Jurij Łotman Rama jako element kompozycyjny teksu

Kompozycja to organizacja syntagmatyczna elementów fabularnych, czyli potocznie mówiąc organizacja składniowa. Badania syntagmatyczne powinny być zestawione wg określonej zasady porządkującej ( paradygmatyczne wyróżnienie elementów danego poziomu).

Problem ramy to problem granicy oddzielającej tekst artystyczny od nie-tekstu. Te same wyrazy i zdania tworzące tekst można oddzielić na różne elementy fabularne w zależności od tego, gdzie zostanie poprowadzona linia oddzielająca tekst od nie-tekstu. Łotman podaje dla zobrazowania zagadnienia przykład ramy obrazu, która może być samodzielnym dziełem sztuki. Gdy bierzemy pod uwagę tylko płótno – rama znika z pola widzenia. Znajduje się po drugiej stronie tejże linii. Jest wykluczona z pola widzenia semantycznego. Kiedy jednak zaczniemy rozważać ramę jako samodzielny tekst to płótno znajdzie się po drugiej stronie tejże granicy.

Dzieło sztuki jest ograniczoną przestrzenią w stosunku do ograniczonego świata. Jest odbiciem jednej rzeczywistości w innej, czyli zawsze jest przekładem. Ograniczone ramą dzieło sztuki nie pokazuje części obrazowanego życia, ale wręcz przeciwnie, jest metaforą życia w całym jego bogactwie.

Łotman na przykładzie fabuły ‘Anny Kareniny’ pokazuje, że każdy tekst modeluje jednocześnie i częściowy i uniwersalny przedmiot. Z jednej strony fabuła ‘Anny Kareniny’ przedstawia pewien wąski obiekt- los bohaterki, która jest jedynie częścią odbijanego w sztuce uniwersum. Z drugiej strony los bohaterki można potraktować uniwersalnie, jako obdicie losu każdej kobiety. Dlatego też w fabule można wyróżnić dwa aspekty:

• Gdy tekst modeluje całe uniwersum, który można nazwać mitologicznym.

• Odbijający jedynie epizod fabularny.

Możliwe są teksty odnoszące się jedynie do aspektu mitologicznego, gdzie ważne są nie tyle epizody co samo sedno sprawy, np. mity. Jednak w tekstach zbudowanych na zasadzie fabularnej jest to niemożliwe.

Aspekt mitologizujący ma za zadanie tworzyć ramę, a fabularny dąży do jego zaburzenia. Budowa współczesnego tekstu literackiego zbudowana jest właśnie na zasadzie ciągłego konfliktu między tymi związkami. Konflikt ten z zależności od epoki był inaczej pojmowany, interpretowany. Romantycy i realiści XIX uważali, iż spór jest umownym obrazem przedmiotu, uogólnieniem, natomiast przedstawiciele awangardowych kierunków w sztuce XX w., sądzili, iż jest samą rzeczą, przedmiotem.

Jurij Łotman wskazuje, iż w sztuce ciągle odbywa się konflikt o naturę umowności w sztuce, co skutkuje zaostrzeniem zagadnienia granicy tekstu. Podaje przykłady różnego rodzaju form konfliktu między mitologicznym a fabularnym aspektem tekstu: barokowy posąg nie umieszczony na cokole, lub „Podróż sentymentalna” Sterne’a, która ma otwartą kompozycję „demonstracyjnie kończąca się „niekońcem”.

Powyższe rozważania są szczególnie istotne w związku z zagadnieniem ramy w słownym tekście artystycznym, Rama utworu literackiego składa się z dwóch elementów: początku i końca: szczególna rola modelująca kategorii początku i końca tekstu jest bezpośrednio związana z naj ogólniejszymi modelami kulturowymi.

W wielu mitach lub tekstach wczesnego średniowiecza większa będzie rola początku jako granicy podstawowej. Akt tworzenia - stworzenia - jest aktem początku. Początek ma określającą funkcję modelującą - nie tylko świadczy o istnieniu, ale zastępuje także późniejszą kategorię przyczynowości.

Modele kultury o wyraźnie zaznaczonym początku w określony sposób związane są z pojawieniem się tekstów ograniczonych tylko z jednego, początkowego punktu widzenia.

Można wymienić teksty, które uważne są za "ograniczone", jeśli mają początek. Koniec zaś jest w zasadniczy sposób wykluczony - tekst wymaga kontynuacji. Takie są latopisy. Są to teksty, które nie mogą się kończyć. Jeśli tekst został urwany, to albo powinien znaleźć się jego kontynuator, albo tekst zaczyna być odbierany jako niepełny, z defektem.

Puszkin podkreślił "bezpoczątkowość" poematu .Analogiczną transformację przeżył też Tiorkin. Cechy takiej samej zasady konstrukcyjnej można dostrzec w kompozycji serii nowel, powieści albo filmów kontynuowanych dlatego, że autorzy nie mogą zdecydować się na zabicie" bohatera, którego czytelnik już polubił, albo eksploatują sukces komercyjny pierwszych utworów.

W związku z różnym stopniem zaznaczenia początku lub końca w modelach kulturowych różnego typu na czoło wysuwają się narodziny i śmierć jako podstawowe momenty życia, powstają fabuły typu Narodziny człowieka,Trzy śmierci, Śmierć Iwana lljicza.

Rama utworu literackiego składa się z dwóch elementów- początku i końca. Przytoczymy przykład funkcji końca jako ramy tekstowej. W utworze literackim czasów nowożytnych z pojęciem "końca" związane są określone sytuacje fabularne.

W utworze artystycznym przebieg zdarzeń zatrzymuje się w momencie, gdy urywa się narracja. Dalej nic już się nie dzieje i rozumie się przez to, że bohater, który do tego momentu był żywy, już w ogóle nie umrze, ten, kto zdobył miłość, już jej nie utraci, zwycięzca nie będzie później zwyciężony, bowiem wszelka dalsza akcja jest wykluczona. W tym widoczna jest podwójna natura modelu artystycznego: odbijając odrębne wydarzenie jednocześnie przedstawia on cały obraz świata, opowiadając o tragicznym losie bohaterki mówi o tragizmie świata jako całości. Dlatego tak ważny jest dla nas dobry albo zły koniec: świadczy on nie tylko o zakończeniu tej czy innej fabuły, ale i o konstrukcji świata.