Edukacja a wychowanie
-Edukacja wężej rozumiana jako kształcenie, nauczanie, uczenie się, zawodu, przekwalifikowanie, doskonalenie specjalistycznych umiejętności (w dorosłości)
-Wychowanie – szeroko pojęty rozwój sfery kierunkowej osobowości jednostki( w wieku dziecięcym i młodzieńczym)
-Dziś edukacja utożsamiana z wychowaniem

Edukacja dorosłych:
* czynny udział w modyfikowaniu warunków rozwoju psychofizycznego jednostki młodocianej i dorosłej,
* wspomaganie tego rozwoju przez wyzwalanie jej własnych sił rozwojowych, * ukazywanie nie zawsze uświadomionych jej własnych możliwości, * rozwijanie w bezpośrednim środowisku warunków wielostronnej, korzystnej aktywności edukacyjnej,
* kompensowanie psychofizycznych deficytów rozwojowych,
* korygowanie i usuwanie zaburzeń procesu rozwojowego, a w przypadku stanów patologicznych to żmudne
* odbudowywanie poprzez resocjalizację i psychoterapię zdolności normalnego zaspakajania wszystkich podstawowych potrzeb ludzkich
* konstruktywnego funkcjonowania w społeczeństwie.[D.Jankowski, wg.L.Turos, O.Czerniawska, J.Nowak].
-jako funkcja i przejaw aktywności życiowej
-proces intencjonalnego oddziaływania na jednostkę ludzi i instytucji edukacyjnych, stanowiących trzon oświaty dorosłych
-proces intencjonalnych działań autoedukacyjnych jednostki w celu jej korekty, rozwoju, bogacenia osobowości. ( zagrożenia – „przemoc symboliczna „nad jednostką)

Autoedukacja
-samokształcenie, samowychowanie – potencjalny wyraz podmiotowego udziału jednostki w jej stawaniu się, M.Dudzikowa(1993): samokształtowanie -autokreacja – inicjowanie i realizowanie przez jednostkę zadań w celu osiągnięcia we własnej osobowości i zachowaniach zmian zgodnych z pożądanymi przez jednostkę standardami
-F.Znaniecki(1930): rozwój osobowości świadomie kierowany i kontrolowany przez samą jednostkę rozwijająca się wg. mniej lub bardziej uświadomionego ideału (wzoru)( od 6-9 rż) alternatywa: uprzedmiotowienie jednostki i degradacja psycho-fiz.

Czynniki wewnętrzne w procesie rozwoju człowieka
-strukturalne i funkcjonalne cechy jednostki
-dyspozycje osobowościowe
-wiedza, umiejętności, sprawności, doświadczenia
-poziom osiągniętej przez jednostkę autonomii psychicznej i tożsamości kulturowej, określającej swoistość relacji z otoczeniem i dynamikę jej życia wewnętrznego,
-aktywność jednostki, której treść, formy i jakość determinują rozwój psychiczny
-jednostka współkreuje środowisko edukacyjne [D.Jankowski]

Czynniki środowiskowe w procesie rozwoju człowieka
-Środowisko edukacyjne dorosłego – narastający wpływ środowiska globalnego: płaszczyzna społeczna, kulturowa, przyrodnicza
-Środowisko * bezpośrednie („fizyczne”),* pośrednie (ludzie, mass media), * „świat wyobrażeń”
-Większa przestrzeń życiowa (komunikacja)
-Bogaty zestaw ról społecznych dorosłego i większa odpowiedzialność za siebie – w dzisiejszym świecie
-Jednostka ”toczy nieustannie własną grę ze środowiskiem i samym sobą” (balans)

Środowisko edukacyjne człowieka dorosłego
-Całokształt elementów zewnętrznych, wpływających na funkcjonowanie i rozwój jednostki, włączając instytucje edukacyjne i mniej zorganizowane wpływy edukacyjne, służące ukształtowaniu społecznie korzystnej osobowości
-F. Znaniecki- węziej: odrębne środowisko, stworzone przez społeczeństwo dla wsparcia potrzeb edukacyjnych jednostki
-Środowisko edukacyjne: rodzinne, lokalne, instytucji oświatowej (szkoły, uczelni), wojska, więzienia

Pedagogika dorosłych a andragogika
-Pedagogika – grec. paidagogike – „prowadzenie chłopca”
-Andragogika – grec. „prowadzenie mężczyzny, człowieka dorosłego”
-XVII w J.A.Komeński – pierwsze polskie prace pedagogiczne
-Edukacja jako proces całożyciowy, e. dorosłych: strategia wyzwalania i wspomagania ich edukacji ----Pedagogika – wiedza o edukacji.
-Andragogika jako subdyscyplina pedagogiki

Pedagogika dorosłych – obszary działania
-Formułowanie wizji – twierdzenia nie mające jeszcze uzasadnienia
-Budowanie koncepcji – hipotezy nie w pełni uzasadnione, o ograniczonej wartości
-Tworzenie teorii – system praw dobrze zhierarchizowanych i uzasadnionych ( m.in. w badaniach empirycznych ) [J.Kozielecki]
-Związki nauki z praktyką edukacyjną, która weryfikuje hipotezy i podlega modyfikacjom
-Wiedza naukowa (badacza) pozwala lepiej rozumieć i realizować działania praktyczne (praktyka)

Potrzeby edukacyjne ludzi dorosłych
-uwarunkowane przez czynniki:
* zewnętrzne / # obiektywne ?
* wewnętrzne / subiektywne -
* nieuświadomione/ uświadomione społecznie – np. potrzeba osiągnięcia poziomu wiedzy, pozwalającego harmonijnie funkcjonować w społeczeństwie, znajdującym się określonym poziomie rozwoju (# standardy, normy, wzory)
-Cel: potrzeby obiektywne przemienić w subiektywne a na potrzebach niższych – nadbudować wyższe (Hierarchia potrzeb - Maslow 1964)

Potrzeby a edukacja
-Sublimacja potrzeb – w wyniku : edukacji –zaspokojenia / dalszego rozwoju, w obecności stymulatorów i sytuacji sprzyjających ich wzbudzaniu i ujawnianiu
-Stagnacja potrzeb – ubożenie potrzeb i ich zanik / zahamowanie rozwoju – elementaryzacja i prymitywizacja (potrzeb społecznych i kulturalnych) / pogorszenie jakości życia
-Potrzeby ”kategoryczne” (biologiczne) – ich zanik prowadzi do śmierci

Środki edukacji dorosłych
-Środek do celu – zdarzenie (czyn) będący warunkiem wystarczającym do osiągnięcia celu (T.Kotarbiński, 1958) ; „sytuacje edukacyjne” prowadzące do realizacji „celów edukacyjnych” – kształtujące dyspozycje osobowościowe
-Środki podstawowe – ludzkie, materiałowe, naturalne elementy świata, które są używane w działalności ( E.W.Bakke, 1965); „środki dydaktyczne”
-szkoły i uczelnie wyższe dla dorosłych
-uniwersytety „trzeciego” („każdego”, „innego”) wieku, inne stowarzyszenia oświatowe, kulturalne
-doskonalenie zawodowe i pozazawodowe – kursy, warsztaty, formy korespondencyjne
-E-learning * czytelnictwo
-mass media * edukacja kulturalne bierna, czynna
-działalność społeczna * wolontariat
-Społeczeństwo otwarte
-Społeczeństwo informatyczne

Ograniczenia w edukacji dorosłych
-Kultura danej grupy i jej stosunek do edukacji ( wartości, wzory, zachowania edukacyjne)
-Najmniejszy udział w wykorzystywaniu dostępnych środków i form działalności edukacyjnej skutkuje największymi zaniedbaniami rozwoju osobowościowego i realizowanej jakości życia
-Potencjalny odbiorca edukacji dorosłych to jednostka ze średnim / wyższym „nabytym” wykształceniem, która nie wygenerowała trwałego standardu aktywności intelektualnej (nawyku/ potrzeby całożyciowego uczenia się)

Formy edukacji dorosłych
-Służą do opisu trwałej struktury organizacyjnej o określonych cechach i właściwościach, złożonych z rzeczy, ludzi, środków podstawowych, sposobów działania (instytucje, zrzeszenia, placówki) albo do opisu jednostek zajęciowych (działaniowych), charakteryzujących się dominującym w ich ramach rodzajem przejawianej aktywności np. wykład, odczyt, prelekcja, dyskusja (panelowa), rozmowa, malowanie, rzeźbienie, komponowanie, wycieczka
-Metoda – opisuje działania w ich przebiegu ( na modelach, wzorach), implikuje dobór środków i form oraz sposób posługiwania się nimi.

II. Dorosły uczeń. Nauczyciel - andragog.
-Całożyciowe przygotowanie do dorosłości jako kategorii pedagogicznej; edukacja ustawiczna -„wiedza użyteczna”. Psychopedagogika dorosłych
-Negowanie możliwości uczenia się poza okresem młodości( W.James 1893, E.Clapared)
-Zdolność późnego uczenia się zależy od różnych sfer osobowości E.Erikson: starość to okres osiągania pełnej dojrzałości, mądrości, integracji wewnętrznej
-L.Kohlberg, D.J.Levonson; F.D.Baltes, C.Buchler, C.G.Jung, W.Szewczuk, M.Tyszkowa, J.Strelau, M.Marczuk Z.Pietrasiński
-Propagatorzy edukacji całożyciowej: Szymon Marycki, 1551, J.A.Komeński ( szkoły mężczyzn, starości, śmierci), J.A.Condorced 1792 (edukacja całożyciowa), R.Owen, 1913 (samo- i kształcenie dorosłych), E.Throndike
-P.B.Batles, S.L.Wilisem – w aktywności umysłowej: rezerwy aktywne (aktualnie dostępne) i ukryte ( podlegające uruchomieniu)
-„Twórcy – Starcy”: Picasso, Platon, M. Anioł, Verdi, Tycjan, Czapski, Boheński

Dorosłość w andragogice
-w trzech wymiarach: 1. stan społeczny człowieka (podmiotowość działania i dojrzałość do pełnienia wszystkich funkcji życiowych), 2. proces rozwoju psychicznego ( zdolność wyzbywania się nastawień, przekonań i oczekiwań wyniesionych z dzieciństwa na rzecz rozumienia i zmieniania właściwości otoczenia w którym człowiek żyje) (Obuchowski 1985) 3. proces społeczno-kulturowy (Malewski 1990)
w trzech perspektywach: 1. prakseologicznej ( gotowość do pełnienia zadań, ról, funkcji społecznych – osiągana w różnym wieku zależnie od dojrzałości psychicznej); 2. antropologicznej (dorosłość jest całożyciową, dynamiczną wychowawczą wartością; „stawanie się” dorosłym” a nie „bycie” ); 3. recentywistycznej: człowiek jest istotą, której życie ważne jest bezpośrednio teraz a nie jako środek do osiągania czegoś w przyszłości (R. Urbański 1991)
-3. proces społeczno- kulturowy - pełnienie ról społecznych, konwencja społeczna, wyznaczająca pozycję i status jednostki w grupie, decydująca o poziomie zaspokojenia potrzeb i określająca warunki indywidualnego rozwoju - jako główne kryterium dorosłości – (R.Urbański)

-Wysoki status seniorów w starożytności ( doradztwo)
-Koczownictwo – „stary – niesprawny – bezużyteczny”
-XIX-XXI w. : aktywność zawodowa – wskaźnikiem pozycji w społeczeństwie; atomizacja rodziny: utrata funkcji opiekuńczych wobec seniora; agizm

Dorosłość – jako proces społeczno – kulturowy
wg.Malewskiego(1990) miarą dorosłości człowieka jest
* zdolność do samodzielnego kształtowania własnego życia w taki sposób,
* aby efektywnie spełniając formułowane wobec niego oczekiwania społeczne, * dostarczało mu poczucia sensu jego egzystencji i
* było źródłem indywidualnej satysfakcji.

Dorosłość jako proces rozwoju psychicznego
-Sens życia jest ważną determinanta określająca postępowanie człowieka (Obuchowski K.1985)
-Wzrost samoświadomości, adekwatność samooceny, koncentracja na autokreacji, orientacja perspektywiczna (Pietrasiński Z.1990)
-Wymiary rozwojowe dorosłości, kształtujące zintegrowaną tożsamość człowieka (Knowleś M.S.): autonomia, aktywność, obiektywizm, erudycja, wysoka sprawność, szeroki zakres odpowiedzialności, szerokie zainteresowania, altruizm, samoakceptacja, koncentracja na zasadach, głębokie związki, oryginalność, tolerancja nieokreśloności, racjonalność

Tożsamość
-Poczucie tożsamości kształtowane jest przez związek z wartościami , wnoszącymi wymiar sensu życia, budującymi motywy, które określają jego jakość; kształtowane szczególnie w okresach przełomów rozwojowych jednostki( przemiany życia społecznego, politycznego, obyczajowego, kulturalnego)
-Otwartość - plastyczność - gotowość do zmian własnych wartości bez uprzedzeń z szacunkiem dla cudzej odmienności, rozumienie i radzenie sobie z emocjami „Innych”(Sękowa, 1990) „Wolność to prawo i obowiązek własnej odpowiedzialności”
-Przewaga nad elementarnymi potrzebami przeżycia i stabilizacji procesów autokreacji – „totalizacja personalizuje”(Teichard de Chardin 1987). Reorganizacja życia i ponowne samookreślenie
-Istotny problem społecznego uwarunkowania twórczego rozwoju człowieka, zmieniającego stan konieczności w stan wyboru (możliwości) [Nalaskowski A. 1989]

Fazy rozwoju człowieka dorosłego
-E.Erikson - 8 faz / stadiów zmian osobowości człowieka – zróżnicowanie i ciągłość zmian w dynamice życia; fazy Vi -VIII dorosłości i starości mają inny status psychoanalityczny: możliwość spełnienia potencjałów rozwojowych (twórczość) po wygaśnięciu żywotności fizycznej, psychicznej, społecznej
VI –”droga ku bliskim” – wyjście z izolacji
VII – „zwielokrotnienie siebie”- wykraczanie poza siebie jako symptom „autoteliczności”
VIII - starość – „największe napięcie energetyczne potencjałów rozwoju”, dzięki napięciu egzystencjalnemu między dwoma biegunami „integralności i rozpaczy” (L.Witkowski,1989); możliwość „spójności i pełni” dzięki mądrości egzystencjalnej.
-K.P.Cross – 7 faz życia człowieka, którym towarzyszą zadania - nakazy, wymuszone presją społeczną
-L.Kohlberg - 6 stadiów rozwoju moralnego – rozwój inteligencji wstępny i konieczny do rozwoju moralnego. Najwyższe stadium rozwoju moralnego (16 -18 rż) –”poziom postkonwencjonalny” (wartości moralne wywodzą się z zasad uniwersalnych i decyzji własnego sumienia)
Rozwój człowieka dorosłego zawiera się między konwencją a indywidualnością.
-T.Nowacki, J.Nowak, E.Sujak, Z.Pietrasiński, H.Sękowa – w różnym stopniu negują wyodrębnianie okresów / faz rozwojowych
-D.L.Levinson – 4 okresy życia człowieka (fazy stabilizacji):
* przeddojrzałość ( < 17 rż),
* wczesna dojrzałość ( 17- 40 rż)
* średnia dojrzałość ( 40 – 59 rż)
* późna dojrzałość ( > 60 rż)
Fazy przejściowe (okresy graniczne, przekształceń):
* 17-22 rż - przejście do średniej dojrzałości
* 59 - 66 rż – przejście do późnej dojrzałości [ K. Obuchowski 1985, Z. Pietrasiński 1990]
Proces wielokrotnych strukturacji i restrukturacji [J. Kargul 1991]
-K. Obuchowski: zmiany kompensacyjne, przeciwstawne finalizmowi ( wg. którego celem dojrzewania psychicznego jest osiągnięcie apogeum ”kształtowania właściwości moralno -światopoglądowych człowieka”)

Rozwój człowieka dorosłego
-Może odbywać się dzięki zdolności całożyciowego uczenia się - aktywność zawodowa i pozazawodowa; rozwój osobowości
-Neuroplastyczność, rekonsolidacja mózgu
-Autokreacja i własna aktywność człowieka – w zapobieganiu „chorobie rezygnacji”, polegającej na utracie poczucia kontroli poznawczej nad środowiskiem [1988 P.G.Zimbardo]
-Typowa nowoczesna tożsamość jest „otwarta” [L.Bovone 1988], nie jest „sztywną” sekwencją nauki, pracy i emerytury [A.Schopenhauer]
-Kompetencja biograficzna wymaga refleksyjności

Zadania rozwojowe wczesnej dorosłości 17- 33 rż (Levinson)
Zakończenie nauki szkolnej, przygotowanie do zawodu
Podjęcie pracy zawodowej
Rozwój zdolności do intymnych stosunków emocjonalnych i miłości
Znalezienie stałego partnera i założenie rodziny
Prowadzenie domu
Wychowywanie dzieci
Podjęcie obowiązków społecznych i obywatelskich
Wypracowanie własnej filozofii życia
Sformułowanie wizji własnej przyszłości
Nawiązanie stosunków z mentorem (ekspert, protektor)

Zadania rozwojowe wieku średniego 34-60 rż. (Levinson)
Podjęcie większej niż dotąd społecznej odpowiedzialności
Rozwiązanie dylematu: praca dla przyszłych pokoleń lub stagnacja
Nadanie swemu życiu większej pełni i dopomożenie w tym współmałżonkowi
Rozwój zawodowy, kierowanie karierą
Osiągnięcie zamierzonego standardu życia
Wspomaganie rozwoju i startu życiowego dorastających dzieci
Opieka nad starzejącymi się rodzicami
Pogodzenie się z oznakami nadchodzącej starości

Zadania rozwojowe starości > 60rż.( Levinson )
Podjęcie nowych ról i zajęć, związanych z przejściem na emeryturę
Włączenie się do grupy rówieśników
Utrzymanie zainteresowań światem
Przygotowanie do rosnących ograniczeń fizycznych
Przygotowanie do straty osób bliskich
Wypracowanie dojrzałej postawy wobec śmierci [Z. Pietrasiński, 1993]

Cele (funkcje, zadania) oświaty (kształcenia, edukacji) dorosłych
-W perspektywie
* mikrospołecznej: stymulowanie rozwoju człowieka dorosłego (pedagogika) ,optymalizacji życia z punktu widzenia dobra indywidualnego i społecznego (Muszyński1991) * makrospołecznej: jako czynnik zmian społecznych (socjologia, politologia); uwarunkowania historyczne, charakter klasowy
-I Kongres Oświatowy –Elsynor,1949: potrzeba wychowania ludzi na obywateli wspólnoty świata
-Konferencja Oświaty Dorosłych – Oslo 1972: edukacja dorosłych jako element kształcenia ustawicznego

Motywy edukacji dorosłych
-m. polityczne – upowszechnienie określonych idei politycznych
-m. społeczne – walka o zmianę statusu społecznego różnych klas i warstw społecznych (K. Wojciechowski 1966)
-Cele a wartości edukacji, wnoszące w życie wymiar sensu ( K.Denek 1994);trudne przestrzeganie reguł edukacji ustawicznej (ciągłości, integracji)
-Rozwój jest celem wychowania a rozwojowa zmiana zachowania jest nieodwracalna , uogólniająca reakcje i hierarchiczna ( L. Kohlberg 1993)
-Zmiany stosunków społecznych, ekonomiczno-politycznych i kulturowych kształtują cele oświaty dorosłych, w zależności od społeczeństwa, postrzeganego jako pluralistyczne, indywidualistyczne czy będące „w stanie płynnej nierówności”
-Odrębność w stosunku do oświaty dzieci i młodzieży
-motywy produkcyjne – wzmożenie produkcji
-Celem edukacji winno być realizowanie renesansowego postulatu wszechstronnego rozwoju osobowości czy osiąganie perfekcjonizmu w węższym zakresie (J. Kargul 1991)

Cele oświaty dorosłych
-odnoszą się do procesów składowych pojęcia „edukacja” (Z. Kwieciński 1992): globalizacja, etatyzacja, nacjonalizacja, kolektywizacja, polityzacja (biurokratyzacja, profesjonalizacja), socjalizacja, inkulturacja, personalizacja, wychowanie, jurydyfikacja, kształcenie i humanizacja, hominizacja
-Składowe pojęcia edukacja kształtują osobowość („jądro promieniujące”) ; wielostronne wychowanie, perfekcjonizm

Właściwości edukacji dorosłych
-Potrzeba ujmowania problemów oświaty dorosłych „panoramicznie”, przy konstruowaniu celów uwzględniając - cechy osobowości, prócz właściwości umysłowych czy zdolności do uczenia się oraz „rzeczywiste przebiegi życia ludzkiego”
-Ważne są kompetencje dorosłych do wprowadzania własnych celów edukacji, zgodnych z ich aspiracjami czy planami życiowymi (autokreacja) [H. Muszyński 1991]
-Personalizacja: czynne kształtowanie samego siebie i sterowanie własnym wyborem spośród tych możliwości, jakie otwiera przed jednostką współczesne życie społeczno-kulturalne

Cele i funkcje edukacji
-Edukacja jako jeden z elementów koncepcji życia (celów, planów życiowych, osobistego rozwoju – przy aktywności wychowanka) [H.Muszyński,1991]
-Biuletyn Polskiego Komitetu ds.UNESCO: „…celem oświaty dorosłych jest nauczenie sztuki przeżywania dnia codziennego, zaś oświata dorosłych jest środkiem zmierzającym do rozwijania i wzmacniania działalności społecznej i politycznej”
-Cele ostateczne – ustalane w relacji do wartości uniwersalnych, nadających im konkretnych treści: cele globalne i regionalne(= preferencje pewnych celów i dróg ich osiągania )[K.Denek 1991]

Cele (zadania, funkcje) oświaty dorosłych
-Nowoczesna tożsamość jednostki jest „otwarta” a zajęcia poza- i zawodowe, są „konkretnym wyrażaniem potrzeby samospełnienia,która rozciąga się od napięcia do samoekspresji, w działaniach społecznych i solidarności” (L. Bovone 1988)
-Zadania oświaty dorosłych – to oferta systemów edukacyjnych w kierunku realizacji przez ludzi dorosłych wizji lepszego życia, jednak zgodnie z ich interesami rozwojowymi.
-Funkcja zastępcza oświaty - działania wyrównujące braki w wykształceniu ludzi dorosłych do poziomu powszechnie obowiązującego, gwarantowanego przez Konstytucję.
-Funkcja właściwa oświaty dorosłych - dotyczy realizacji wizji lepszego życia m.in. przez edukację; rola nie stabilizacyjna a komplementarna w * kompensacyjnej funkcji oświaty i dynamizująca procesy społeczne; funkcje emancypacyjna, reorientacyjna, rozwojowa, personalizacyjna, pragmatyzacyjna, socjalizacyjna, kulturacyjna [H. Muszyński 1991]

Funkcje edukacji dorosłych
-społeczne:
* kształcąca (kompensacyjna, służąca podwyższaniu i zmianie kwalifikacji, sprzyjająca modernizacji kwalifikacji) ,
* ekonomiczna,
* kulturalno-wychowawcza,
* polityczna (poprzez udział społeczny - kształtowanie siebie)
-indywidualne:
* adaptacyjna (redukowanie napięć między jednostką a otaczającą ją rzeczywistością),
* rekreacyjna,
* terapeutyczna,
* rozwijająca specyficzne zdolności i zainteresowania,
* rekonstrukcyjna ( jednostka aktywna i twórczo zmieniająca otaczającą rzeczywistość) [M. Marczuk]

Rozwój oświaty dorosłych
-J.A.Komeński
-Oświecenie i okres zaborów w Polsce – upowszechnianie oświaty również wśród niższych warstw, wpływ tendencji patriotycznych; Komisja Edukacji Narodowej (prelekcje wykłady publiczne, pedagogizacja rodziców )
-1767 – P. Brzostowski – Merecz / Grodna – dom ludowy
-1779-1782- J. Osiński – prelekcje z fizyki, Coll. Nobilium, W-wa
-Szkółki żołnierskie dla żołnierzy analfabetów; 1812 Zamość , Z. Rościszewski, „Nauka czytania i pisania dla żołnierzy XIII pułku piechoty” – pierwszy elementarz dla dorosłych; 1781 – I. Krasicki: encyklopedia „Zbiór potrzebnych wiadomości”
-P.Bieliński – Księstwo Warszawskie
-XIX w. – chłopi analfabeci - oświata dorosłych była „oświatą ludową” i patriotyczną; Poznań - Towarzystwo Oświaty Ludowej 1872, 1880 –Tow. Czytelni Ludowych (biblioteki w zaborze pruskim i emigracji)

Rozwój oświaty dorosłych –”pozaszkolnej”
-Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk – 1857
-Biblioteka Raczyńskich
-K. Marcinkowski, E. Estkowski ( Pismo dla Nauczycieli Ludu Polskiego, Tow. Pedagogiczne i „ Szkoła Polska” - niedzielna), K. Libelt, J. Moraczewski
-Wilno – 1817- 23 Filomaci (ruch samokształceniowy)
-1879 Galicja – Tow. Ludowe Oświaty i Pracy ks. Stojanowskiego
-1891 – Tow. Szkoły Ludowej (szkoły, biblioteki, odczyty, teatr)
-1880 Lwów –Tow. Oświaty Ludowej i Macierz Polska
-Socjalna Demokracja (W. Jamrożek 1994)
-T. Bobrowski – praca oświatowa wśród robotników
-XIXw. zabór rosyjski – Polska Macierz Szkolna, Uniwersytet dla Wszystkich w Warszawie
-1898 Poradnik dla samouków ( z bibliografią!) K. Prószyński 1875 – „Elementarz” (dla samouków z obrazkami)

Rozwój oświaty dorosłych
-1890 – Pszczelina k/ W-wy – Uniwersytet Ludowy im. A. Mickiewicza (z internatem) - w 1913 wydaje pionierskie dzieło „Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja”
-1899 – czasopismo andragogiczne ”Wiedza dla wszystkich”
-Liberalne Tow. Szkoły Ludowej –”Przewodnik Oświatowy”(1901-1939); L. Krzywicki -”Poradnik dla czytających książki”
-Rozprawy; S. Michalski –”Popularyzacja wiedzy i samouctwa” i L. Krzywickiego „System wykształcenia i o wykształceniu ogólnym”
-Wnioski: w czasach niewoli praca oświatowa chroniła język, historię i kulturę ojczystą i dała podwaliny pod prace oświatową w II RPj; pozytywny wpływ ruchów 1905;

Oświata dorosłych w II RP
-1919 – Centralne Biuro Kursów dla Dorosłych - od 1929 jako Instytut Oświaty Dorosłych ( odrębne programy szkół powszechnych dla dorosłych i młodzieży pracującej; uniwersytety powszechne)
-Wydział Oświaty Pozaszkolnej w ramach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
-Uniwersytet Ludowy - w Szycach (J.Solarz)[ludowo – radykalny]
-Instytut Gospodarstwa Społecznego( z KC Zw.Zaw.), Instytut Spraw Społecznych, Instytut Socjologiczny P-ń, Studium Pracy Społeczno - Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej, Instytut Kultury Wsi.
-Problemy: analfabetyzm, oświata dorosłych, samokształcenie, czytelnictwo ;”Rocznik Kursów dla Dorosłych”,”Polska Oświata Pozaszkolna”,”Przewodnik Pracy Społecznej”,”Praca Oświatowa”
-Różne ideologie: socjalizm,wychowanie państwowe,chrystianizm

Oświata dorosłych w II wojnie światowej
-1939 - Tajna Organizacja Nauczycielska
-1940 – Departament Oświaty i Kultury z Wydziałem Oświaty Dorosłych (Delegatura Rządu na Kraj)
-Ludowy Instytut Oświaty i Kultury
-Komplety tajnego nauczania (cywilne, w obozach jenieckich i w wojsku polskim na Wschodzie i na Zachodzie)
amatorskie zespoły teatralne , samokształcenie , tajne drukarnie.

Oświata dorosłych po II wojnie światowej
-Cele i zadania wyznaczane przez interesy państwa, nie zaś społeczności lokalnych i jednostek dorosłych
-Zadania:
* pozyskanie społeczeństwa do socjalistycznych przemian społeczno-gospodarczych,
* integracja kulturowa repatriantów wschodnich na ziemiach odzyskanych,
* likwidacja analfabetyzmu (1944: 4 /19 mln analfabetów; 0.8% wyższe w.w.)
-Okresy: 1944-48: kontynuacja form pracy przedwojennych (nurt ludowy i robotniczy); 1949-56 – centralne planowanie, globalizm, etatyzm, upolitycznienie, ideologizacja (CRZZ, Tow. Wiedzy Powszechnej); 1956-68 – początek demokratyzacji (utylitaryzm, pragmatyzm, regionalizm, „Oświata Dorosłych”); 1968 - 80: utrata wiary w sens podwyższania kwalifikacji i wykształcenia; edukacja jako ”maszyna sortująca”(bilanse kadr kwalifikowanych)1981 – formy pozapaństwowe oświaty dorosłych
-1981- 89 – indoktrynacja społeczeństwa poprzez oświatę dorosłych; niewydolność instytucjonalna, nieadekwatność strukturalna;
-Konieczność realizowania wieloparadygmatowości w oświacie: globalizacji, porozumienia i solidarności w środowisku rodzinnym, lokalnym, regionalnym, narodowym i międzynarodowym, rozwijania autoedukacji i autokreacji, likwidacji nacjonalizmu, ksenofobii, partykularyzmu,[T.Wujek 1981]

Niezależny ruch oświatowy w Polsce
-Lata 70 – propozycja opozycyjna wobec „ totalitarnej” edukacji społeczeństwa; kształtowanie tożsamości w obszarach: świadomościowej, prawno – instytucjonalnej, ekonomicznej, socjalizacyjnej ; postawa konieczności dokonywania suwerennych wyborów, działań wspólnotowych i solidarnych ”zakorzenienie” zamiast „wyobcowania”
-Lata 80-te – iberalizm przeciw fundamentalizmowi i samoograniczaniu się [K.Przyszczypkowski,1993]; pluralizm edukacyjny
-Opozycja polityczna: walka o „społeczeństwo obywatelskie” i „Rzeczypospolitą Samorządną”
-Wybór między poparciem dla władzy a moralnym wobec niej protestem; opór winien być nie tylko krytyczny ale i twórczy

Niezależny ruch oświatowy w Polsce – jako ruch społeczny
-1978 – KOR : powołał Towarzystwo Kursów Naukowych TKN - deklaracja naukowców i pisarzy o popieraniu pluralizmu ideowego i ruchu samokształceniowego, przeciw cenzurze i propagandzie politycznej (wykłady, seminaria, kolokwia, kontakty a zagranicą, działalność wydawnicza, konferencje, kongresy, sympozja; opracowywanie raportów ); żmudne wychowanie do aktywności społecznej i samowychowanie
-Kluby: Swobodnej Dyskusji, Służby Niepodległej, Wolnej Myśli Społecznej, Polityczny im. L. Bądkowskiego (Ruchu Młodej Polski), Zachowawczo-Monarchistyczny -1988, Myśli Demokratycznej (NZS - u)
-Cele: naprawa programów szkolnych i uniwersyteckich w naukach społecznych i humanistycznych;
-Sukces: przełamanie lęku przed zbiorowymi ruchami samokształcenia
-1979 – ”List do nauczycieli i wychowawców”: o zadaniach ideowo - programowych nowoczesnej oświaty (ku liberalizmowi, demokracji i wielopartyjności, w walce o nowoczesne państwo i myśl polityczną)

Aktywność kulturalna i autoedukacja
- uczestnictwo w kulturze, wspomagające rozwój osobowościowy jednostki XVII w - J.A.Komeński: ważnym elementem edukacji całożyciowej jest otaczający świat XVIII w. - F.Schiler :rola sztuki w integrowaniu „rozdartego bytu” człowieka między ideałem a rzeczywistością;
XIX w.- W.Dilthey - pionier pedagogiki kultury (historia – kultura – osobowość); E.Spranger; G.Kerschensteiner: ”wykształcenie jest rozbudzoną przez dobra kulturalne zdolnością wartościowania o indywidualnej organizacji” S.Hessen: celem wychowania jest kształtowanie osobowości ludzkiej prze wdrażanie jej do wartości kulturalnych, formujących osobowość L.Leja, H.Radlińska,K.Korniłowoicz, A.Kamiński,S.Szuman, M.Tyszkowa,B.Suchodolski, J.Wojnar, F.Urbańczyk, M.Siemieński, K.Wojciechowski,,M,Czewrwiński, A,Siciński,A,Tyszka,A,Kłosowska
-Pedagogika kultury, wychowanie estetyczne

Autoedukacja
Autokreacja intencjonalna, samokształcenie, samowychowanie; ważny czynnik aktywności kulturalnej, również składnik czy aspekt aktywności kulturalnej, prowadzącej do rozwoju osobowości

Aktywność kulturalna –uczestnictwo w kulturze
-1971r. - A.Tyszka: „indywidualny udział (czynny) w zjawiskach kultury (symbolicznej) – przyswajanie jej treści, używanie jej dóbr, podleganie obowiązującym normom i wzorcom, tworzenie nowych jej wartości oraz odtwarzanie i przekształcanie istniejących ( wyłączne uczestnictwo fizyczne jest biernym - absencją)
-Realizacja celów instrumentalnych (społecznych, ekonomicznych, bytowych) i autotelicznych (wartość sama w sobie, bez praktycznego zastosowania)
-Obejmuje sztukę, literaturę, naukę, nie ! - w aspekcie praktycznym ( nie zabawa, obyczaj, światopogląd, zachowania)
-Kryteria oceny aktywności kulturalnej: ” asceza” (ćwiczenie, wysiłek twórczy) – „relaks” ( zabawa, przyjemność- zagrożenie eskalowaniem czynności rekreacyjno - ludycznych, jako ucieczka F.Znaniecki); „codzienność” (zwyczajność, swoboda, łatwość) – „odświętność” ( nadzwyczajność, szczególność, atrakcja, rytualizacja, manifestowanie przynależności do grupy, gra) (A.Tyszka,1971)
-Inne kryteria:
* jedno - (Nikifor, kibic sportowy, wybitny naukowiec) - i wielozakresowość ( nie ! płytkość, dyletanctwo; wielość bodźców sensorycznych),
* selektywność dokonywania wyborów wartości kulturalnych - wybór jest świadomym aktem psychicznym, pozytywnie umotywowanym wewnętrzną potrzebą; fizyczne obcowanie jest tylko potencjalną możliwością; świadoma selekcja a nie „udział w szumie informacyjnym” ( uczestnictwo nieselektywne – mass media)
* stopień twórczość czy współtwórczość – najwyższy poziom uczestnictwa kulturalnego (W. Tatarkiewicz 1975, K. Korzeniowski 1983, B. Suchodolski 1989) ; twórczość i refleksyjny odbiór, „autokreacja intencjonalna” (D. Jankowski, 1988) – wszechstronny proces edukacyjny, rozwój osobowości

Typologia aktywności kulturalnej
Uczestnictwo percepcyjne i ekspresyjne,
*wielostronne - współtwórcze, kreuje aktywność autoedukacyjną, prowadzi do awansu kulturalnego, określanego jako „znaczna intensywność kontaktów z elementami kultury osiągnięcie średnich lub wysokich standardów w zakresie jakości oraz występowanie cech „powszedniości” i „ascezy” w doświadczeniach kulturalnych; rozwój osobowości, realizacja własnego wzoru osobowego * jednokierunkowe – znawstwo, intensywne lecz wąskie (Z. Bokszański, 1976) ( od 20% do > 0 %)
* aktywność wyłącznie percepcyjna ( różnie intensywna i wszechstronna), bez autoedukacji * rozrywkowo – rekreacyjna – mass media * uczestnictwo ubogie / absencja kulturalna – elementarna egzystencja lub zdegradowane subkultury – degradacja kulturalna, deprawacja

Właściwości autoedukacji
-Związki między aktywnością kulturalna a autoedukacją/ autokreacją intencjonalną (Z.Pietrasiński 1988): „orientacja jednostki na kształtowanie swej biografii poprzez uruchamianie działań i wykorzystywanie sytuacji także kulturalnych, kształceniowych i wychowawczych, zgodnie z perspektywiczną wizją swojej osoby” Kontekst kulturowy i społeczny ”wymusza” działania edukacyjne wbrew konecpcji W.Schoenebecka(1994) o spontanicznych procesach samorealizacyjnych jednostki
-Samowiedza, samoocena i antycypacja – konfrontacja „ja- realnego” z „ja – idealnym”
-Podmiot wybiera drogi, środki i tempo autoedukacji, na tle własnego uczestnictwa kulturalnego (symbolicznego), wzory z „ przedtem, teraz i później”
-Podmiot poddaje samodzielnej kontroli proces autoedukacyjny i jego efekty , modyfikuje postępowanie, kompensuje, afiluije do nowej grupy – twórczej, samokształceniowej ( wsparcie fachowe), poddaje się procesowi edukacji instytucjonalnie zorganizowanej; niezupełne samokształcenie ( W.Okiński 1935), kierowane samokształcenie ( J.Półturzycki 1983)
-Najważniejsza dziś jest funkcja wszelkich instytucji edukacyjnych stymulownia i tworzenia warunków dla rozwijania przez jednostki aktywności autoedukacyjnej

Edukacja kulturalna
-Upowszechnianie kultury, animacja społeczno - kulturalna, edukacja kulturalna (działalność kulturalno – oświatowa) : mają społeczny charakter działań i komunikowanie symboliczne (percepcja, ekspresja, twórczość)
-Edukacja kulturalna stanowi edukacyjną ingerencję w proces działalności kulturalnej; działalność kulturalna jest świadomą i zamierzoną, różnie zorganizowaną formą komunikowania symbolicznego
-Cel: nadanie większej dynamiki życiu kulturalnemu ludzi i jego sublimacja; dotyczy wszystkich grup wiekowych
-Kultura symboliczna (edukacyjna) chroni współczesne społeczeństwa, tworzące wielkie skupiska ludzkie (zorganizowane i samodyscyplinujące), o wielkim rozwoju techniki i środków panowania nad człowiekiem, przyrodą - przed dewastacją, destrukcją, patologiami biologicznymi i społecznymi - z powodu zarówno bogactwa jak i nędzy

Upowszechnianie kultury (up)
-to doniosły czynnik budowania spójności i tożsamości społeczeństw; w państwach totalitarnych – ideologiczne i polityczne zinstrumentalizowanie
-Założenia up : * uczestnictwo w wyższych poziomach życia kulturalnego jest niemożliwe bez edukacji kulturalnej; * każda kultura (narodowa, państwowa) mimo zróżnicowania (klasowego, regionalnego) osiąga spójność i tożsamość na podłożu jedynego, ogólnego, wspólnego zasobu kultury, jej dorobku, tworząc układ kanonowych przekazów (dzieł) symbolicznych, wspólnych wartości i wzorów, stanowiących odniesienie, kryteria ocen dla twórczości, opinii, zachowań ; * up . wykorzystuje środki kulturowe i formy ( szczytowe osiągnięcia kultury światowej –godne, ochrony, pielęgnacji, poznania) ; * wzbogacenie kultury narodowej przez konfrontację, dyfuzję - jednak łagodząc separację i zapobiegając ekspansji
-Orientacje: prozelityczna – up. ruch społeczny, działalność zinstytucjonalizowana, nastawiona na pozyskiwanie zwolenników dla określonej orientacji i sposobu życia, realizacji preferowane przez grupę wartości ( idea, światopogląd, estetyka, model)
-Kultura „nasza-obca”, wysoka-niska”, reprezentacyjna –popularna; wspomaga budowanie wspólnoty, jednak zagraża autonomii jednostki, „przemoc symboliczna” ( „imperializm kulturalny”)
-Orientacja: upowszechnianie uczestnictwa kulturalnego: prawo jednostki do posiadania własnych wyborów wartości, treści, form swojej aktywności kulturalnej; wymaga wspomagania, stymulowania małych grup (np. rodzinnych, rówieśniczych) w wyborach, wzbogacania alternatyw
-Orientacja: upowszechnianie własnej aktywności twórczej (dzieł, idei, wzorów), jako najwyższej wartości ; pankreacjonizm - W. Tatarkiewicz; refleksyjny odbiór symboli, „dialog wewnętrzny”
-Charakter partycypacji kulturalnej nie odbiorczy a współtwórczy

Animacja społeczno-kulturalna
-Proces (strategia) wspomagania dynamicznego wrastania jednostki i małych grup społecznych w kulturę grupy lokalnej / regionalnej, (mikro- i mezostruktury społeczne); różnice w stosunku do upowszechniania kultury jako jedynego, wspólnego „zasobu” kultury narodu
-Źródło w polskiej oświacie dorosłych: koncepcja wyzwalania utajonych sił społecznych, tkwiących w jednostce i społeczności lokalnej ( podobieństwo XIX/XX do lat po1989) [S. Wawryniuk 1990, Z.T.Wierzbicki 1973, Francja P.Besnard 1988]
-Sens (cel, funkcja) procesu animacyjnego – urzeczywistnienie zinternalizowanych wartości, wyznaczających tożsamość społeczno - kulturową ( np. kultura kaszubska, śląska, podhalańska)
-Animator (profesjonalny- KO i nieprofesjonalny – inicjator, wolontariusz) dla uczestnika procesu animacyjnego jest „przodownikiem” nie- przywódcą; ”wychowanie niekierowanie” [F.Znaniecki, H.Radlińska, R.Gloto 1976]

Edukacja kulturalna
-Przedmiot EK - kompetencje kulturalne jednostki, jako uczestnika kultury symbolicznej, ich kształtowanie i rozwijanie
-Mechanizm EK – autentyczna aktywność jednostki, poddanej ciągłej sublimacji
-Kompetencja kulturowa: całokształt ludzkich dyspozycji do przestrzegania kulturowych norm zachowaniowych np. kompetencji artystycznych
-R.W.White – kompetencja jednostki to zdolność do dokonywania tych form wymiany ze środowiskiem, które pozwalają jej na podtrzymywanie siebie, rozwój i rozkwit; zdolność do aktywności symbolicznej – M.Tyszkowa (1993).
-Internalizacja kultury: przyswojenie jej wzorów i modeli normatywnych lub wartości przez świadomość, doświadczenie lub nawyki ludzi [A.Kłoskowska 1981]
-EK to środek tej edukacji i kryterium efektywności zabiegów eduk
-Osobowość – czynnik subiektywny, rozstrzygający o charakterze uczestnictwa w komunikacji symbolicznej ;
EK - ingerencja w proces osobotwórczy
EK - ma ułatwić jednostce pokonanie barier w dostępie do wartościowych kontaktów kulturalnych i pełne w niej uczestnictwo (wielostronna, twórcza partycypacja kulturalna; rozwój jednostki)

Realizacja edukacji kulturalnej
-Szkoły dla dzieci, młodzieży, dorosłych, zawodowe, uniwersytety, formy pozaszkolne – kursy, doskonalenie zawodowe, wykłady otwarte, UTW,
-Nowa formuła szkoły: „nie – mozoł i znój” lecz szkoły „wyzwolenia” – alternatywne
-Instytucje kultury – instytucje i placówki kulturalno-oświatowe ( domy kultury, kluby, koła miłośników, stowarzyszenia kulturalne, sekcje twórcze, wykłady, formy rekreacyjno-ludyczne )
-Teatry, muzea, filharmonia, galerie sztuki
-Mass media – wielka potencjalna siła edukacyjna lecz pozytywna niejednoznacznie: treści są banalną rozrywka, konsumpcją, zabijaniem czasu.
-„grupy koleżeńskie w rodzinie ”- odgrywają wielką rolę w edukacji kulturalnej i mogą powadzić do rozwoju kompetencji kulturalnych (dyskusje, zwiedzanie, działalność społeczna) jak i degradacji jednostek (wzorce prymitywizujące)
-Rola rodziny w edukacji kulturalnej dzieci

Nurty i strategie animacji społeczno – kulturalnej
-Dotychczasowe koncepcje prócz znaczenia historycznego mają często współcześnie przydatność jak np. koncepcja H. Radlińskij „melioracji” społeczno-kulturalnej i oświatowej środowiska, koncepcja „wyzwalania sił społecznych” tkwiących w jednostce i środowisku, koncepcja „przodownictwa” (F. Znaniecki)
-Krytyczne podejście do nowinek postmodernizmu, anty-pedagogiki i pedagogiki krytycznej
-Godzenie sprzecznych wymogów: koncepcji ”urabiania” ( wg. istniejących wzorców gotowej kultury) i koncepcji „wyzwalania” (indywidualizm, osobowa tożsamość, własna twórczość)
-Nie! przekaz i utrwalanie dziedzictwa kulturowego lecz zachęcanie do czerpania inspiracji do własnej twórczości
-W RP dylemat: spadek uczestnictwa kulturalnego uniemożliwia rozszerzanie wpływów edukacyjno – kulturowych, szczególnie w niższych warstwach ; jaki obowiązek (zapewnienia rozwoju kulturalnego niezależnie od statusu – infrastruktura, wsparcie) ma społeczeństwo wobec takich jednostek .Groźba prymitywizacji egzystencji ludzkiej, rozwoju patologii społecznych –degradacja jednostek i grup, przestępczość. Ubóstwo systemu wartości – konsumpcjonizm, prymitywny styl życia, krótkie perspektywy, niska jakość życia
Strategie – konieczność modyfikacji starych i poszukiwania nowych

Kształcenie dorosłych
-Definicja: ogół czynności i procesów (formalnych), umożliwiających ludziom dorosłym uzyskanie orientacji w otaczającej ich rzeczywistości przyrodniczej i społecznej; wyposażenie ich w określone wiadomości poznawcze, w umiejętności samodzielnego dalszego zdobywania wiedzy oraz naukowe podejście do rzeczywistości [ K .Wojciechowski 1986 ]
-Oświata dorosłych: obejmuje dorosłych, zastępując/ uzupełniając wykształcenie podstawowe (zawodowe), doskonaląc wiedzę i umiejętności, kwalifikacje, rozwijając zdolności, otwierając drogę indywidualnego rozwoju, powodując zmianę w postawach i w zachowaniu (umiejętności społeczne)[ A. Cieślak 1985 ]
-Oświata dorosłych to ciągle ewoluujący system społeczny w odpowiedzi na potrzeby społeczeństwa.

Funkcje kształcenia dorosłych
-wyrównawcza (kompensacyjna) kształcenia – wyrównuje braki w podstawowym wykształceniu dorosłych (analfabeci, półanalfabeci, analfabeci wtórni – alfabetyzacja, alfabetyzacja funkcjonalna)
- dokształcanie i doskonalenie zawodowe – uzupełnianie wiedzy zawodowej, aktualizacja, modernizacja, przekwalifikowanie –edukacja permanentna dla utrzymania się na rynku pracy
-zaspakajanie niektórych potrzeb wolnoczasowych dorosłych – aktywność poznawcza pozazawodowa osób pracujących i na emeryturze (popularyzacja wiedzy, hobby, inicjatywy społeczne, wolontariat)

Strategie kształcenia dorosłych
- zbiór reguł określających jednoznacznie, w konkretnej sytuacji, jaka powstała w trakcie kształcenia, wybór określonego działania przez uczestników danego procesu kształcenia, w tym wypadki – procesu kształcenia dorosłych [ J. Skrzypczak 1991]
- swoista procedura postępowania o charakterze normatywnym, wyznaczona celem
System dydaktyczny: zbiór oddzielnych elementów, oddziałujących na siebie tak, aby mógł osiągnąć określony cel
Strategia klasowo-lekcyjna – szkolna - lekcje 45 min., sprawdzanie postępów, promowanie do następnej klasy, świadectwo ukończenia szkoły; młodociani z niepowodzeniami i dorośli – szkoły dla pracujących –podstawowe, ogólnokształcące, zasadnicze, zawodowe.
Strategia kursów dokształcających – trwanie od kilku dni do kilku lat; strategia klasowo-lekcyjna lub zaoczne, korespondencyjne, różne kategorie, państwowe; przysposobienia zawodowego, doskonalenia zawodowego, kwalifikacyjne, politechniczne, dla potrzeb własnych, ogólnokształcące; różny poziom, odpłatność
Strategia kształcenia zdalnego, przy pomocy korespondencji, podręczników, poradników, RTV (telewizja edukacyjna), mass mediów, filmów, płyt, kaset, telefonów, poczty (listy „uczebne”, poprawianie prac kontrolnych), telefaksów, internetu; forma konsultacji z nauczycielem (określa cele, treści, warunki, formy); np. Open University w GB, Polska Politechnika Telewizyjna w PRL; Indie –TV edukacja rolnicza; szkoła – Kanada, Australia
Strategia (proces, część autoedukacji) samokształcenia – osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której cele, treści, warunki i środki ustala sam podmiot; samokontrola, samoocena, samokorekta; najczęściej wspomagane i kierowane z zewnątrz (materiały); występuje w wielu w/wym. strategiach. Efekt zależy od: motywacji, predyspozycji, znajomości technik samokształceniowych.

Główne strategie kształcenia dorosłych
Strategia kół ( zespołów) oświatowych – cel oświatowo-wychowawczy lub społeczny, świadomy dobór i osobisty aktywny kontakt ( zarząd, aktyw, prezydium, plan i podział pracy, legitymacja, składki); naukowe, hobbistyczne; referatowe, dyskusyjne
Strategia kształcenia przy pomocy żywego słowa – bez kontroli wiadomości, bez dokumentów, nauczyciel działa bezpośrednio ”żywym słowem”, swoboda i adaptacja programu (odczyty, Uniwersytety Ludowe, powszechne, otwarte)
Strategia kształcenia przy pomocy słowa drukowanego - książka / czasopismo popularnonaukowe; osobiste obcowanie z dziełem, bez zewnętrznych wymogów; kluby, czytelnie, biblioteki
Strategia doradcza – udzielanie przez specjalistę (wiedza, negocjacje, komunikacja) z danej dziedziny porady fachowej i aktualnej (zawodowe i edukacyjne, grupowe i personalne) - wykłady i pokazy
Strategie mieszane – np. UTW (wykłady, koła zainteresowań, lektoraty)

Proces kształcenia dorosłych
-to inicjatywy edukacyjne o określonej strukturze i toku (cele, treści, metody, formy, miejsce, strategie – nauczyciel; nauczanie/ uczenie się); to inaczej zespół zdarzeń, prowadzący do określonych zmian w szeroko rozumianej wiedzy podmiotu (Okoń)
-Z procesem kształcenia nierozerwalnie związane jest wychowanie, rozumiane jako całożyciowy proces kształtowania tzw. cech kierunkowych człowieka

Cele kształcenia
-to świadomie założone skutki, które zamierza osiągnąć kierujący danym procesem kształcenia wobec jego podmiotu – ucznia
-to też sensowne, świadome, przewidywalne, planowe, konkretne efekty danego procesu kształcenia ( C. Kupisiewicz 1984)
Cele różnorodne –kompensacyjne, utylitarne, doraźne, długofalowe (podyplomowe)
-merytoryczne – specyficzne
-poznawcze – rozwijanie u słuchacza umiejętności analizy, syntezy, uogólniania, samodzielnej i poprawnej analizy własnych doświadczeń, sprawdzania i weryfikacji
-samokształceniowe - wyrabianie umiejętności samodzielnego uczenia się, samodzielnego zdobywania wiedzy ( motywacja, techniki samokształcenia, uszczegółowienie celów ogólnych, zadania, poleceni; kontrola wykonania zadania)
Taksonomie celów kształcenia (B.Bloom, B.Niemierka) – proces operacjonalizacji celów nauczania – uczenia się, w celu samodzielnego ukonkretnienia zadania

Taksonomia celów nauczania (wg.Niemierki)
Postawa Kategoria
I. Wiadomości A. Zapamiętanie wiadomości
B. Zrozumienie wiadomości
II. Umiejętności C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych .
D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach nowych (problemowych)

Dorosły jako uczeń
-Kryteria dojrzałości psychicznej: większy zakres i zdolność uwagi dowolnej, większy obiektywizm spostrzegania i wyważenie osądów, większy krytycyzm i odróżniania cech trwałych, ważnych i typowych, bardziej ukierunkowania i twórcza wyobraźnia, lepsza pamięć bezpośrednia i logiczna, większe zdolności myślenia abstrakcyjnego, większa umiejętność kierowania własnym myśleniem, większy zasób wiadomości i doświadczenia, umiejętność prowadzenie dłuższego toku rozumowania, większa zdolność panowania nad własnymi emocjami, większy stopień racjonalizowania własnego postępowania (niż 7-15 lat)
-Jest to wariant optymalny, uwarunkowany całożyciową edukacją, biografią, osobowością ( zdyscyplinowanie, zrównoważenie i odporność). Edukację dorosłego utrudniają problemy codzienności; „trudna” opóźniona młodzież i niepełnosprawność uczących sięseniorów–konieczne odrębne podejście nauczyciela

Treści kształcenie i zasady ich organizacji
-to uporządkowany zbiór wiadomości o niezależnym od ucznia – zobiektywizowanym znaczeniu (K. Kruszewski 1987), o treściach zależnych od celów
-Koncepcje doboru treści: encyklopedyzm, formalizm, utylitaryzm dydaktyczny, egzemplaryzm, strukturalizm funkcjonalny, koncepcja problemowo - kompleksowa, teoria programowania dydaktycznego (C.Kupisiewicz 1984)

Koncepcje doboru treści kształcenia
-Encyklopedyzm – celem przekazanie jak największego zasobu wiadomości (przeładowany program!)
-Formalizm dydaktyczny - treści kształcenia są tylko środkiem rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych (matematyka i języku klasyczne!)
-Utylitaryzm dydaktyczny (J. Dewey) –
* nauczanie problemowe – grupowanie w układy międzydyscyplinarne
* zasada kształtowania umiejętności praktycznych w toku rozwiązywania problemów * zasada aktywizowania uczących się - indywidualna ( samodzielna) i społeczna działalność ucznia koreluje treści kształcenia (zajęcia typu ekspresyjnego i konstrukcyjnego)
* dobór treści pod kątem celów kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego
-Egzemplaryzm – (H.Scheuerl) – celem ograniczenia materiału - nauczanie paradygmatyczne (progam nie”systematyczny” a „ogniskowy”„węzłowy”)
-Strukturalizm (K.Sośnicki) – sprzeczność między dążeniem do redukcji materiału a rozwojem nauk; treści każdego przedmiotu winny być podzielone na elementy podstawowe o trwałej wartości naukowej i oraz wtórne – mniej potrzebne; łączenie teorii z praktyką: przezwyciężanie „rzeczywistości teoretycznej” przez „rzeczywistość realną”
-Materializm funkcjonalny (W. Okoń 1969 ) – podstawowym kryterium doboru i układu treści programowych winny być względ światopoglądowe: w materiale nauczania przedmiotów należy eksponować idee przewodnie (np.ewolucji w biologii), teorie wykorzystywać w praktyce (samodzielność , samokształcenie)
-Teoria nauczania problemowo – kompleksowego w miejsce informacyjno - systematycznego (B. Suchodolski), gdyż rzeczywistość jest „zintegrowana” ; wykształcenie ogólne stanowi składową wykształcenia zawodowego
-Teoria programowania dydaktycznego = teoria strukturyzacji operatywnej (tzw. nauczanie programowe) -” jak uczyć optymalnie” (C. Kupisiewicz 1974: metoda macierzy dydaktycznych i metoda grafów)
-Przy doborze i organizacji treści trzeba uwzględnić zbiór zasad nauczania oraz psychologiczne teorie uczenia się:
*asocjacyjne – tworzenie skojarzeń między elementami treści kształcenia – wzmocnienie karą lub nagrodą
* funkcjonalne – czynności, procesy, zachowania są ukierunkowane na wynik * strukturalne – wiedzę należy porządkować w konkretne i spójne obszary, struktury czyli ” przechodzić od znanego do nieznanego, od prostego do skomplikowanego, od konkretnego do abstrakcyjnego, od obserwacji do rozumowania, od rozpoznawania zagadnień ogólnych do analizy szczegółów” (C.Maziarz 1976)

Zasady nauczania dorosłych
-to normy postępowania dydaktycznego, w celu przekazywania usystematyzowanej wiedzy, rozwijania ich zdolności poznawczych i samokształceniowych
Zasada poglądowości – bezpośrednie poznanie rzeczy i zjawisk ( lub z zastosowaniem środków audio - wizualnych) zamiast opisu słownego; zależy od specyfiki dorosłego ucznia (właściwości psychofizyczne, samodzielność obserwacji, wnioskowania)
Zasada przystępności – respektowanie w procesie nauczania –uczenia się rozwojowych możliwości uczących się
Reguły zasady stopniowania trudności:
* od bliższego do dalszego
* od łatwiejszego do trudniejszego
* od znanego do nieznanego
* uwzględnianie różnic w temperamencie i zaawansowaniu poszczególnych uczniów
Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania – uczenia się: * ciągłe aktywizowanie ucznia poprzez wprowadzanie w sytuacje problemowe, wspieranie w ich rozwiązywaniu:
* indywidualizacja podejścia i wychowanie prospołeczne * wpajanie umiejętności konfrontowania obserwowanych faktów z posiadana wiedzą * wdrażanie uczniów do zespołowych form pracy
* poznawanie motywacji uczniów
Zasada systematyczności - reguły:
* znajomość wiedzy wyjściowej uczących się
* ustalać merytoryczne centrum tematu zajęć i pochodne wiadomości i umiejętności * podawać nowy materiał dokładnie usystematyzowany
* streszczenia i powtórzenia wstępne, końcowe zajęć oraz okresowe * kontrola sposobu i formy wyrażania myśli przez uczących się * wdrażanie do samodzielności i wysiłku
Zasada trwałości wiedzy
Zabiegi dydaktyczne dla trwałego zapamiętania poznanych wiadomości i opanowywanych umiejętności
Dobre zapamiętanie gwarantują następujące cechy:
* prostota struktury myśli (rozwijane jedno zagadnienie osiowe) * treści o charakterze konkretnym,nie-abstrakcyjnym
* odwoływanie się do doświadczenia i praktycznej działalności * utrwalanie wiedzy polega na wielokrotnym powtarzaniu * systematyczna kontrola i ocena wyników pracy uczących się
Zasada operatywności wiedzy uczących się:
potrzeba nauczania wielostronnego – prócz wiedzy biernej / pamięciowej – wiedza operatywna; stosowanie obok metod nauczania / uczenia się - kształcenie poprzez odkrywanie, przeżywanie i działanie praktyczne
Zasada wiązania praktyki z teorią - przygotowanie uczących się do racjonalnego posługiwania się wiedza teoretyczną w sytuacjach praktycznych; wartość w kształceniu, dokształcaniu i doskonaleniu zawodowym również dorosłych
Zasada kształtowania umiejętności uczenia się – wdrażanie do samodzielnego zdobywania wiedzy – planowanie i organizacja pracy umysłowej i metod nabywania informacji , rejestrowania informacji, własna selekcja, synteza przetwarzanie informacji
Zasada wykorzystywania doświadczeń osób dorosłych – pozytywne z zakresu form aktywności zawodowej i kulturalno-oświatowej, samokształcenia negatywne – deformacja informacji , błędne przyswajanie umiejętności –np. w kształceniu zawodowym (dezaktualizacja norm, przepisów)
Zasada indywidualizacji i zespołowości
* indywidualne możliwości uczącego się ( i potrzeby dydaktyczno-wychowawcze) jako podstawa zróżnicowanych wymagań i ocen wyników uczenia się
* wyzwalanie chęci do uczenia grupowego ( trudne u dorosłych)
* potrzeba poradnictwa, konsultacji, zajęć uzupełniająco - korekcyjnych dla dorosłych
Zasada ustawiczności kształcenia – potrzeba zachowania ciągłości i systematyczności w procesie uczenia się dorosłych, aktualizowania wiedzy, podnoszenia kwalifikacji, stałego rozwoju osobowości
Charakter demokratyczny pracy oświatowej, otwartość, dostępność do różnych programów

Metody kształcenia dorosłych
-to systematycznie i świadomie stosowane sposoby pracy nauczyciela, w celu efektywnego przekazania uczniom wiadomości, wyrobienia poglądów i sprawności, rozwinięcia zainteresowań i zdolności poznawczych, wdrożenia do samouczenia (K. Wojciechowski)
-Rodzaje metod (jako narzędzi pracy a nie stopień aktywności obu): oparte na słowie, (wykład, pogadanka, prelekcja, odczyt, dyskusja), oparte na oglądzie /pokazie/obserwacji / pomiarze, oparte na działaniu praktycznym (metody laboratoryjne i zajęć praktycznych)
-Toki realizacji procesu kształcenia:
* tok (metoda) podający: aktywny nauczyciel i bierny uczeń;
* tok (metoda) poszukujący: uczeń aktywizowany – nauczyciel wspierający Okoń: koncepcja nauczania wielostronnego – 4 drogi nauczania / uczenia się (przyswajanie wiadomości, odkrywanie, działanie praktyczne i przeżywanie)

Kształcenie dorosłych –metody podające
Wykład – systematyczne, całościowe rozwinięcie tematu, uporządkowana struktura, hierarchiczny układ, wyeksponowanie wiadomości najważniejszych, zrozumiały język, atrakcyjność, przystępność, aktywizacja słuchacza, metody audiowizualne, retoryka, komunikacja interpersonalna, wygłaszany z pamięci, kontakt wzrokowy ze słuchaczami
Pogadanka (dialog – pytania i odpowiedzi), odczyt, prelekcja, opowiadanie i opis ( w pracy doradczej), pokaz (wzorowy pokaz czynności z komentarzem słownym; etapy:
*demontracja całościowa,
* etapowa,
* z wyróżnieniem elementów skomplikowanych,
* całość w tempach zwolnionych i normalnych,
* powtórzenie przez ucznia)

Kształcenie dorosłych
Dyskusja – wspólna praca intelektualna nad rozwiązywaniem problemów poprzez wypowiadanie swoich poglądów, pomysłów – często kontrowersyjnych – moderator
Dyskusja panelowa – dyskusja kilku wybranych specjalistów nad wytypowanym problemem, w obecności audytorium, które może zadawać pytania
Konsultacja (seminarium) – udzielanie przez nauczyciela indywidualnych lub zbiorowych porad (analiza konkretnych, trudnych zagadnień)
instruktaż – uczenie się przez działania praktyczne (nauka, doskonalenie zawodowe - obsługa urządzeń – jak komputery, samochody, maszyny; księgowość)
Metody laboratoryjne – tradycyjne (wykonywanie przez uczniów eksperymentów problemowe (samodzielne rozwiązywanie problemów)
Metoda ćwiczeń praktycznych - rozwijanie umiejętności praktycznych i zawodowych (nauczyciel, instrukcja; wyuczanie algorytmów metoda heurystyczna tj. prób i błędów – ryzyko ogranicza zastosowanie
Gry dydaktyczne:
-inscenizacja (konferencji, narad, zebrań, negocjacji )– odgrywanie określonych ról na podstawie przygotowanej sytuacji problemowej (cele, zadania, prawa, obowiązki, umiejętności każdego uczestnika) - rejestracja video inscenizacji i analiza zachowań
-metoda sytuacyjna (nauczanie problemowe) – analiza konkretnej (awaria, konflikt, kryzys w grupie społecznej instytucji, organizacji) złożonej sytuacji (za i przeciw), przygotowanej i przedstawionej przez prowadzącego; szkoleni podejmują decyzję rozwiązań (alternatywnych) – uprzednie przygotowanie materiałów pomocniczych (ekspertyz); rozwija myślenie alternatywne
Metoda przypadku – rozpatrzenie opisu przypadku (zdarzenia) - stawianie pytań, dyskusja i poszukiwanie odpowiedzi;
* zalety: rozwija umiejętności zawodowe, wielowariantowość, bieżąca ewaluacja przez uczestników, możliwość zmiany, poglądów, kształtowanie samodzielności
Burza mózgów = metoda odroczonego wartościowania, zespołowe twórcze myślenie w poszukiwaniu rozwiązań ( wielu!) problemu
Mikronauczanie – video; twórcze uczenie się złożonych czynności praktycznych ( językowe, zawodowe)
-Trening umiejętności społecznych (poziom kompetencji społecznych) - interpersonalny – porozumiewanie się, współpraca, polecenia więź; granie ról społecznych (przełożonego, klienta, nauczyciela, ucznia) – prowadzony poza sytuacją rzeczywistą - trening w sesjach 1-3 godz. (centrum treningowe); fazy:
I. modelowanie sytuacji i roli przez pokaz, video
II. zdefiniowanie sytuacji problemowej oraz scenek do granie i odegranie ich III. sesja sprzężenia zwrotnego z komentarzami trenerów, dyskusjami; analiza – ocena - korekta
Trening asertywności
Metoda nauczania programowego w oparciu o zaprogramowane teksty; zasady:
* małych kroków
* zasada natychmiastowego potwierdzanie odpowiedzi (samokontrola)

* zasada indywidualizacji tempa uczenia się
* zasada stopniowania trudności; metody programowania – podręczniki programowe, komputery; nie jest uniwersalna a kosztowna
Metody komputerowe – wideo interaktywne, programy hipermedialne, tworzenie wirtualnych rzeczywistości

Formy oświaty; indywidualne, grupowe, zespołowe, praca audytoryjna, laboratoryjna

Środek dydaktyczny (materiał dydaktyczny) – składa się z:
* komunikatu ( zespół sensorycznych bodźców, przekazywanych w procesie nauczania - uczenia w kierunku ucznia)
* nośnika komunikatu
* urządzenie umożliwiające przekazywanie komunikatu odbiorcy
Zewnętrzne środki dydaktyczne – przedmioty rzeczywiste: środki modelowe, audiowizualne (filmy), maszyny dydaktyczne - komputery i oprogramowanie, podręczniki
Środki dydaktyczne – funkcje poznawczo - kształcące i emocjonalno –motywacyjne; pełnią też rolę kontrolną, aktywizującą, wdrażającą, weryfikującą, organizująca, uogólniająca, problemową (L. Leja 1979, W. Strykowski 1984)

Specyfika w nauczaniu dorosłych - droga rozwiązywania problemów „od abstrakcji do konkretu”
Funkcje podręczników:
* motywacyjna –zainteresowanie, mobilizacja
* informacyjna – wzbogacanie wiedzy
* sprawnościowa – opanowanie umiejętności i nawyków, samokształcenie
Podręcznik audiowizualny
Podręczniki programowanie i semiprogramowane w wersji elektronicznej
Edukacyjne programy komputerowe
„Wirtualna rzeczywistość komputerowa” ma często ograniczoną przydatność praktyczną

Kontrola i ocena – dla oceny postępów uczniowskich; subiektywizm; charakter sformalizowany - jest kryterium awansu na wyższy stopień – dokument państwowy
W strategiach otwartych kształcenia – całościowa kontrola pracy dydaktycznej
Funkcje kontroli:
poznawcza –dla nauczyciela (autokontrolna) informacja o stanie procesu nauczania, dla jego korekty dydaktyczna i
metodyczna – analiza błędów dla ewaluacji nauczania
selekcyjna – indywidualizacja, między rygoryzmem a liberalizmem
wychowawcza –obiektywna, sprawiedliwa, rygorystyczna
aktywizująca – „warunkowe wzmocnienie”, zależna od sposobu jej realizacji
motywująca – „uczenie się dla stopni czy dla wiedzy”(kryteria kontroli musza uwzględniać użyteczność oraz prawdopodobieństwo sukcesu)
Kontrola procesu kształcenia –
* wstępna
* bieżąca ( oceniająca, aktywizująca, selekcyjna, wychowawcza, motywująca) * końcowa – cząstkowa i ostateczna (sprawdziany, egzaminy)
* dystansowa – dla zmniejszenia ubytku wiedzy po upływie czasu
Formy i środki kontroli – testy, wiadomości, umiejętności, zadania, polecenia, sprawdziany, egzaminy, rozmowy, ( z kontrolą komputerową) Konieczność adekwatności narzędzi kontroli
Kontrola zmierza do ustalenia skuteczności wybranego procesu kształcenia (realizacja celów, efektywności, wydajność, ekonomiczność, korzyść)
Całościowa kontrola wykracza poza rolę nauczającego (organizator nauczania – organizacja i zarządzanie)

Pedeutologia to nauka o kształceniu i doskonaleniu nauczyciela, związkach między zawodem a osobowością
Nauczyciel dorosłych – trudny obszar działania (kształcenie pozaszkolne, płynność składu uczestników, zróżnicowanie intelektualne; aspekty merytoryczne, dydaktyczne, psychologiczne, społeczne pracy z dorosłym)

Kompetencje komunikacyjne – czyli określony poziom sprawności we wzajemnym przekazywaniu sobie różnych informacji przez osoby pozostające w interakcjach ( nadanie i odbiór komunikatów) ; negocjowanie
Funkcje komunikacji werbalnej:
* odniesienia – przedstawieniowa (między komunikatem a przedmiotem – informacja obiektywna, sprawdzalna i wyczerpująca)
* emotywna – określa stosunki między komunikatem a nadawcą apelu ( kontekst emocjonalny, wartościujący – włącznie innych kanałów komunikacji) * funkcja apelu – dla wywołania w odbiorcy reakcji – realizacji zamierzonego celu * fatyczna – w celu potwierdzenia, podtrzymania lub przerwania łączności – sprzężenie zwrotne między nadawcą-nauczycielem a odbiorcą - uczniem, utrzymywać zainteresowanie słuchaczy to trudna rola nauczyciela
* metajęzykowa - zrozumiały język przekazu ( język komunikatu, kod) * estetyczna –sposób przekazu

Kanały komunikacji:
* werbalna
* gestykulacja (całe ciało)
* mimika twarzy
* dotyk i kontakt fizyczny
* wygląd ciała fizycznego (ubiór, fryzura, makijaż, ozdoby )
* dźwięki paralingwistyczne (westchnienia, sapanie, pomruki, płacz, gwizdanie, jęki, śmiech) * kanał wokalny ( intonacja, akcentowanie, barwa głosu, rytm i szybkość mówienia, wysokość głosu) * kontakt wzrokowy
* spojrzenia
* dystans fizyczny między rozmówcami
* pozycja ciała
* organizacja środowiska w skali osobistej (architektura wnętrz)