powietrzem, biosferą wziąć koszty budowy i utrzymania BIOSPHERE 2, wtedy… ok. 1 mld$/km².

Przestrzenne zróżnicowanie gospodarki

Produkcja rolna

1. Natura zjawiska
- zwana czasami ‘rewolucją neolityczną’ rozpoczęła się ok. 12000 lat temu
- pierwsza wielka zmiana demograficzna w historii człowieka
- populacja człowieka wynosiła ok 5-10 mln grup nomadów
- najprawdopodobniej rozpoczęła się na terenie ‘żyznego półksiężyca’ (Mezopotamia, Eufrat i Tygrys, Nil)
- udomowienie roślin i zwierząt: uprawy wielkopowierzchniowe prowadziły do powstania społeczeństw rolników
- ‘świt cywilizacji’
- wynalezienie pługa, koła, pisma, liczb

2. rewolucja rolnicza

• Zmiana stylu życia
  przejście od grup wędrownych do osiadłych
  własność prywatna, narzędzia, akumulacja dóbr
  tworzenie się organizacji – państwo

• nadwyżki żywności
  uprawa umożliwiła zagęszczenie populacji i powstawanie nadwyżek żywności
  rosła grupa ludzi niezwiązanych z rolnictwem, mogących zając się inną aktywnością
  nowe umiejętności: hydrotechnika, rzemiosło, metalurgia

3. Specjalizacja: rozwój handlu, powstanie pierwszych miast
Rozwarstwienie (stratyfikacja): elita przejęła kontrolę nad nadwyżkami produkcyjnymi i broniła siłą swoich przywilejów.
Centralizacja władzy i zasobów: prowadziła do powstania państw
możni i silni rozwijali instytucję państwa, aby umacniać zdobycze.

4. Społeczeństwo feudalne
- system powiązań i zależności: należność poddanego wobec suwerena – udział w produkcji rolnej
- system przymusu: kontrolna ze strony administracji i Kościoła; związanie możliwości wytwórczych (narzędzi i pracy w produkcji rolnej
- ekonomia: niski poziom produkcji (przetrwanie); zysk odbierany przez władzę – zahamowanie wzrostu produkcji; 80-90% społeczeństwa – rolnicy, reszta rzemieślnicy i właściciele ziemscy
- różne typy społeczeństw feudalnych (Chiny, Japonia, Europa)

Natura zjawiska
- początek w drugiej połowie XX wieku (1750-80)
- najpierw w Anglii
- przemiana demograficzna społeczeństwa (szybki przyrost naturalny)
- transformacja ekonomiczna i społeczna

Nowinki technologiczne
- nowe materiały (stal, chemikalia)
- konwersja energii cieplnej w pracę mechaniczną
- zastąpienie pracy ludzkiej przez maszyną
- fabryki – produkcja
- transport (kolej)
- zdrowie (medycyna)

5. Rolnictwo
- dezagraryzacja
- wzrost produkcji żywności + mechanizacja, nawożenie
- intensyfikacja rolnictwa, podstawy naukowe – Liebig, nawozy – Bosch i Haber
- spadek cen żywności

6. Społeczeństwo
- urbanizacja
- powstanie klasy robotniczej
- etyka pracy, oszczędności, przedsiębiorczość
- migracje ze wsi do miast (ok. 1870 >50% populacji pierwszych krajów przemysłowych nie była związana z sektorem rolniczym

Produkcja rolna – żywność

7. Funkcje rolnictwa
- społeczna – tworzenie miejsc pracy
- dochodowa – dochody rolników, właścicieli ziemi, pośredników handlowych
- kulturowa – izolacja powoduje utrzymanie tradycji
- środowiskowo-przestrzenna – oddziaływanie na krajobraz, zasoby przyrody i jakość środowiska

8. Cechy rolnictwa
- uzależnienie od warunków przyrodniczych
- podatność a uzyskiwanie korzyści komparatywnych
- rosnące koszty krańcowe
- zależność od rozwoju gospodarki narodowej
- duża zależność od regulacji instytucjonalnych
- zależność od ustroju rolnego
- potrzeba znacznych zasobów przestrzeni
nowa Gwinea – kultura rolna promieniująca na południowo-wschodnią Azję

I. Podatność na korzyści komparatywne
wiele roślin może być uprawianych w różnych częściach globu – pszenica – kto tańszy ten lepszy
specjalizacja obniża koszty

II. Koszty krańcowe: w miarę wyczerpywania się zasobów gruntów rolniczych sięganie po nieużytki zwiększanie efektywności produkcyjne maleją wraz z rosnącymi nakładami

III. Rolnictwo a poziom rozwoju gospodarczego i czynniki instytucjonalne
mechanizacja, nowe odmiany specjalizacja, środki inwestycyjne, nowe technologie
wsparcie podstawowe – dotacje, ceny gwarantowane, programy finansowe

IV. ustrój rolny – wielkość i własność gospodarstw rolnych
V. potrzeba przestrzeni

9. Typy rolnictwa:
rolnictwo pierwotne – zaspokajanie potrzeb własnych
rolnictwo tradycyjne – gospodarstwa chłopskie
rolnictwo rynkowe – maksymalizacja zysku, struktura produkcji i nakłady uzależnione od rynku, wysoka towarowość, specjalizacja i intensywność
rolnictwo uspołecznione – Wspólnota Niepodległych Państw, Chiny, Mongolia

10. Czynniki rozmieszczenia rolnictwa
poszukiwanie prawidłowości Kręgi Żywicielskie J. H. Thunena – teoria prosta, klasyczna, miejscami działa
czynnik organizujący produkcję – skupisko nabywców, miasto
decyzja o uprawie podejmowana na podstawie wartości sprzedaży, kosztów produkcji transportu

L = Y* (P-C) – Y * D * F

L - renta położenia ( w jednostkach pieniężnych na km^2)
Y – pion ziemiopłodów
P – cena rynkowa produkcji
c – jednostkowe koszty produkcji
D – odległość od rynku
F – stawki przewozowe

Kręgi żywicielskie obrazek

11. Funkcje lasów
- gospodarcza: surowce dla przemysłu i energetyki, pozyskiwanie runa, łowiectwo, turystyka
- przyrodnicza: pula genów, fotosynteza, tworzenie gleb, siedliska fauny
- ochronna: gleba (erozja wodna i wietrzna), wody podziemne i powierzchniowe

12. Deforestacja
- przemysł drzewny (węgiel drzewny)
- energetyka
- tereny pod zabudowę (drogi)
- rolnictwo

Konsekwencje deforestacji
zanieczyszczenie siedlisk flory i fauny, zanik gatunków
degradacja powierzchni terenu, erozja, ruchy masowe (spełzywanie, lawiny błotne)
zmiany hydrologiczne, powodzie

Wylesienia pod uprawę plamy oleistej do produkcji biodiesla przyczyniły się do 2,8% i 6,5% rocznego ubytku lasów w Indonezji i Malezji
produkcja oleju sojowego do wytwarzania biodiesla – 5,9% rocznej deforestacji w Mato Grosso
znacznie większy jest jednak wpływ pośredni 1990 – 2008 powierzchnia wyrębów między 2200 i 11000 km2 …

13. Ochrona dóbr leśnych w Polsce

Zachowanie lasów i ich korzystnego wpływu na klimat, powietrze i wodę, warunki życia i zdrowia człowieka oraz równowagę przyrodniczą
ochrona lasów szczególnie cennych ze względu na

• Zachowanie różnorodności przyrodniczej

• Zachowanie leśnych zasobów genetycznych

• Walory krajobrazowe

• Potrzeby nauki

Ochrona gleb i terenów narażonych na zanieczyszczenie lub uszkodzenie oraz o specjalnym znaczeniu społecznym
ochrona wód powierzchniowych i głębinowych, retencja ziemi
produkcja drewna oraz surowców i wytworów ubocznego użytkowania lasu

ROLNICTWO A ŚRODOWISKO
Zmiany krajobrazu: utrata siedlisk i bioróżnorodności
- rosnące uzależnienie rolnictwa od technologii
- intensyfikacja rolnictwa – nie wolny rynek a interwencjonizm państwowy
- odlesienia – 1850-1980 ubyło 603 mln ha (11%) lasów, z czego 9,5 mln ha to lasy strefy umiarkowanej

Osuszanie mokradeł
W wyniku zaniku i fragmentacji ekosystemów dochodzi do wymierania gatunków
degradacja gleb – niekorzystne zmiany środowiska glebowego, które obniżają jego aktywność biologiczną, co z kolei powoduje obniżenie urodzajności
- degradacja fizyczna – ugniatanie, pogorszenie struktury i własności wodnych
- degradacja chemiczna – ubytek humusu, zakwaszenie, zanieczyszczenie (m.in. metale ciężkie)
- erozja – niszczenie stropowych warstw gleb przez wody opadowe i wywiewanie przez wiatr
14. pustynnienie – 5,1 mld ha (strefa Sahelu najbardziej, Ameryka Płn. Australii
- -Przyczyny: człowiek
nadmierny wypas: Sahel, RPA, Prowincja Przylądkowa Wschodnia
42% obszarów suchych i półsuchych w Australii, Queensland
65 mln ha pastwisk Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan
niewłaściwa uprawa
zmiana użytkowania suchych gleb z pastwisk w nawadniane grunty orne (zasolenie)
stosowanie niewłaściwej techniki uprawy roli (niedostosowanej do warunków przyrodniczych)

• 9,5 mln ha w Azji Środkowej (45% terenów nawadnianych)

• 2 mln ha Stepy Kałmucji (700 tys. ha wędrownych wydm)

- przyczyna: klimat

• Krótkoterminowe zmiany środowiskowe (fluktuacje klimatyczne)

• Długoterminowe zmiany środowiskowe

ZANIECZYSZCZENIE WÓD POWIERZCHNIOWYCH I PODZIEMNYCH
zanieczyszczenia obszarowe są związane z niewłaściwym użytkowaniem rolniczej przestrzeni produkcyjnej

Zanieczyszczenie środowiska – stan środowiska wynikający z wprowadzania do powietrza, wody lub gruntu substancji stałych, ciekłych lub gazowych lub energii w takich ilościach i takim składzie, że może to ujemnie wpływać na zdrowie człowieka, przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę lub powodować inne niekorzystne zmiany np. korozję metali.
zanieczyszczenia rolnicze: substancje bądź energia – dostające się w wyniku działalności rolniczej – szczególnie nadmiar składników biogenicznych

PROBLEMY

Eutrofizacja

• Tlen, mętność

• Toksyny z glonów, smak i zapach wody

• Rosnące koszty uzdatniania wody

• Utrata walorów gospodarczych

Zanik makrofitów w wodach (łąk podwodnych) – utrata siedlisk
Spadek różnorodności biologicznej, zmniejszenie liczebności ryb, skorupiaków, mięczaków, ssaków

Zakwit sinic

• Zatoka Chesapeake Susquehanna River

• Zatoka Meksykańska Mississipi River

• Morze Czarne Dunaj

• Morze Północne Łaba

Rolnictwo a środowisko w USA

• Intensywne rolnictwo w „Bread/Corn basket of America”

• Obciążenie biogenami rzek uchodzących do Zatoki Meksykańskiej

• Azot czynnikiem kontrolującym eutrofizację Zatoki Meksykańskiej

Reakcja społeczna

Intensywne badania
- ochrona gleb (od lat 30. XX wieku)
- zintegrowana ochrona przed szkodnikami
- bariery biogeochemiczne
- porządkowana gospodarka hodowlana
- dostosowanie nawożenia do zapotrzebowania roślin
- renaturyzacja mokradeł

‘moda’ na rolnictwo ekologiczne
wyłączenie obszarów zanieczyszczonych z produkcji rolnej

Rolnictwo ekologiczne

• System gospodarowania, który aktywizując przyrodnicze mechanizmy – poprzez stosowanie środków naturalnych, nie przetworzonych technologicznie – zapewnia trwałą żyzność gleby, zdrowotność zwierząt, nie zatruwa środowiska, a przy tym pozwala produkować wysokiej jakości, zdrowe produkty rolnicze

• Ciągle jeszcze w mniejszości

• Wzrost w ostatnich latach w Europie

KAPITAŁ jak czynnik wzrostu gospodarczego

• Kapitał – ogólna kategoria obejmująca zasoby wykorzystywane w procesie produkcji dóbr i usług, tym samym wpływające na rozwój gospodarczy.
  kapitał – ludzki, intelektualny, społeczny

• Kapitał sensu stricto – dobra kapitałowe i kapitał finansowy

Dobra kapitałowe
antropogeniczne elementy środowiska geograficznego, pełniące funkcje w gospodarce:

• Kapitał rzeczowy (produktywny majątek trwały) – nieruchomości, maszyny, instalacje i przyrządy

• Infrastruktura – instytucje i obiekty usługowe transportowe, energetyczne, oświatowe, które wspierają produkcję i tworzą warunki dla jej zaistnienia

Kapitał finansowy

• Zasoby finansowe służące do finansowania inwestycji

• Formy: gotówka, kredyt, papiery wartościowe, dające tytuł własności do majątku produkcyjnego

• Instytucje finansowe banki, fundusze inwestycyjne i emerytalne, podmioty specyficzne (giełdy)
  K. F. – determinacją rozwoju gospodarczego

Źródła kapitału
- środki własne – akumulacja, część dochodu przeznaczona na inwestycje, środki obrotowe i rezerwy
- środki obce – kredyty, dotacje

Międzynarodowy system finansowy – globalizacja

• Banki centralne emitujące walutę krajową, banki prywatne, międzynarodowe organizacje finansowe (Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Rozrachunków Międzynarodowych)

• MFW – organizacja w ramach ONZ (185 państw) – ustala normy postępowania w międzynarodowych stosunkach finansowych, kredytowaniu, konsultingu, nadzoruje programy dostosowawcze

• BRM – międzynarodowa instytucja finansowa; akcjonariusze – europejskie banki centralne i banki amerykańskie; koordynuje operacje bankowe, obroty handlowe; arbitraż

• Stabilizacja ekonomiczna na świecie

• Duży udział w MSF – korporacje ponadnarodowe, kraje o dużym potencjale gospodarczym

MSF – zarzuty
- nadmierne zadłużanie państw rozwijających się
- wadliwa polityka (model) programów dostosowawczych i naprawczych – ograniczanie wydatków budżetowych, nadmierna prywatyzacja, zamrożenie płac, otwarcie gospodarki
- kryzys finansowy – ponadnarodowe korporacje finansowe
- rozwój przestępczości – łatwiejsza legalizacja środków
- kapitał spekulacyjny – mało przyczynia się do rozwoju gospodarczego

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
motywy: lepsze niż w kraju macierzystym warunki inwestowania

• Rynkowe – poszerzanie rynków zbytu; lepsza pozycja rynkowa

• Kosztowe – lepsza relacja kosztów do zysku (k. pracy, energii, usług finansowych, obciążeń podatkowych)

• Zaopatrzeniowe – surowce i technologie

• Strategiczne – know-how, technologie, kanały dystrybucji

Instytucje:

• System ról społecznych i norm, które regulują sposób postępowania według zorganizowanego wzorca; zakłady o charakterze publicznym

• W naukach prawnych i ekonomicznych – środek regulacji konkretnego zjawiska społecznego, mającego znaczenie dla funkcjonowania państwa lub mniejszej społeczności

• Zasady formalne – (konstytucja, prawo, przepisy) wprowadzanie w życie prez rządy, agencje ponadnarodowe itp.

• Zasady swobodne – (normy etyczne, konwenanse, porozumienia) rządzące zachowaniami ludzkimi; charakter spontaniczny lub narzucony

• Mechanizmy (system sankcji):
  dobrowolne lub narzucone normy zachowania
  umiejętność reagowania na sytuacje niekorzystne społecznie
  kary, podatki, bodźce generowane przez rządzących

Instytucje kształtują rozwój

• Instytucje napędzające – wolność gospodarcza, dopuszczalny zakres konkurencji, polityka fiskalna

• Instytucje stabilizujące – monetarne; rolna banku centralnego

• Instytucja nie jest organizację (grupa społeczna, która stawia sobie za zadanie osiągnięcie postawionego celu

Konsumpcja

1. Akt konsumpcji – jednorazowe zaspokojenie jednorodnej potrzeby (zakup dobra, usługi)

2. Proces konsumpcji – wielokrotnie powtarzające się akty konsumpcji, polegające na wykorzystaniu dóbr i usług w celu zaspokajanie potrzeb

3. Podmiot konsumpcji – konsument (osoba, grupa, organizacja)

Funkcje konsumpcji
- gospodarcza – siła napędowa gospodarki
- społeczno-kulturalna – oddziaływanie na zasoby pracy, kształtowanie kapitału ludzkiego (wiedza, relaks, kondycja, fizyczna), działanie motywacyjne

Determinanty konsumpcji

• Czynniki ekonomiczne – dochody, podaż, infrastruktura

• Prawo Engela – wraz za wzrostem dochodów rośnie konsumpcja produktów żywnościowych i innych; tych ostatnich szybciej; pojawiają się większe wydatki na dobra luksusowe

• Paradoks Giffena – ze wzrostem ceny rośnie popyt (rzadkie i dające się zastąpić towary żywnościowe)

• Czynniki społeczno-demograficzne:
  - wiek – segmenty rynku: dzieci i młodzieży i seniorów
  - wykształcenie i pozycja społeczna – kształtuje styl życia konsumentów
  - cykl życia rodziny – rodziny młode, z dziećmi, dojrzałe
  - wielkość gospodarstwa domowego
  - aktywność zawodowa, ilość czasu wolnego

• Czynniki kulturowe i psychologiczne
  - obyczaje, tradycje, nawyki
  - systemy wartości
  - oddziaływanie wzorców konsumpcji
  - edukacja

Podział Świata
nowe klasyfikacje: gospodarka rozwinięta i rozwijająca się lub kraje uprzemysłowione i będące na ścieżce szybkiej industrializacji (NIC)

• Produkt narodowy brutto: miara wartości wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych przez obywateli danego państwa oraz osoby prawne siedzibą na jego terenie niezależnie od tego, czy podmioty te działają w kraju, czy za granicą. Pomijane są dochody obcokrajowców w danym państwie
  świat: 4 920$
  kraje rozwinięte: 19 310$
  kraje rozwijające się: 1 120$
  min: 96$ Burundi, max: 65 602$ Luksemburg

• Produkt krajowy brutto: zagregowana wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku)

Społeczne oznaki rozwoju
- użytkowanie dóbr konsumpcyjnych – telefony, TV, komputery
- dostępność świadczeń i usług (dostępność służby zdrowia – lekarze per capita; dostępność edukacji)

Struktura gospodarki

• Sektor I – pozyskiwanie zasobów Ziemi
  rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, leśnictwo, górnictwo – wiele gospodarek na świecie

• Sektor II – przemysł i budownictwo – przetwarzanie i wytwarzanie dóbr
  około 15% wyrobów przemysłowych pochodzi z krajów rozwijających się udział ten szybko wzrasta

• Sektor III – dystrybucja towarów i usług
  transport, bankowość, handel, prawo – okres postindustrialny

• Sektor IV – przetwarzanie i rozpowszechnianie informacji
  usługi informatyczne (edukacja, reaserch&development, cyber space)

PRZEMYSŁ – dział nierolniczej produkcji materialnej, w którym wydobywanie naturalnych zasobów oraz ich przetwarzanie w dobra zaspokajające potrzeby ludzi jest prowadzone w dużych rozmiarach, przy zastosowaniu podziału pracy i przy użyciu maszyn
zgodnie z Europejską Klasyfikacją Działalności (EDK) i Polską Klasyfikacją Działalności (PDK) do przemysłu zalicza sekcje działalności: górnictwo, przetwórstwo przemysłowe, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę

Funkcje przemysłu

• Produkcja dóbr inwestycyjnych dla gospodarki

• Innowacje – przemysł jest ich źródłem i inspiratorem

• Funkcja cywilizacyjna – nowe rozwiązania umożliwiające rozwój społeczeństw (np. maszyna parowa)

• Funkcja gospodarcza – źródło dochodu

• Funkcja społeczna – miejsca pracy, urbanizacja

• Funkcja przestrzenna – zmiana zagospodarowania terenu, tworzenie przestrzeni ekonomicznej; pojawianie się nowych obiektów punktowych, liniowych, powierzchniowych – krajobraz przemysłowy

Przesłanki i bariery rozwoju przemysłu
- rozwój przemysłu zachodzi w różnym natężeniem w czasie i przestrzeni i jest efektem oddziaływania czynników stymulujących i hamujących
- warunek wyjściowy – istnienie kapitału

1. Kapitał prywatny – maksymalizacja zysku

2. Kapitał państwowy – cele dodatkowe

- aktywizacja terenów słabo rozwiniętych ekonomicznie (awans cywilizacyjny)

- względy militarno-polityczne: przemysł zbrojeniowy

- rozwój przemysłu o znaczeniu strategicznym dla gospodarki, sektor paliwowo-energetyczny
Przemysł drewno-papierniczy w krajach strefy tajgi: Finlandia, Kanada, Szwecja
hutnictwo metali nieżelaznych (Salt Lake City)
zmniejszenie kosztów produkcji:

• dostępność komunikacyjna – inwestycje przemysłowe w pobliżu portów: rafinerie, hutnictwo, przemysł chemiczny w Japonii, USA, Holandii, Francji, Wielkiej Brytanii

• koszty energii elektrycznej - rozwój przemysłu w regionach mających tanie źródła energii i produkcję przewyższającą popyt. Hutnictwo aluminium tam gdzie tani prąd – elektrownie wodne USA (Kolorado, Kolumbia, Tennessee), Kanada, Norwegia

• niskie koszty pracy – przemysł pracochłonny: włókienniczy, odzieżowy, elektroniczny

• oszczędność kosztów i nakładów w dziedzinie ochrony środowiska – eksport ‘brudnego’ przemysłu (i jednoczesna ochrona zasobów własnych): hutnictwo w Peru i Chile, górnictwo

• oszczędność na kosztach transportu i lokowanie produkcji tam gdzie jest rynek zbytu

Bariery rozwoju przemysłu

1. brak stabilności politycznej (zagrożenie nacjonalizacją)

2. wyczerpywanie zasobów naturalnych

3. zmiany sytuacji demograficznej; presja na wzrost płac

Industrializacja

• wzrost udziału przemysłu w PKB

• koncentrowanie ludności (osiedla robotników, rozwój miast przemysłowych, urbanizacja: Górny Śląsk, Zagłębie Ruhry

• rozwój regionów słabo rozwiniętych

• typowa dla krajów rozwijających się przechodzących od gospodarki opartej na rolnictwie do przemysłowej

Dezindustrializacja

• ‘proces, w wyniku którego gospodarki przekształcają się z systemów opartych na przemyśle w systemy opierające się na usługach’

• W krajach rozwiniętych: lata 60. XX wieku

• Spadek udziału przemysłu jest powolny

• Może być strukturalna lub relokacyjna (migracja z jednego regionu/kraju do innego)

1. Czynniki wewnętrzne:
   - mechanizacja i automatyzacja
   - zmiany organizacyjne (rezygnacja np. z działalności pomocniczej, remontowej, transportowej)
   - wyczerpywanie się surowców
   - mniejsza pracochłonność nowych gałęzi przemysłu

2. Czynniki zewnętrzne
   - rosnący popyt na usługi
   - umiędzynarodowienie gospodarki – wygrywają tańsi (Korea, Malezja, Meksyk, Chiny)
   - presja ekologiczna

Reindustrializacja

1. Zmiany jakościowe prowadzące do ponownego wzrostu znaczenia przemysłu w gospodarce państw i regionów

2. Ma sens gdy przemysł opiera się na przełomowych wynalazkach i technologiach

3. Coraz większe znaczenie wiedzy jako czynnika produkcji: technologie informacyjne, biotechnologie, nanotechnologie

Lokalizacja produkcji przemysłowej
- walory lokalizacyjne: ukształtowanie terenu, hydrografia, baza surowcowa, rynek pracy, rynek zbytu, infrastruktura, rozwiązania instytucjonalne

Teoria lokalizacji Webera
założenia: wolna gospodarka rynkowa, przestrzeń izotropowa, poziom technologiczny i techniczny zakładów jest wyrównany, wyrównane są też ceny
co decyduje o opłacalności inwestycji?
czynnik pracy czy aglomeracji ma znaczenie jedynie modyfikujące, ale trzeba je brać pod uwagę
- lokalizacja surowcowa – gdy relacja między ciężarem surowców i produktu jest >1
- lokalizacja rynkowa – gdy relacja między ciężarem surowców i produktu jest <1
- jeśli wskaźnik jest =1 lokalizacja ma charakter obojętny z punktu widzenia bliskości surowców i rynku zbytu
Jeden rynek zbytu, dwa duże źródła surowców
- najmniejsze koszty są najprawdopodobniej w centrum układu
- właściwa lokalizacja jest ‘wyciągnięta w stronę miejsca o największej wadze’

Koszty pracy: izowektory

• Koszty pracy lub korzyści aglomeracji ‘zniekształcają’ idealny wzorzec oparty na minimalizacji kosztów transportu

• Izowektor – linia równych jednostkowych stawek przewozów jednokierunkowych (koncentryczne koła): kreśli się je dla przewozu tej ilości dóbr jaka jest potrzebna dla wytworzenia i sprzedaży jednostki gotowego produktu

Zarzuty wobec teorii Webera
- punktowy rynek zbytu
- nadmierna rola przypisywana transportowi
- ignorowane są koszty końcowe (terminalne)
- siła robocza jest mobilna
- dla większości produktów potrzeba >niż 2 komponentów
- założenie o zależności firmy od pojedynczego zakładu produkcyjnego jest mało realistyczne

Nurt neoklasyczny teorii lokalizacji
- koncentracja uwagi na przychodach ze sprzedaży – o wyborze decydują warunki zbytu (cena, popyt)
- cena zmienia się wraz z lokalizacją pod wpływem zmiany chłonności rynku i możliwości jego rozszerzania
- lokalizacja przedsiębiorstwa powinna umożliwić opanowanie jak największego rynku oraz przodującą pozycję wśród konkurencji
- ogólna teoria gospodarki przestrzennej A. Loscha (1940)

Strukturalizm – zgodnie do zachodzących zmian faz rozwojowych gospodarki występują pewne ramy organizacyjne i techniczne, które determinują funkcjonowanie przedsiębiorstw w całości życia społeczno-ekonomicznego – decyzje lokalizacyjne
Behawioralizm – podstawą są czynniki pozaekonomiczne; nie optymalizacja lokalizacji, lecz zrozumienie mechanizmu podejmowania decyzji; rutyna, doświadczenie, intuicja, czynnik personalny

Usługi

O. Lange – „wszelkie czynności związane bezpośrednio lub pośrednio z zaspokajaniem potrzeb ludzkich, ale niesłużące bezpośrednio do wytwarzania przedmiotów”
„usługa to podejmowanie na zlecenie świadczenia pracy i korzyści mające na celu wzbogacenia walorów osobistych lub wolumenu wartości użytkowych, jakimi dysponuje usługodawca”
w tej definicji możliwe jest zaliczenie do U handel, transport, łączność; H i U są drugim po przemyśle twórcą PKB

Klasyfikacja usług w obrocie międzynarodowym

• Usługi sensu stricto:
  transportowe, składowanie, magazynowanie
  turystyka, podróże i związane z nimi hotelarstwo, gastronomia i rozrywka
  komunikacyjne i pozostałe transportowe: poczta, telekomunikacja, ruch pasażerski
  pozostałe: ubezpieczeniowe, brokerskie i bankowe, okołobiznesowe, reklamowe, techniczne, edukacyjne, zawodowe

• Usługi czynnikowe:
  związane z odstępowaniem innym krajom czynników produkcji – kapitału i pracy

Cechy usług
- brak wymiaru materialnego
- niewidoczność
- jednoczesność aktu produkcji i konsumpcji usług
- brak możliwości składowanie transportu
-duże znaczenie kapitału ludzkiego przy relatywnie niskiej roli kapitału rzeczowego

Polska klasyfikacja usług

• Usługi produkcyjne – czynności będące współdziałaniem w procesie produkcji, nietworzące nowych dóbr, związane z:

• Produkcją roślinną i zwierzęcą

• Leśnictwem i pozyskiwaniem drewna

• Rybołówstwem

• Górnictwem i wydobyciem

• Produktami przetwórstwa przemysłowego

• Dystrybucją energii elektrycznej, paliw, wody potnej i przemysłowej

• Gospodarką surowcami wtórnymi

• Usługi konsumpcyjne – zaspokajanie potrzeb ludności, związane z:

• Odprowadzaniem i oczyszczaniem ścieków

• Budownictwem i remontami

• Handlem, obsługą i naprawą pojazdów

• Zakwaterowaniem i gastronomią

• Informacją i komunikacją

• Obrotem nieruchomościami

• Edukacją

• Opieką zdrowotną, pomocą społeczną

• Kulturą, rekreacją i rozrywką

• Naprawami AGD itp.

• Usługi ogólnospołeczne, związane z:
  ubezpieczeniami, finansami, administracją, obroną

Usługi w gospodarce światowej

• Rosnąca rola, dominacja w gospodarkach wysoko rozwiniętych

• Ponad połowa wartości dodanej brutto: Francja, USA, Wielka Brytania >80%; Polska 60-70%

• Poważny wpływ na produkcję przemysłową: indywidualizacja produktu (auta, mieszkania, oprogramowanie i komputery itp.). coraz większa znaczenie ma zapewnienie dostępu do usług (znaczenie edukacji, komunikacji, informacji), a nie do samych dóbr materialnych

Usługi handlowe
handel – odpłatna wymiana towarów lub usług; w szerokim znaczeniu także obroty majątkowo kredytowe i bieżące obroty finansowe
- czynnik ludzki
- czynnik ekonomiczny – środki finansowe
- czynnik przyrodniczy

Historia handlu

1. Wymiana handlowa przed XVI w.
   - wymiana kontynentalna (Europa – Środkowy Wschód – Azja)
   - ok. 1000 AD Europa była słabiej rozwinięta niż Azja i świat islamu
   - ograniczona wytwórczość, handel głównie dobrami podstawowymi i surowcami
   pachnidła, przyprawy

2. Rozwój Europy Zachodniej
   - Szlak Atlantycki (Nowy Świat zastąpił tradycyjne rynki wschodnie);
   - silna grupa kupców zyskała władzę ograniczającą (wpływającą na) władzę monarszą;
   - zmiany instytucjonalne umożliwiły ochronę własności;
   - własność motorem dalszego rozwoju ekonomicznego;
   ogromne zróżnicowanie: Wielka Brytania, Niderlandy (szybki rozwój) vs Hiszpania, Portugalia (wzrost wolniejszy) vs Wenecja, Genua (brak wzrostu)

3. Etapy rozwoju handlu światowego

• merkantylizm: XVI – XVIII

• rozciąga się na okres od odkrycia Ameryki (1492) do Rewolucji francuskiej (1789)

• charakterystyka (nacjonalizm gospodarczy) – silne państwo
  - źródłem bogactwa państwa jest rozwinięty eksport przewyższający import
  - silna konkurencja między krajami
  - wygrywa kraj gromadzący najwięcej dóbr
  - kruszec złoty i srebrny jest synonimem bogactwa
  - kolonie źródłem dobrobytu
  - deflacja w wyniku odpływu złota

• szlaki handlowe integrują świat, rosnąca wymiana handlowa i akumulacja kapitału, superpotęgi handlowe (Hiszpania, GB, Portugalia, Niderlandy), waluta oparta o parytet złota

wiele narodów cięgle postrzega handel jako konkurencję

• liberalizm: koniec XVIII – początek XIX

• okres pomiędzy 1789 – 1890

• charakterystyka
  - integracja polityczna i ekonomiczna
  - odrzucenie ograniczeń w handlu i pośrednictwie; państwo ‘minimum’
  - supremacja GB – było motorem światowego wzrostu gospodarczego; Brytyjski deficyt handlowy transferował ‘siłę nabywczą’ do innych części świata. Kryzys w GB prowadził do spadku cen światowych powodując zapoczątkowanie nowego cyklu gospodarczego

• polityka handlowa
  - liberalizacja stawek celnych 1815 – 1845
  nowe teorie rozwoju handlu
  teoria kosztów absolutnych A. Smitha, zgodnie z którą w wymianie handlowej decyduje poziom bezwzględnych kosztów produkcji a większe korzyści z wymiany będzie odnosił partner, który potrafi wytworzyć dobra mniejszym nakładem
  teoria przewagi komparatywnej D. Ricardo – o podjęciu i odnoszeniu korzyści z międzynarodowej wymiany handlowej decyduje względny poziom kosztów produkcji wymienianych dóbr. Uczestnik wymiany może odnosić korzyści, gdy sprzedaje dobra wymagające mniejszych nakładów na produkcję, w zamian za dobra, które wymagają w jego kraju większych nakładów. O wartości danego w wymianie będzie decydować wartość nakładów jakie kraj może zaoszczędzić, powstrzymując się od produkcji tego dobra przewaga komparatywna
  przykład: 2 kraje: Anglia i Hiszpania; 2 towary: wino i tkaniny
  Portugalia potrzebuje mniej nakładów, żeby wyprodukować oba dobra
  koszt alternatywny danego dobra to ilość innego dobra, z której trzeba zrezygnować, aby możliwe stało się wytworzenie dodatkowej jednostki tego pierwszego

• wymiana handlowa między Anglią i Portugalią

1. Anglia eksportuje tkaniny do Portugalii
   wg miejscowych cen każda bela jest warta 3 beczki wina, a w Anglii jest warta tylko 2 beczki

2. Portugalia eksportuje wino do Anglii
   wg cen angielskich za beczkę wina można kupić 0,5 beli tkaniny, w Portugalii beczka jest warta 1/3 beli; zatem Portugalczycy otrzymują tkaniny taniej poprzez produkcję wina i import materiału niż przez wytwarzanie go u siebie
   Pomimo, że w rzeczywistości pracownik portugalski może wytworzyć tkaniny taniej niż angielski

• Liberalizacja handlu trwała krótko

• Wielka Brytania od 1841 do drugiej WŚ

• Reszta Europy: Niemcy i Francja 1860 (porozumienie Cobden-Chevaller) do 1879 kiedy oba kraje wprowadziły działania protekcjonistyczne (Francja 1881-82). Podobne inicjatywy później w Austro-Węgrach, Włoszech, Rosji i, po 1865, w USA

Podsumowanie: liberalizm funkcjonował bardziej w teorii niż w praktyce

• Ewolucja handlu światowe

• Dynamiczny rozwój w XIX (1815 upadek Napoleona – 1914 I WŚ

Najlepiej ilustrowany przez dane z Wielkiej Brytanii. Miedzy 1700 a 1790 eksport potroił się (z 3,6 do 10 mln€), a następnie potrzebował tylko 20 lat, żeby się podwoić (20 mln). Wzrost trwał przez cały XIX wiek.

• Wielkiej Brytania stymulowała rozwój handlu światowego poprzez swój deficyt

• protekcjonizm: połowa XIX – do wielkiego kryzysu (1929 – 33)

  • charakterystyka: powstał w odpowiedzi na liberalizm
    - ‘czasowy’ odwrót od wolnego handlu
    - odpowiedź na supermację W. Brytanii: Niemcy – nacjonalizm ekonomiczny (List), merkantylizm (Hamilton), protekcjonizm przemysłowy (Carey)

  • polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną, głównie za pomocą ceł nakładanych na przywożone towary oraz koncesji i zakazów. Ochrona produkcji krajowej poprzez premie eksportowe.

  • Również pozacelne formy protekcjonalizmu: przepisy sanitarno-zdrowotne, przepisy o ochronie środowiska. Wojny celne: pomiędzy Francją i Włochami (1887-98), Francją i Szwajcarią (1893-95), Niemcami a Rosją (1893)

  • Polityka handlu: wprowadzenie taryf celnych w większości krajów

  • Podsumowanie: protekcjonizm umożliwił rozwój ekonomiczny większości krajów obecnego OECD

• interwencjonizm: 1933-1947

• charakterystyka:
  - bezpośrednia ingerencja państwa w wolny rynek
  - powstał w odpowiedzi na wielki kryzys (wew. polityka cenowa, ceny regulowane
  - aktywna rola państwa szukającego bodźców wewnętrznych do pobudzenia gospodarki
  - cel: pełne zatrudnienie, zrównoważenie budżetu i równowaga handlowa na dalszy plan

• konsekwencje: zatrzymanie handlu światowego (kraje semi-samowystarczalne), strategia anty-importowa

• polityka handlowa: wprowadzenie wielu instrumentów regulujących handel, monopol państwowy w handlu

• podsumowanie: działania niewydolne

• liberalizm, neoprotekcjonizm i globalizm: po 1947

• charakterystyka: rezygnacja z regulacji handlu, liberalizacja wymiany handlowej, globalizacja produkcji; odpowiedź na niewydolność interwencjonizmu

• GATT – Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu (General Agreement on Tariffs and Trade). Porozumienie dotyczące polityki handlowej. Obowiązuje do 1994. Organizacja ta miała być – obok wcześniej utworzonych MFW i Banku Światowego – trzecią instytucją międzynarodową ułatwiającą współpracę gospodarczą między krajami. Podstawowym zadaniem GATT była liberalizacja handlu międzynarodowego.

• WTO – Światowe Organizacja Handlu (World Trade Organization) kontynuacja GATT, powołana w 1994 w Marrakeszu
  - wzrost wymiany handlowej usług
  - wyrównywanie poziomu rozwoju
  - wzrost roli firm międzynarodowych (globalizacja produkcji i konsumpcji)

• Polityka handlowa
  - neoliberalizm (handel towarami przemysłowymi, mniej rozwinięte – rolnymi)
  - ograniczenia polityki handlowej przez GATT, a potem WTO
  - neoprotekcjonizm (użycie pozacelnych ograniczeń handlu)
  - globalizm (współdziałanie liberalizacji handlu i umiędzynarodowieniem produkcji, relokacja produkcji i jej uniformizacja)

ZYSKI z ograniczeń handlu
- handel jest zyskowny, zatem wszelkie bariery w jego rozwoju dają wiele lukratywnych możliwości
- ograniczenia w przepływie dóbr i siły roboczej mogą prowadzić do rozwoju przemytu
- przestępczość w ośrodkach przygranicznych
- na ograniczeniach zyskują nieliczni, traci społeczeństwo

USŁUGI KOMUNIKACYJNE

• Transport + Łączność

• Ogromne znaczenie dla gospodarki

1. Umożliwia kooperację i specjalizację

2. Warunek istnienia rynku towarowego

3. Integruje działania gospodarcze, kulturalne, społeczne i polityczne

4. Udział w PKB krajów rozwiniętych 6-8%, w słabiej rozwiniętych 10-20% (tradycyjne dziedziny wytwórczości: górnictwo, przemysł lekki)

Podział transportu
- kolejowy
- samochodowy
- morski
- wodny śródlądowy
- lotniczy
- przesyłowy

Czynniki kształtujące systemy transportowe

• Historyczne – poziom rozwoju transportu jest wprost proporcjonalny do rozwoju gospodarczego; zmiany granic

• Przyrodnicze – ukształtowanie powierzchni terenu, sieć wodna, dostęp do morza

• Ekonomiczne – poziom uprzemysłowienia, zamożność społeczeństwa

• Demograficzne – gęstość zaludnienia

Usługi turystyczne

• Turystyka ‘ogół czynności osób, które podróżują w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych, nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem’ UN WTO

• Usługi hotelarskie

• Usługi gastronomiczne

• Działalność biur podróży

• Usługi transportowe

• Działalność pozostałych podmiotów obsługi ruchu turystycznego

Dodatkowo usługi paraturystyczne (bankowe, ubezpieczeniowe, pocztowe, telekomunikacyjne, sportowe, kulturalne, handlowe, rzemieślnicze)

Historia podróży i turystyki

• Prehistoria
  - paleolit (32 000 BC – 10 000 BC): szlaki łowieckie, ogień, narzędzia, schronienie
  - neolit: łodzie z żaglem (4 000 BC), koło (3 500 BC), rolnictwo (przepływ ludności), peniądz, religia (sanktuaria, święta, itp.)

• Starożytność
  - Egipt (4850 – 715 BC): scentralizowany rząd, Nile
  - Grecja (900 – 200 BC): wspólny język, zbliżona waluta, miasta-państwa – atrakcja dla ludności (zakupy, hazard, sport, teatr)
  - Rzym (500 BC – 300 AD): turystyka dla klasy średniej i wyższej, dobre drogi (80 000km; Via Appia oś Italii), rzymska waluta + język grecki/łacina = uniwersalizm, wspólny system prawny = bezpieczeństwo, zajazdy co 50km

• Średniowiecze i Renesans
  system feudalny zastąpił Universum Rzymskie, rozdrobnienie administracyjne (brak bezpieczeństwa), podróże trudne i niebezpieczne, względy religijne (zaniechanie działań dla przyjemności)
  - krucjaty (1096 – 1291): próby odbicia Ziemi Świętej (7 oficjalnych + 8 ludowych), wymiana idei i dóbr
  - pielgrzymki (1200 – 1300): religia/zdrowie = przygoda i nauka, rozwój ośrodków docelowych (nocleg & żywność)

• Renesans XVI do XVI w.
  ponowne narodziny podróży! (wędrówki handlowe – szlaki hadlowe), rodzi się chęć poznania i doświadczenia obcych kultur (zaczyna się epoka Grand Tour)
  Grand Tour – ‘tradycyjna’ podróż po Europie podejmowana przez młodych mężczyzn klasy wyższej, pierwotnie Rzym i cele religijne, potem nauka i kultura
  GRAND TOUR ERA 1500 – 1820 lub 1613 – 1785
  - zapoczątkowana w Anglii, inni później (w Polsce obowiązkowa dla młodych magnatów i zamożnej szlachty)
  - Anglia – Francja – Szwajcaria – Niemcy – Włochy
  - motywacja: kultura, nauka, edukacja, kurioza, zdrowie, przyjemność
  - od kilku miesięcy do kilku lat
  - nowe standardy wygód i noclegów
  - udręki = złodziejstwo, Alpy, rzeki
  - wynajem pojazdów
  - rewolucja przemysłowa zapoczątkowała upadek ery Grand Tour

• Era mobilności
  - wzrost zamożności społeczeństw = czas wolny
  romantyzm (1800s) = literatura & sztuka (powrót do natury – bliżej Boga)
  - Transport
  dyliżanse (poczta) i później autobusy, rozwój gospód/zajazdów
  podróże statkami (1840 Cunard Line, Atlantyk)
  pociągi (1830 w Anglii), 1903 bracia Wright
  masowa produkcja Forda Model T (1914)

COOK’S TOURS
organizacja wyjazdów zbiorowych staje się biznesem (1841), potrzeba i motywacja = turysta, organizacja: połączeń, biletów, rozkładów jazdy, wymiany walut, przewodników turystycznych
rozwój (1850 – 1920): czeki podróżne 1874, początek masowej turystyki światowej

• Współczesność – turystyka masowa
  II WŚ = technologie i nowe społeczeństwo
  - samochód: lepsze drogi, produkcja masowa, koniec racjonowania paliwa
  - samolot: Atlantyk Lindbergh (1927), początkowo kosztowne; 1958 – odrzutowce, klasa ekonomiczna, karta kredytowa
  - więcej czasu wolnego
  - kryzys naftowy (połowa lat 70.)
  - polityka rozwoju turystyki: USTTA United States Travel and Tourism Administration (1981), Worls Tourism Organization 1970.

GEOGRAFIA TURYSTYKI

• Geografia fizyczna (cechy środowiska): rzeźba terenu, woda, roślinność, klimat itp.

• Geografia społeczna: język, religia, strój, pokarm, zwyczaje; normy kulturowe, oczekiwania

• Geografia regionalna: wpływ klimatu, pory roku tereny narciarskie, regiony winiarskie

Wszystko wskazuje na to, że:
-- turystyka pozostaje największym sektorem usług
-- zarobki w branży rosną w tempie 4,4% rocznie
-- zatrudnienie będzie wzrastać we wszystkich sektorach usług turystycznych

Turystyka – dokąd jeździmy?
1. Bliski Wschód
2. Afryka
3. Azja i wyspy Pacyfiku
4. Ameryki
5. Europa

Najczęściej odwiedzani: Francja, Hiszpania, USA, Chiny, Włochy, UK, Niemcy, Meksyk, Austria, Rosja.
podróże poślubne: Włochy, Hawaje, Tahiti, Meksyk, Grecja, Kostaryka, Bali, Fidżi, Francja, Turcja.
co z tego mają gospodarze?:
- w 2008r. 928 mln turystów wydało ponad 800 mld $
- lider Europa 320 mld $ za eksport usług
- USA – 86 mld $
- Afryka – 24 mld $
- Egipt, Tunezja, Maroko – 8-10% PKB; Seszele – 30% PKB

GOSPODARKA A OSADNICTWO

• Jednostka osadnicza – skupienie budynków mieszkalnych i niemieszkalnych oraz urządzeń technicznych wykorzystywanych przez zamieszkujących je ludzi

• Rozwój osadnictwa – tendencja do koncentracji
  - czynniki przyrodnicze – doliny rzeczne, brzegi morskie, kotliny śródgórskie, miejsca wydobycia surowców; teoria ‘hydrauliczna’ – dostępność wody
  - czynniki ekonomiczne – wzrost poprzez handel i rynek; nowe funkcje, industrializacja, kapitał, zaplecze instytucjonalne

• Konieczność łączności z terenem otaczającym

• Sieć osadnicza – zbiór jednostek osadniczych występujących na jakimś obszarze

• System osadniczy – wyodrębniony z otoczenia zbiór powiązanych za sobą jednostek osadniczych (związki to przepływ dóbr, pracy, informacji, wiedzy i kapitału)

RODZAJE JEDNOSTEK OSADNICZYCH

• Podział funkcjonalny

• Jednostki pierwotne – związane z pozyskiwaniem bogactw: rolnictwem i górnictwem

• Jednostki wtórne – związane z przemysłem przetwórczym

• Jednostki tercjarne – związane z usługami

• Jednostki wielofunkcyjne – przemysł + usługi

• Podział na podstawie formy przestrzennej

• Jednostki elementarne (zabudowane)

• Jednostki złożone
  - aglomeracje (formy przestrzenne powstałe w wyniku łączenia się jednostek sąsiadujących wokół jednostki centralnej) – bicentryczne, policentryczne
  - megalopolis – zlewanie się aglomeracji w jeden organizm

MIASTO vs. WIEŚ

• Zacieranie się różnic – brak jednoznacznej definicji

• Wg Chabot’a – definicja opiera się na odczuciu subiektywnym mieszkańców: „miasta to jednostki osadnicze, których mieszkańcy uważają się za mieszkańców miast”

• „miasto jest klastrem (stanowi przestrzenną koncentrację) aktywności gospodarczej i charakteryzuje się wysoką aktywnością użytkowania ziemi

POCZĄTKI MIAST

Obszary rolnicze z nadwyżką produkcyjną żywności:
Mezopotamia, Tygrys-Eufrat, Dolina Nilu, Dolina Indusu, Ameryka Środkowa (Majowie, Aztekowie), Północne Chiny

1. Centra handlowe: Wenecja, Bagdad

2. Centra wojskowe i administracyjne: Ateny

3. Centra ceremonialne i religijne: Pekin – Chiny

• Wczesne średniowiecze (VIII/IX)
  dwory królewskie wzdłuż szlaków komunikacyjnych oraz klasztory były zarodziami osadnictwa miejskiego. Obok nich często osady rękodzielników i kupców.
  w późniejszym czasie zakładano miasta na wzór miasta „matki”; funkcja handlowa – zawsze rynek

KRYTERIA WYRÓŻNIANIA MIAST

• Prawno-administracyjne – decyzja arbitralna, m.in. także w Polsce (przyznanie praw miejskich)

• Statystyczno-demograficzne – progowa ilość mieszkańców
  Szwecja, Dania, Finlandia: 200-250 mieszkańców, Kanada – 1000, USA – 2500, Czechy – 5000,
  Japonia – 30 000

• Funkcjonalna – kwestia podziału pracy; miasto – ośrodek osadniczy, w którym większość mieszkańców utrzymuje się ze źródeł pozarolniczych (Litwa, Łotwa, Estonia)

• Fizjonomiczne – krajobraz miasta – zabudowa zwarta, wielokondygnacyjna, obecność placu centralnego

• Mieszane – głównie liczba mieszkańców + np. zatrudnienie

KORZYŚCI AGLOMERACJI

• Możliwość współpracy w produkcji i zbycie, obniżenie kosztów, wzrost rentowności

• Współpraca nieprodukcyjna – usługi finansowe, doradcze

• Wykwalifikowana kadra – uczelnie

• Wzrost wydajności pracy – podwojenie liczby mieszkańców miasta, wzrost wydajności o 4-10%

• Nadmierna koncentracja powoduje powstanie progów rozwojowych, przeciążenie infrastruktury, niedobory czynników produkcji, kłopoty ze środowiskiem przyrodniczym

Funkcje miast
funkcja – każda ekonomiczna działalność prowadzona w mieście rozpatrywana z punktu widzenia miasta i systemu osadniczego

• Egzogeniczne – skierowane na zewnątrz miasta; funkcje bazowe, generują dochody: przemysł, administracja i usługi o znaczeniu ponadlokalnym

• Endogeniczne – do wewnątrz; skierowane do mieszkańców miasta, stanowią o jakości życia: usługi lokalne, administracja

Typy funkcjonalne miast

W. William-Olsson
ośrodki powiązane z rolnictwem – typ I
ośrodki powiązane z przemysłem – typ II
ośrodki powiązane z usługami – typ III
współczesne typologie są bardziej skomplikowane. Uwzględnia się: powiązania ekonomiczno-społeczne, porównanie wielkości jednostek i ich infrastruktury.

Struktura przestrzenna miast
struktura – rozmieszczenia poszczególnych rodzajów działalności gospodarczej oraz społecznej: układy przestrzenne mogą być koncentryczne, sektorowe, wielordzeniowe.

wizja Le Corbusier
model trzeciego wymiaru ‘model miasta promienistego’, miasto z 3 mln mieszkańców; miasto-park, wieżowce na słupach

Obszary społeczne w miastach
ekologia społeczna miast – rozmieszczenie grup społecznych i etnicznych (lokalizacja mieszkańców i ich działalności); mechanizmy zmian społeczno-przestrzennych

1. Konkurencja

2. Inwazja

3. Sukcesja

Bariery rozwoju miast

• Strukturalne – wynikające z obecnego sposobu użytkowania gruntów, kolidującego z planami rozwoju (np. ogródki działkowe, tereny zabudowane)

• Przestrzenne – uniemożliwiające rozwój miasta poza jego granicami (teren)

• Technologiczne – przeciążenie infrastruktury

• Środowiskowe

Rewitalizacja miast

• Zmiana funkcji – rekonstrukcja miasta, ponowne zagospodarowania terenów, które muszą zmienić funkcję

• Początkowo odnowa starych budynków, obecnie przekształcanie starych urbanistycznie regionów w celu przyciągnięcia przemysłów kreatywnych i kultury

• Zapaść niektórych miast: Detroit, Niemcy Wschodnie

• Gentryfikacja miast: przemieszczanie się zamożnych i młodych do centrum miasta, lofty itp.

Hierarchiczność systemów osadniczych

• Ośrodki osadnicze są wzajemnie podporządkowane; hierarchia wielkości, funkcji

• Funkcjonują w wielopoziomowym układzie: system krajowy, regionalny, lokalny

• Teoria ośrodków centralnych W. Christallera (1933)

  • Jednostki osadnicze są zlokalizowane w wierzchołkach sieci trójkątów równobocznych 6 centrów tworzy heksagon (forma najkorzystniejsza)

  • W środku 6-boku znajduje się ośrodek centralny, dla którego heksagon jest obszarem rynkowym

  • Rangę centralności ośrodka określają: liczba ludności obsługiwanej w ośrodku, dochody ludności, wielkość obszaru obsługi

  • Sieć ośrodków centralnych ma układ hierarchiczny – o. wyższy rangą dostarcza dóbr i usług o wyższej randze centralności

  • Jednostce wyższego rzędu jest podporządkowana grupa osiedli o niższej randze

  • Pow. obszarów wyższych rzędów jest wielokrotnością pow. obszarów niższych rzędów

• Założenie: systemy osadnicze funkcjonują zgodnie z zasadą racjonalności i centralności; miasta są centrami organizującymi rozmieszczenie jednostek niższej rangi; wszystko działa w przestrzeni izotropowej

Model Preda
- centra tego samego rzędu nie muszą być koniecznie na tym samym poziomie hierarchicznym – niektóre mają bardziej zróżnicowane dobra i usługi niż inne, pomimo, że mogą być mniejsze
- współzależność – ośrodki centralne dostarczają podobnych dóbr i usług
- komplementarność – umożliwia ośrodkom specjalizację w pewnych dziedzinach, np. służba zdrowia etc.

Urbanizacja

• Proces koncentracji ludności w punktach przestrzeni geograficznej, głównie na obszarach miejskich, określający także wzrost liczby ludności miejskiej i jej udziału w liczbie ludności danego obszaru, dzięki czynnikom społeczno-kulturowym, demograficznym i ekonomicznym.

• Urbanizacja – także przestrzenny rozwój miast oraz zmianę stylu życia na miejski

Dlaczego szczyt krzywej zmian urbanizacji zaczyna opadać?:

• Miasta rosną szybko, gęste zaludnienie i zanieczyszczenie środowiska powodują spadek atrakcyjności lokalizacyjnej (miasta stają się mniej atrakcyjne do życia)

• Społeczeństwa na wyższym poziomie rozwoju mają lepiej rozwiniętą infrastrukturę komunikacyjną (drogi, telefon), co umożliwia opuszczenie miasta i przeniesienie się na przedmieścia

• Transport indywidualny umożliwia rozprzestrzenianie się innowacji i rozwoju

Obecny stopień urbanizacji

• Na świecie 50% urbanizacja została osiągnięta w 2007

• 16,7% populacji mieszkało w miastach w 1965!

• Ok. 60% populacji w Polsce – tendencja spadkowa (80% US) mieszka w miastach, ale pozostała część ma generalnie dobry dostęp do udogodnień miast
  łatwy dostęp komunikacyjny, często członkowie rodzin dojeżdżają do pracy w mieście, dostęp do towarów – marek ogólnokrajowych, możliwości uczestnictwa w kulturze (oferowanej przez miasta) poprzez TV, Internet etc.

10 najmniej zurbanizowanych krajów:
Ruanda, Burundi, Uganda, Malawi, Etiopia, Burkina Faso, Erytrea, Bhutan, Nepal, Papua Nowa Gwinea.

10 najbardziej zurbanizowanych krajów:
Singapur, Kuwejt, Belgia, Katar, Islandia, Urugwaj, Luxemburg, Malta, Argentyna, Liban

Czynniki wpływające na stopień urbanizacji:

1. Mała urbanizacja odzwierciedla mały poziom rozwoju ekonomicznego

2. Duża urbanizacja jest połączonym wynikiem: rozwoju gospodarczego, intensywnego rozwoju rolnictwa i często małej powierzchni kraju

Problemy miast w krajach rozwijających się:

• Miasta rosną gwałtownie, ale wciąż nie są w stanie wchłonąć nadwyżek ludności z obszarów wiejskich
  - gęstość zaludnienia na wsiach wzrasta pomimo migracji do miast
  - migracja wieś-miasto wykazuje niewielkie oznaki spadku

• Wzrost miast następuje bez widocznego wzrostu gospodarczego, takiego jak obserwowano w USA i Europie

• Duża liczba dzikich lokatorów i bezdomnych (1/4 – 1/3 mieszkańców) nie jest w stanie wnosić wkładu finansowego w rozwój miasta i jego infrastruktury

• Duża śmiertelność wynikająca z zanieczyszczenia środowiska z 3 mln zgonów rocznie związanych z zanieczyszczeniem powietrza 2,7 mln w krajach rozwijających się

• Szacunki ONZ: 1/6 populacji mieszka w slumsach

Niektóre dane:

• >2% roczny wzrost populacji miasta

• Podwojenie populacji co 37 lat

• Potrojenie co 57 lat

• Przyrost 600% w ciągu stulecia

• Przy obecnym tempie wzrostu liczba mieszkańców Dżakarty przekroczy 50mln w ciągu 33 lat

Typologia miast

• Miasta globalne (world cities)

  • Zaplecze gospodarcze wykracza poza granice państwa

  • Odgrywają rolę w międzynarodowym przepływie kapitału i informacji

  • Przyciągają siedziby główne korporacji międzynarodowych

  • Wabią pracowników – niezwykła przepaść w dochodach

• Zamierające miasta przemysłowe

• Nowe okręgi przemysłowe

1. Oryginalnie nie zjednoczone z miastem: mogą ograniczać się do dzielnicy, mogą leżeć poza jurysdykcją miasta lub na granicy kilku jurysdykcji, mogą włączać kilka miast

2. Centra aktywności wokół terenów biurowych i handlowych zazwyczaj w pobliżu szlaków komunikacyjnych

3. Oddzielone od dzielnic mieszkalnych

4. Silicon valley

• Miasta trzeciego świata

• Zazwyczaj znacznie większe niż miasta reszty kraju „primate city”

• Powód powstania: kolonializm (infrastruktura kolejowa i morska), post-kolonialne inwestycje zewnętrzne, niestabilność polityczna prowadząca do manipulacji i wpływów zewnętrznych, presja populacyjna

• Ogromny napływ ludności – „dzicy” lokatorzy, niewydolność infrastrukturalna

• Miasta socjalistyczne

• Rosną gwałtownie i wyłaniają się z dawniej socjalistycznej rzeczywistości

• Różny kształt

Region – podstawowym narzędziem do badań gospodarki w różnych skalach przestrzennym
regionalizacja – procedura wyodrębniania regionu
regionalizacja – podział przestrzeni, w którym podział terytorialny odpowiada w sposób możliwie pełny sposobowi podziału przestrzeni ekonomicznej, wynikającemu z obiektywnie istniejącego zróżnicowania aktywności człowieka

1. Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski wg. Jerzego Kondrackiego

2. Regionalizacja geobotaniczna W. Szafera

Region ekonomiczny – ‘część większej całości i zdecydowanie się z niej wyodrębniający, geograficznie zwarty zespół elementarnych jednostek przestrzennych, mających pewne wspólne lub uzupełniające się cechy, oraz wyraźnie ukształtowany lub kształtujący się układ ekonomiczny, którego elementy powiązane są między sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania i współzależności, a z otoczeniem – relacjami współzależności o dużym nasileniu’ wg K. Kucińskiego

Trzy kryteria regionalizacji

• Jednorodność – występują cechy przesądzające o wyraźnej odmienności od form występujących poza regionem

• Powiązanie przestrzeni z określonym ośrodkiem aktywności (jednostka osadnicza, obiekt infrastrukturalny, miejsce kultu)

• Kompleksowość – można analizować elementy układu regionalnego we wzajemnych współzależnościach ekonomicznych, społecznych, środowiskowych, itp.

• W geografii ekonomicznej – podstawa delimitacji jednorodność gospodarki; powiązania ekonomiczne; kompleksowość gospodarki

1. Regiony jednorodne – zdecydowanie wyróżniające się, o dominacji określonego typu działalności gospodarczej – kategoria przydatna przy regionalizacji rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa, turystyki, ale również przemysłu

2. Regiony węzłowe (ciążeń) – łatwe do wyodrębnienia w sieci osadniczej, powiązane z miastami, ośrodkami infrastrukturalnymi; uwzględniają hierarchię jednostek osadniczych i ich wzajemne oddziaływanie na siebie

3. Regiony kompleksowe – zespół wzajemnie powiązanych ze sobą czynników produkcji charakteryzujących się specjalizacją i dużą złożonością. – wyznaczenie trudne, zwłaszcza na terenach silnie zagospodarowanych i zaludnionych; łatwiej na terenach mniejszej aktywności, np. ośrodki wydobycia i przetwórstwa minerałów: Broken Hill (Australia), Sudbury (Kanada), Irkuck (Rosja)

• Aby osiągnąć podstawowy cel gospodarczy potrzeba budowy całej infrastruktury: hut, elektrowni, zakładów przetwórczych, ale i normalne warunki życia mieszkańców

• Powstaje nowy kompleksowy region o łatwo definiowanych granicach

• Regiony mogą być: przemysłowe, rolnicze, przemysłowo-rolnicze, turystyczne

Analizy regionalne

• Teoria zrównoważonego wzrostu regionów – połowa XX w.

• Niedorozwój gospodarczy regionów i państw jest wynikiem małej wydajności pracy (słaba infrastruktura i rozwój techniczny)

- brak środków technicznych – wynika z braku kapitału – małe oszczędności – niskie dochody – mała wydajność pracy
- ‘zaklęty krąg ubóstwa’

• Lekarstwo – równomierny rozwój i postęp we wszystkich dziedzinach gospodarczo-społecznych

• Rzeczywistość – regiony słabo rozwinięte bez szans w konkurencji

• Teoria wzrostu niezrównoważonego – odpowiedź na niedostatki TZR

• Kraje i regiony powinny rozwijać wybrane, efektywne sektory gospodarki – ‘bieguny wzrostu’

• F. Perroux – „układ ekonomiczny regionu jest w stanie nierównowagi i w tym upatruje się siły napędowej”
  - nierównomierność rozwoju regionu element immanentny
  - ogniwa czołowe – szybszy rozwój – stymulujący (czasami de- np. odpływ siły roboczej) wływ na pozostałe
  - innowacja motorem postępu
  - ‘biegunami wzrostu’ są działy produkcji i jednostki osadnicze, które wykazują silne sprzężenia regresywne (uzależnione od dostaw produktów, usług, pracy od innych)

Czynniki rozwoju regionalnego

1. Tradycyjnie: kapitał + praca

2. Dodatkowo: postęp techniczny i organizacyjny – kwalifikacje, innowacje, polityka fiskalna, chęć podejmowania ryzyka, oświata, tradycja, kultura, kreatywność

Teoria egzogenicznego rozwoju regionalnego

• Rozwój zewnętrzny ‘od góry’ – początkowo zróżnicowanie międzyregionalne’ po przekroczeniu progowego dochodu na 1 mieszkańca (zamożność) peryferia zaczynają doganiać ‘centrum’ i wszystko się wyrównuje

• Odstępstwa
  - efekt dominacji – przepływ środków z peryferii do centrum
  - efekt psychologiczny – większa chęć życia w centrum
  - efekt informacji – rozwój i innowacje w centrum
  - efekt modernizacyjny – postęp i rozwój instytucjonalny zachęca do życia w centrum
  - efekt reakcji łańcuchowej – indukcja postępu w centrum
  - efekt produkcyjny – korzyści skali, aglomeracji i in. w centrum

• Skutek: pogłębiający się niedorozwój, gospodarka rabunkowa, zniszczenie środowiska itp. w peryferiach

Teoria endogenicznego rozwoju regionalnego

• Rozwój na gruncie sił własnych ‘od dołu’; zaspokajanie potrzeb regionu poprzez wykorzystanie jego zasobów i możliwości

• Raczej uzupełnienie niż zaprzeczenie T egzogenicznej

• Żeby się udało:
  - poszerzone prawa do ziemi (reforma rolna)
  - większe kompetencje władz lokalnych
  - infrastruktura i mobilność mieszkańców
  - społeczeństwo egalitarne o silnych więziach lokalnych
  - dobra propozycja ‘terms of trade’

Jak mierzyć konkurencyjność regionów?
PKB, innowacyjność, aktywność zawodowa, kapitał społeczny, infrastruktura społeczna i techniczna, Bezpośrednie Inwestycje Zagraniczne (BIZ)

Polityka regionalna

1. Europa i jej regiony

• Struktura regionalna starsza niż pojęcie narodu

• Zanik struktury regionalnej w skutek powstawania państw narodowych i uprzemysłowienia (XIX)

• Ciągle obecna: różnice ekonomiczne, kulturowe, językowe, polityczne

1. Przyczyny nowoczesnej regionalizacji

• Przeciążenie państwa zadaniami związanymi z zarządzaniem społecznym i gospodarczym

• Decentralizacja administracji

• Strategie wsparcia gospodarczego regionów

1. Regionalizm

• Nastroje anty-nacjonalistyczne po II WŚ

• Przebudowa kulturalna społeczeństw

• Potrzeba autonomii

• Bodźce polityczne

Powody regionalnego zróżnicowania gospodarczego:
Europa mocno scentralizowana w sensie ekonomicznym:
Niemcy, BeNeLux, NE Francja, SE Anglia: 1/7 powierzchni, 1/3 ludności, ½ PKB

Mechanizmy wsparcia regionów ‘zacofanych’: fundusze strukturalne, fundusze spójności

Integracja Europejska i Regionalizm
polityka regionalna, kooperacja transgraniczna, „Europa Regionów”, zasada subsydiarności

Powstanie europejskiej polityki regionalnej
Preambuła Traktatu Rzymskiego z 25.03.1957 (Belgia, Francja, Włochy, Luxemburg, Holandia, RFN

• Włochy żądają polityki regionalnej

• Zobowiązanie do realizacji polityki regionalnej wTraktacie Rzymskim

• Na szczycie Paryskim zgoda na ustanowienie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego

• Raport George Thomson 1973: polityka regionalna niezbędna dla ‘postępującego i zrównoważonego rozwoju EU’ doprowadziła do powstania EFRR (ERDF)

• ERDF: bardziej test skuteczności polityki regionalnej niż działania regulujące

Polityczne przyczyny polityki regionalnej

• Raport Leo Tindemansa (1975): polityka regionalna powinna zwiększyć świadomość społeczną

• Możliwość kompensacji dla nierównomiernej dystrybucji środków na Wspólną Politykę Rolną (CAP)

• Wabik dla ‘opierzających się’ demokracji (P, E, Gr)

• Współpraca transgraniczna (zaopatrzenie w wodę, gospodarka odpadami, transport)

Przyczyny ekonomiczne

• Powiększenie się dystansu pomiędzy regionami przemysłowymi i rolniczymi w latach 60.

• Zapaść przemysłu ciężkiego w latach 70. (węgiel, stal, stocznie

• Wzrost konkurencji międzyregionalnej (walka o inwestycje)

• Koniczność koordynacji na szczeblu ponadnarodowym

Berlin

• Cel 1: rozwój regionów zapóźnionych

• Cel 2: wsparcie regionów dotkniętych zasadniczymi zmianami w przemyśle, usługach, rybołówstwie, upośledzonych obszarów rolniczych i miejskich

• Cel 3: wsparcie wszystkich regionów nie objętych innymi programami (edukacja, bezrobocie)

Fundusze spójności (<90% PKB)
dofinansowanie 2 form aktywności: transport, programy środowiskowe
fundusze spójności pokrywa nawet 80-85% kosztów

Ocena efektywności funduszy
PKB (EU = 100)
Luksemburg 129; Grecja 40
Regionalny PKB
Hamburg 196, Alentejo 41

1999 raport komisji
1. Lista 10 najuboższych regionów nie uległa większym zmianom między 1986 – 1999
2. Nie zmieniła się lista 10 najbogatszych regionów
3. W krajach beneficjentach funduszy spójności rozwój w aglomeracjach miejskich – zamożnych także przedtem

Państwo, gospodarka, geopolityka

Państwo – suwerenna organizacja terytorialna, mająca zdolność do utrzymywania stosunków gospodarczych, kulturalnych i politycznych z innymi organizacjami tego typu
Organizacja pojawia się na pewnym etapie rozwoju ludzkości, niezbędne: ludność, terytorium, władza publiczna

Globalizacja

• Ogólnoświatowa integracja i pogłębianie związków ekonomicznych

• Zintegrowane systemy produkcji i konsumpcji
  - ułatwiona przez rewolucję informatyczną, liberalizację gospodarczą i ‘deregulację’
  - bezprecedensowa mobilność dóbr, usług, kapitału i ludzi

• Silna współzależność wszystkim wydarzeń w skali światowej

Globalizacja konsumpcji: narodowość producenta jest niezależna od narodowości konsumenta, np. Polacy zakupują produkty zagraniczne w ilościach proporcjonalnych do pozycji gospodarczej kraju ich pochodzenia. TO NIE JEST ujednolicenie kultur, języka i instytucji. TO NIE JEST zbliżanie związków handlowych.
Globalizacja produkcji/własności: narodowość właściciela środków produkcji jest niezależna od kraju ich lokalizacji, np. kanadyjskie środki produkcji są w posiadaniu cudzoziemców w ilości proporcjonalnej do obcego stanu posiadania na całym świecie.

Motory globalizacji

• Tani transport lotniczy – zdezelowane Boeingi stały się trampami współczesnego handlu.

• Nowoczesna telekomunikacja – towar ma być dostarczony na czas – wiadomość ma dotrzeć do producenta natychmiast – możliwe w krajach z rozwiniętą siecią łączności

• Otwarty rynek – globalizacja nie dotknie krajów ustalających kwoty importowe i taryfy celne

Pojawianie się globalnych instytucji
organizacje ponadnarodowe definiują ‘zasady’ międzynarodowej działalności gospodarczej: World Trade Organization (spadkobierca GATT), International Monetary Fund, Bank Światowy, United Nations

Korzenie globalizacji:
starożytne drogi handlowe – wymiana barterowa
standardowe wagi i miary
merkantylizm – autostrady mórz (gracz: KRAJ)
czasy po II WŚ – instytucje rządu globalnego (gracz: FIRMA)
po 80. – technologii informatyczno-komunikacyjnych, definicja globalizacji (gracz: OSOBA)

Globalizacja i firmy
firma międzynarodowa (multinational company, MNC) jest przedsiębiorstwem aktywnym gospodarczo w 2 lub więcej krajach (DHL, McDonald)

Globalizacja rynków

Rynki lokalne łączą się w jednostkę globalną
- najczęściej nie rynki ‘konsumenta’
- produkcja przemysłowa, zunifikowana
- ujednolicanie preferencji i upodobań konsumentów
korporacje transnarodowe tworzą rynek światowy?
korporacje transnarodowe bardziej podatne na konkurencję na rynkach macierzystych

Globalizacja produkcji

1. Każda korporacja transnarodowa
   - wytwarza dobra i usługi korzystając z wielu źródeł na świecie
   - tworzy globalną sieć dostawców będącą źródłem przewagi konkurencji
   - decyduje gdzie produkować w zależności dostępności: pracy, ziemi, kapitału, energii, doświadczenia

2. Rządy krajów gospodarzy odnoszą zyski i są zaangażowane w zdobywanie inwestycji KTN

Globalizacja Airbus Consorium

• Łącznie w posiadaniu firm z 4 krajów: Francja, Niemcy, UK, Hiszpania

• Skrzydła z UK, kadłub i ogon z Niemiec, drzwi z Hiszpanii, kokpit i montaż – Francja

• 1 500 dostawców z 27 krajów

• Ponad 35% komponentów dostarczanych przez >500 firm amerykańskich

• Liczni dostawcy z Azji SE, Singapore Technologies Aerospaces produkuje ożebrowanie skrzydeł i drzwi pasażerskie do A320, mocowanie silnika i elementy wstecznego ciągu A320, India’s Hindustan Aeronautics Limited elementy drzwi w A320

Globalizacja – golden strait jacket

• Eliminacja lub obniżenie ceł, limitów, monopoli krajowych

• Wzrost eksportu

• Zachęta BIZ

• Prywatyzacja własności państwowej

• Deregulacja rynku kapitałowego

• Otwarcie rynku akcji i obligacji na inwestycje zagraniczne

• Otwarcie systemu bankowego i telekomunikacyjnego na inwestorów prywatnych

• Obywatele mogą wybierać wśród różnych opcji emerytalnych i funduszy ubezpieczeń wzajemnych

• Deregulacja gospodarki w celu promocji konkurencji

• Eliminacja korupcji związanej z koncesjami, pozwoleniami, subsydiami

Globalizacja - opinie

1. GLO jest zjawiskiem nowym i nieodwacalnym

2. GLO jest systemem sprawiedliwym i godziwym

3. GLO jest grą o sumie stałej (zysk jednego gracza oznacza stratę drugiego)

4. GLO = rynek, wolność handlu

5. GLO = zmierzch małych państw

6. GLO niszczy miejsca pracy i prowadzi do obniżenia zarobków

Zalety i wady globalizacji
do przemyślenia: wpływ na rynek pracy, wpływ na równość podmiotów, wpływ na rządy, wpływ na środowisko, wpływ na kulturę i społeczeństwo

Wpływ na pracę – pozytywny: wzrost możliwości zatrudnienia, stymulacja wykształcenia i systemu szkoleń, poprawa jakości warunków pracy