Podstawowe teorie demograficzne

Nurty teoretyczne w demografii

1. Nurt normatywny – wyraża w dużym stopniu ideologię, wiarę lub system wartości wyznawane przez myślicieli, których prace można w nich pomieścić

• Populacjonizm – Nurt postulujący wzrost liczby ludności jako źródła siły i bezpieczeństwa narodu, zaleca zwiększenie liczby ludności i przyspieszenie tempa jej przyrostu

• Antypopulacjonizm – prąd myślowy przeciwstawny populacjonizmowi, wskazujący na niekorzystne strony wzrostu ludności i zalecający jego zahamowania (Malthus)

- przeludnienie świata

- przekroczenie zdolności Ziemi do utrzymania ludzi

- wyczerpywanie się nieodnawialnych surowców

- brak ziemi uprawnej

- zniszczenie środowiska przyrodniczego

- katastrofa ludzkości

- ograniczone zasoby żywności

• Optimum zaludnienia – optymalna wielkość zaludnienia, najkorzystniejsza w relacji do innych zasobów demograficznych

1. Nurt analityczny (pozytywistyczny) – należące do niego koncepcje cechuje dążenie do spójnego opisu mechanizmu rozwoju ludności lub relacji między zmianami demograficznymi i zmianami innych czynników oraz do wyjaśnienia determinant lub konsekwencji rozwoju ludności

• Teoria wzrostu cyklicznego – ze względu na stałą intensywność urodzeń i zgonów stały przyrost naturalny prowadzi w jakimś momencie do zetknięcia się z pułapem dostępności środków utrzymania (pożywienia), co wywołuje katastrofę umieralności i redukcję stanu populacji do znacznie niższego poziomu. Liczba ludności po osiągnięciu pułapu spada do znacznie niższego poziomu, od którego następuje powtórzenie cyklu.

• Teoria wzrostu logistycznego – zmiany w liczbie ludności następują początkowo, do osiągnięcia pewnego punktu, w przyspieszonym (rosnącym) tempie, zaś po przekroczeniu tego punktu tempo ulega stopniowemu słabnięciu. Zgodnie z tym w warunkach stabilnego otoczenia ludność ma tendencję do coraz wolniejszego wzrostu po osiągnięciu pewnego pułapu. Zdolność rozrodcza i płodność są ujemnie związane z wielkością populacji i gęstością zaludnienia i dodatnio związane z umieralnością.

• Teoria uwarunkowań społecznych – tempo rozwoju ludności warunkuje rozwój (postęp) gospodarczy

• Teoria przejścia demograficznego – postuluje decydującą rolę uwarunkowań społecznych w określaniu tempa wzrostu ludności. Zmiany demograficzne wynikają z procesu społecznego o charakterze ewolucyjnym, tj. modernizacji.

• Populacjonistyczna teza przedstawicieli merkantylizmu – korzyści wzrostu ludności wynikają z tego, iż powiększa on zasoby pracy, to zaś pozwala na obniżenie poziomu płac, a niska płaca stanowi źródło bogactwa państwa

• Koncepcja H.Carey’a – zdolność rozrodcza człowieka nie jest stała, lecz ulega obniżeniu w miarę jak człowiek staje się bardziej cywilizowany. Występuje odwrotna zależność między zdolnością rozrodczą o rozwojem; dzięki środkom ograniczającym rozrodczość nie występuje nieuchronność przeludnienia.

• Koncepcje socjalistyczne – wiążą zmiany społeczne ze wzrostem ludności

Teoria Ludności Malthusa

Należy do nurtu antypopulacjonistyczngo, jej ogólne przesłanie sprowadza się do przeświadczenia o nieuchronności ograniczania wzrostu demograficznego. Wynika ono z tezy, iż ludność wzrasta nieuchronnie zawsze, gdy zwiększają się środki utrzymania i że ten wzrost równie nieuchronnie zdąża do granicy wyznaczonej przez wielkość dostępnych środków utrzymania.

Teoria opiera się na tezie, że gatunek ludzki, mając stałą zdolność rozrodczą, wykazuje niepohamowaną skłonność do rozmnażania się (wzrostu liczebnego).

W wyniku stałego przyrostu ludności nieunikniona staje się dysproporcja między przyrostem ludności i produkcją żywności.

Malthus uważał, że ta dysproporcja wywoływana przez nadmierną rozrodczość, jest samoczynnie usuwana przez rosnące nasilenie zgonów, w wyniku pojawiających się cyklicznie „katastrof umieralności”, związanych masowym głodem, gwałtownymi epidemiami lub wojnami („ograniczenia pozytywne”).

Malthus zalecał „ograniczenia prewencyjne”, których istotą było zmniejszenie potencjalnej płodności przez tzw. wstrzemięźliwość moralną, zakładającą powstrzymanie się od założenia rodziny, późne wstąpienie w związki małżeńskie, abstynencję seksualną, zwłaszcza wśród osób niemających odpowiednich środków do życia. Malthus był również zwolennikiem utrzymania płac na niskim poziomie. Zakładał bowiem, że ich wzrost pociąga za sobą zwiększenie rozrodczości i przez to – nacisk na ograniczoną podaż żywności. Podstawowym źródłem niedostatku żywności, a także przyczyną nędzy i bezrobocia, jest bowiem według niego rozrodczość tych, którzy nie dysponują odpowiednimi środkami utrzymania, czyli ubogich.

Maltuzjanizm i neomaltuzjanizm

Maltuzjanizm – koncepcja nawiązująca do teorii ludnościowej sformułowanej przez Malthusa. Reprezentanci tego nurtu postrzegają wzrost ludności jako główne zagrożenie stabilności społeczeństwa i w konsekwencji opowiadają się za ograniczeniem tego wzrostu.

Maltuzjanistów od neomaltuzjanistów odróżnia wybór instrumentów, jakie miałyby zapewnić zahamowanie wzrostu demograficznego. Ci pierwsi proponują środki „moralnej wstrzemięźliwości”, czyli środki regulujące liczbę lub proporcji osób zdolnych do utworzenia rodziny (i do prokreacji), a drudzy zalecają kontrolę urodzeń.

Neomaltuzjanizm – oznacza zbiór koncepcji wyrosłych z teorii ludnościowej Malthusa i maltuzjanizmu, zrewidowanych w świetle stanu wiedzy w końcu XIX w. i XX w.

Do dysproporcji i niedostatków wynikających z nadmiernej rozrodczości, niedostatecznej urodzajności ziemi i niedostatecznej ilości żywności dodano nowe, których źródłem miałyby być: brak przestrzeni życiowej, kurczenie się zasobów surowców i wzrost zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego. Zaproponowano środki redukcji rozrodczej skuteczniejsze od „wstrzemięźliwości moralnej” – regulację urodzeń.

Teoria optimum zaludnienia

Optimum zaludnienia – wielkość zasobów ludnościowych najkorzystniejsza w relacji do innych zasobów mających społeczny sens; inaczej ludność optymalna.

Wynika ono na ogół z empirycznego postulatu, że skoro występują stany przeludnienia i niedoludnienia, czyli względnego nadmiaru bądź niedoboru ludności, to musi występować również stan pośredni – optymalny.

Teoria ludności optymalnej postuluje arbitralne kryterium i na jego podstawie ustalają pożądany stan zaludnienia, do którego powinno zmierzać państwo (społeczeństwo). U jego podstaw leży relacja między ludnością i zasobami pozademograficznymi.

Inaczej mówiąc, optimum zaludnienia to liczba ludności, przy której względna wielkość zasobu, traktowanego jako kryterium, osiąga wartość ekstremalną (zwykle maksymalną).

Optymalna liczba ludności zapewnia maksymalizację produktu na jednego zatrudnionego.

Teoria przejścia demograficznego

Przedmiotem teorii przejścia demograficznego jest zmiana reprodukcji ludności z rozrzutnej na oszczędną, czyli proces nazwany przejściem demograficznym.

Typologia reprodukcji ludności

1. O wysokiej stopie urodzeń i zgonów oraz niskiej stopie przyrostu naturalnego

2. O spadającej stopie zgonów i rosnącej stopie przyrostu naturalnego

3. O spadającej stopie urodzeń i spadającej stopie przyrostu naturalnego

Inne typy

1. Typ pierwotny – charakteryzuje się niekontrolowaną (skrajnie wysoką) płodnością oraz wysoką umieralnością zależną od warunków przyrodniczych

2. Typ przejściowy – charakteryzuje się trwale spadkową umieralnością i względnie stabilną wysoką rozrodczością, której zmiany są warunkowane sytuacją ekonomiczną

3. Typ współczesny – charakteryzuje się niewielkimi zmianami umieralności oraz trwale spadkową płodnością wynikającą z ograniczania liczby potomstwa, wiążącego się z działaniem czynników psychologicznych

Przedmiotem teorii przejścia jest trwały i głęboki spadek umieralności i rozrodczości. Przejście demograficzne jest procesem przywracania równowagi wewnątrzdemograficznej, między urodzeniami i zgonami oraz równowagi między ludnością i środowiskiem jej życia.

Przejście demograficzne jest elementem lub fazą zamkniętego cyklu demograficznego, polega na przemianie jednego typu równowagi w drugi.

1. Przejście demograficzne zostaje wywołane przez fundamentalną zmianę społeczną związana z industrializacją i urbanizacją.

2. W trakcie tego procesu każda populacja podąża tą samą ścieżką rozwoju demograficznego

3. W trakcie przejścia wszystkie populacje zmierzają do określonego, takiego samego stanu docelowego, niezależnie od stanu wyjściowego

4. Głównym mechanizmem rozprzestrzeniania się zjawisk charakterystycznych dla przejścia są różnice kulturowe

5. O istocie przejścia stanowi brak synchronizacji spadku umieralności i rozrodczości

Zgodnie z teorią przejścia demograficznego, źródłem i podstawowym czynnikiem przejścia jest modernizacja.

Teorie płodności – sposób systematyzacji lub objaśniania poziomu, zróżnicowania i zmian płodności w populacjach ludzkich

1. H. Spencer: Między zdolnością do utrzymania się ludzi przy życiu a ich zdolnością do prokreacji występuje antagonizm. Pierwsza z nich zmienia się zgodnie z rozwojem układu nerwowego człowieka, a druga – przeciwnie.

2. H. Carey: Zdolność rozrodcza człowieka nie jest stała, lecz zmniejsza się w miarę jak staje się on bardziej cywilizowany.

3. A. Dumont: Postęp cywilizacyjny wyzwala dążenie jednostek do poprawy pozycji w społeczeństwie, co można osiągnąć kosztem zmniejszenia wielkości rodziny (i liczby dzieci), a zatem ostatecznie postęp prowadzi do osłabienia chęci do prokreacji (i spadku płodności).

Nurty teoretyczne:

• Biologiczny – akcentował prawidłowości procesu rozrodczego, determinowane przez naturalne cechy organizmu ludzkiego i podejmował m.in. zagadnienia związane z ich wpływem na płodność

• Socjologiczny – obejmował dociekania nad kwestią zróżnicowania społeczno-ekonomicznego płodności

• Ekonomiczny – poszukiwał związku między zamożnością rodziców i kosztami utrzymania dzieci i ich liczbą

Teorie umieralności

1. E. Halley, J. Graunt: Umieralność była uważana za niemal całkowicie zależna od „sił natury”. Natężenie zgonów było zdeterminowane przez uniwersalne i naturalne prawa wymierania, zgodnie z wiekiem poszczególnych członków populacji.

2. A. Landry, W. Thompson: Związek umieralności ze zjawiskami społecznymi, przede wszystkim w postaci wpływu zmian społeczno-ekonomicznych

3. A. Omran: Umieralność jest zjawiskiem kompleksowym, zależnym od różnorodnych czynników biologicznych, środowiskowych, demograficznych i ekonomiczno-społecznych czy kulturowych.

4. Wellin: Umieralność zależy głównie od stanu zdrowia, który z kolei kształtuje się pod wpływem kulturowo uwarunkowanych wzorców, zachorowalności oraz leczenia lub zwalczania chorób.

5. H. Mosley: Umieralność to zjawisko kształtujące się pod wpływem synergicznego oddziaływania determinant społeczno-ekonomicznych na zbiór czynników biologicznych, które z kolei wyznaczają poziom ryzyka wystąpienia określonych chorób i związanych z nimi zgonów.

Zagrożenia zdrowia:

• Środowiskowe – występujące w przyrodzie i środowisku społecznym

• Behawioralne – związane z zachowaniami ludzi mającymi bezpośredni wpływ na stan zdrowia

Teorie migracji

1. E. Ravenstein: Odwrotna zależność między wielkością strumienia migracji a odległością pokonywaną przez osoby migrujące. Dodatni związek między intensywnością migracji a tempem rozwoju przemysłu.

2. E. Kant: Wielkość strumienia migracyjnego jest wprost proporcjonalna do potencjału demograficznego, zarówno jednostki terytorialnej docelowej, jak i jednostki pochodzenia migrantów i odwrotnie proporcjonalna do fizycznego dysonansu między tymi jednostkami.

3. E. Lee: Skłonność do migracji zależy od „bilansu” czynników przyciągających w miejscowości docelowej oraz czynników wypychających (przeszkód) w miejscowości pochodzenia migranta.

4. J. Hicks: Źródłem migracji pracowniczych są terytorialne różnice w poziomach wynagrodzeń.

5. Neoklasyczna teoria migracji: siła robocza słabo wyposażona w kapitał ludzki ma skłonność do przemieszczania się w jednym kierunku: z peryferii do centrów gospodarki światowej.