Grawitacyjne ruchy masowe
To procesy przemieszczania się pokrywy zwietrzelinowej na stoku pod wpływem siły grawitacji. Mogą być powolne lub zachodzić z bardzo dużą prędkością, mając nieraz katastrofalne skutki.
Grawitacyjne ruchy masowe ze względu na sposób i prędkość przemieszczania się mas skalnych podzielone zostały na: obrywanie, odpadanie, spełzywanie, osuwanie, soliflukcja, spłukiwanie.
OSUWISKA
Są to oderwane od podłoża i przemieszczone wzdłuż stoku masy skalne i zwietrzelinowe.
Opisując zjawisko osuwiska z punktu widzenia mechaniki gruntów jest to stan, w którym naprężenia ścinające występujące w materiale skalnym przekraczają jego wytrzymałość na ścinanie.
Powstają najczęściej na zboczach dolin rzecznych, na brzegach morskich i zboczach górskich. Osuwiska skarp występują też podczas wykonywania większych wykopów, przekopów i nasypów.
W Polsce, osuwiska występują najczęściej na zboczach dolin w Karpatach, nad środkową Wisłą oraz na stromym wybrzeżu Bałtyku. Osuwiska powodują duże zniszczenie, np. dróg, pól, lasów, zbiorników wodnych, budowli hydrotechnicznych, budynków.
Osuwiska powstają w wyniku działania siły ciężkości, jeśli zostaje przekroczona równowaga między składowymi ścinającego naprężenia i oporem gruntów przeciw ścinaniu. Utratę istniejącej stateczności zbocza powodują więc nowe siły albo zmniejszenie się sił tarcia.
Budowa geologiczna i rzeźba terenu
Rozwojowi osuwisk w polskich Karpatach sprzyja budowa geologiczna podłoża, tworzonego głównie przez skały fliszowe. Skały te są na ogół pokryte warstwą zwietrzeliny lub gruntów gliniastych o różnej genezie. Miąższość tych gruntów może wynosić do kilkunastu metrów.
W normalnych warunkach siły kohezji, a także tarcia wewnętrznego utrzymują te skały w stanie stabilnym. Zmiana nachylenia stoku w wyniku podcięcia naturalnego lub antropogenicznego prowadzi do utraty stabilności i osunięcia się mas ziemnych.
Opady atmosferyczne
Powstawaniu osuwisk sprzyjają okresowe, intensywne opady deszczu (zwłaszcza o charakterze katastrofalnym). Do najgroźniejszych należą letnie, wysokie, kilku lub nawet kilkudziesięciu dniowe opady rozlewne, obejmujące duże powierzchnie i obserwowane nieraz niemal we wszystkich, karpackich dopływach Wisły. Odnotowano je w lipcu w latach: 1903, 1934, 1970, 1997, a także w 2000 i 2001. Da się zaobserwować pewną korelację nasilenia ruchów masowych z występowaniem lat „mokrych”. Osuwiska są uruchamiane również w efekcie gwałtownych, ale krótkotrwałych ulew i deszczy nawalnych pochodzenia burzowego. Nałożenie się opadów nawalnych na wcześniejsze opady rozlewne potęguje zjawiska osuwiskowe, a prognozowanie miejsca ich wystąpienia jest bardzo trudne.
Działalność człowieka
Część przyczyn powstawania osuwisk leży po stronie działalności człowieka. Sprzyja temu m.in. niewłaściwe prowadzenie prac ziemnych (wkopy, nasypy, brak dopasowania sposobu posadowienia budynków na terenach podatnych na osuwanie).
Inne przyczyny wynikają z wibracji spowodowanych np. robotami ziemnymi, ruchem pojazdów, eksploatacji górniczej z udziałem materiałów wybuchowych, eksploatacji kruszyw u podstawy stoku w dolinach rzek, czy u podstawy form polodowcowych na terenie wysoczyzn. Również zmiana użytkowania terenu (np. wycinanie drzew na stokach) wpływa na zmiany obiegu wody w gruncie i powstawanie osuwisk.
Etapy powstawania osuwisk w pigułce:
Naruszenie struktury wewnętrznej skał i zmianę jej własności fizycznych
powstanie szczelin inicjalnych – mają one formę łuku otwartego w kierunku spadku zbocza
Odrywanie się mas skalnych wzdłuż tych szczelin
Powstanie niszy osuwiskowej po oderwaniu się mas skalnych
Przemieszczanie się materiału osuwiskowego – powstaje rynna osuwiskowa, która ciągnie się w dół zbocza [przemieszczone masy = koluwium]
Nagromadzenie się osuniętych skał = jęzor osuwiskowy, połączony z rynną osuwiskową.
BILANS OSUWISK W POLSCE
W okresie maj-czerwiec 2010 r. osuwiska stanowiące zagrożenie dla budynków wystąpiły w łącznie w 107 gminach na obszarze Karpat, w tym w 57 gminach w województwie małopolskim, 34 gminach w województwie podkarpackim i 16 gminach w województwie śląskim (na obszarze dwóch województw: małopolskiego i śląskiego powstało 1345 osuwisk). Ze względu na szczególnie częste występowanie osuwisk w obszarze karpackim ocenia się, że w Karpatach występuje średnio jedno osuwisko na 5 km drogi jezdnej.